Toonneel der noordsche Landen

[p. 350]

Het XII. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van 't bouwen der Noordsche volcken.

Cap. I. Van de verscheydenheyt en gestalte der steenen.

IN veel bergen van de Noordsche Landen worden, behalven de ghewrochte steenen, andere sware steenen ghevonden, van de natuur in verscheyde ghedaenten, voornamelijck vierhoeckigh en langhwerpigh, ghemaeckt, in voeghen dat men, boven de gheslepe glans, naeuwelijcks eenighe schoonder verçieringh daer aen voegen kan: ghelijck men bevindt op seeckere woeste bergh, Amabergh ghenoemt, niet verre van het heerlijck Klooster van Vastenen, van de deurluchtighe Vrouw S. Brigitta ghebouwt, welcks lichaem tot een eeuwige geheugenis, en dat van haer dochter, de Heylige Katharina, eerste Abdis, daer rust, en noch gehouden wordt. Sy bouwde noch oock seker ander Klooster van de Heylige Benedictus¸ Alvastra ghenoemt; daer steenen van verscheyde verwe, en voornamelijck swart, tot alderhande ghebouwen der inwoonders om niets uytghetrocken, en op schepen en waghenen wegh-ghevoert worden, tot een heerlijck en bequaem ghebruyck, met de welc-

[p. 351]

ken de huysen, van de grondtvest af, tot aen de toppen der daecken toe, opgehaelt worden, sonder yets anders, dan vensters open te laten: in voeghen dat 'er dit oordeel, doch naer waen, afgedaen is, dat de natuur de konst, of de konst de natuur schijnt t'overtreffen. Ick heb om niet gheseght, om dat sy niet voor gheldt, of voor ghebeden van de besitters der plaets ghekocht worden, uyt oorsaeck van d'onuytputtelijcke overvloedt der steenen, die soo groot is, dat sy tot de ghemeene en besondere nuttigheydt gheschickt worden. De ghenen, die verre daer af in zee zijn, aenschouwen dese plaets, die vol van alle vermaeck, breedt en hoogh is, niet anders, dan een ghetoornde stadt, met vesten omringht. Daer zijn noch heden veel ghebouwen van het voorgenoemde Klooster Alvastra, en van de stadt Lincopen, heel çierlijck ghemaeckt met vierkant werck van dusdanighe steenen naer d'oude tijdt, ghelijck oock wel en wijsselijck gheschickt. Daer zijn noch andere bergen der Ooster-Gotten, naer d'Oosterlijcke stranden van de Gotsche Zee, die blinckende steenen, de diamant niet ongelijck, en seshoeckigh, gelijck de Crystallen, in een langhe rijgh hier en daer voortbrengen; van de welcken men, indien d'overdaet daer in hooge achtingh was, blinckende mueren, die tot een verwonderingh zijn, kon maken. Wyders, by de Wester-Gotten is een heel hooghe uytsteeckende bergh, Kindabergh ghenoemt, die in sijn omkringh marmersteenen heeft, die van natuur soo schoon van koleur ghestreept en ghespickelt zijn, dat sy, tot alle gebouwen ghevoeght, veel verçieringh en nuttigheydt meêbrengen. Wyders, in d'Eylanden, onder de Pool gelegen, worden geheele bergen van zeylsteen ghevonden; en indien men op seeckere tijdt beuckenhout aen de stucken daer af hout, soo wort het soo hardt als een steen, en krijght d'aert van na

[p. 352]

sich te trecken. Eyndelijck, men vindt daer gheheele velden, die met steen van verscheyde ghestalten bewassen, en in soo groote menighte, als de ghebacke steen, zijn; jae de steenen zijn daer in seer groote overvloedt, niet alleenlijck om te decken, maer om oock geheele mueren op te halen.

Cap. II.Van het timmeren der huysen, en van hun verscheyde ghestalten.

MEn vindt in de Noordsche Landen veel en verscheyde, en oock vreemde ghestalten van huysen; namelijck sommighen als Pyramiden, anderen als een beytel scherp opgaende, anderen booghswijse, anderen rondt, en anderen vierkant. De huysen, als Pyramiden gebouwt, zijn van spietsen, boven aen malkander ghebonden, en onder wijdt uytghespannen. Dit wordt alleenlijck voor de Somer ghedaen, op dat de handtwercks-lieden niet gelijckelijck door de hitte van de Son, en door de roock en vlam vermoeyt en ghequelt souden worden. De huysen, die schuyne daecken, als een beytel, hebben, zijn by nae alle in de hooghte opghetrocken, op dat het dicke en sware sneeu te haestigher van de windt afghedreven sou worden, om te beletten dat de daecken souden instorten. Dese daecken zijn ghemaeckt van de schorssen van Bercken-boomen, of van tighelen, of van plancken, die van Pijn-boomen gheklooft zijn, om 't peck, dat daer in is, of van Denne-boomen, of van Eycke- en Beucken-boomen. Maer de daecken der rijcke lieden zijn met kopere, metale, of loode platen gedeckt, naer de wijse van de Kercken. De ghebouwen, die booghswijse zijn, worden konstelijck teghen 't gheweldt der winden, en teghen 't neêr-

[p. 353]

vallen van 't sneeu, soo van muur, als van hout, tot een verscheyde, en seer noodtsakelijck ghebruyck, gemaeckt. Soodanige ghewelfselen worden in de huysen der Grooten ghevonden, om het huysgewaedt, of 't geen, dat tot de landtbouw behoort, te bewaren. Men vindt daer oock ronde huysen, doch seer weynigh in ghetal, op dat de verscheyde wercklieden een ghelijck licht, uyt de hooghte weêrschijnende, in hun handtwercken souden krijgen. Maer de vierkante huysen zijn daer meest in ghebruyck, doch van swaere houten, die in de hoecken wonderlijck te samen gevoeght zijn, daer de meeste konst in getoont wordt. Sy hebben oock vensters, ten meestendeel om hoogh in de daecken, daer deur het licht innewaerts over yeder neêrdalen kan. De huysen, die van steen gemaeckt zijn, hebben poorten, die hun behoorelijcke grootheydt hebben, doch met naeuwe vensters, uyt oorsaeck van de swaere koude, en dicke sneeu. Want indien sy, naer de wijse der Italianen, groot en breedt waren, soo souden de huysen terstondt met jacht-sneeu, dat door de stercke windt, gelijck stof, omghedreven wordt, vervult worden, en door d'onverdragelijcke last daer af neêrzygen.

Cap. III. Van 't selve.

DE vensters van de Noordsche huysen, en voornamelijck in de stoven, zijn ghewoonelijck in de kromme daecken ghemaeckt, deur de welcken een suyver licht uyt de Hemel af koomt, en die met glas, of met ghepeckt lijnwaedt, om de regen te schutten, dicht ghemaeckt worden. Maer in de steden zijn de vensters aen de zyde, en, uyt oorsaeck van d'enghe straten, met ysere tralien en

[p. 354]

sloten bewaert. De poorten der ghener, die op d'uytterste grensen der Koninckrijcken woonen, worden met voordacht naeuw en laegh gemaeckt, op dat sy niet voor de roovers en vyanden open souden staen. Jae sy maecken gaten in de mueren, om aen de roovers, en aen d'openbaere vyanden tegenstandt te bieden. Sy graven oock verborghe kuylen in d'aerde, die sy met stroo, en met groen loof , of dorre tacken decken, om in deser voeghen hun vyanden onder te brengen. De daecken worden met balcken, en met plancken van Denne-boomen, of met de schorssen van Popelieren, en met groene aerde zoden, in een dubbelde ordeningh ghedeckt, daer een weynigh zaet van Haver of Garst tusschen geworpen wordt. Dit wordt ghedaen op dat de huysen niet van de blixem verbrant souden worden, of eer op dat sy, met water overstort, in de tijdt der vyanden tot weyde aen de schapen en lammeren souden dienen, ghelijck hier voor getoont is. Sommigen van de ghenen, die in de steden woonen, verbinden sich, in het bouwen der huysen, hier toe, dat sy, op ghemeene kosten, en met gemeene bewilligingh, vijf of ses huysen zyde aen zyde aen malkander voeghen, en dus als een Slot daer af maken, en voor yeder huys een stercke ysere deur setten, op dat de vyandt, schoon hy de mueren en vesten overweldight had, van sijn voonemen afstaen sou, en van de daecken der huysen afgheweert worden, ghelijck de huysen in de Konincklijcke stadt Stockholm gemaeckt zijn. Maer d'ervare Werckmeesters weten de stoffe, die tot bouwen bequaem is, en die dient om de huysen langh te doen staen blijven, en in staet te houden, te vinden: jae sy onthouden sich van soodanighe boomen, die, in de huysen ghebraght, swarigheydt in de barende vrouwen veroorsaecken, en rampsalighlijck doen sterven.

[p. 355]

Cap. IV. Van de groote menighte en overvloedt der boomen in de Noordsche Landen.

IN de Noordsche bosschen is groote overvloedt van Dennen, Pijn-boomen, Genever-boomen, en andere boomen, die soo langh opschieten, dat sy met de hooge toorens gelijck worden: en dieshalven worden de genen, die naest aen de zee zijn, tot masten en sprieten der groote schepen gheschickt, en voornamelijck de Pijn-boomen, die, uyt oorsaeck van de hars en 't peck, 't welck daer in is, van natuur de regen teghenstaen konnen, dat sy niet haest vergaen, maer te langher dueren. De vruchten der Dennen, of Pijn-boomen zijn in geen gebruyck, ghelijck in de gewesten van Italien, daer een wellustighe gheneesmiddel uyt vloeyt. De Pijn-boomen worden ghesaeght en gheschaeft, om daer af d'overloopen der schepen te maecken. De landtsaten, en voornamelijck de Laplanders, ghebruycken het soete mergh, dat in de hooghste toppen wast, en Harssenen ghenoemt wordt, in de plaets van broodt, ghelijck de Parthen de Palmen, en versamelen die in 't begin van de Somer. De tacken der Denne-boomen worden bereydt tot hoepen der vaten, oock tot heyninghen der ackers, en tot boogen, gelijck de Lariken, als wel buyghen konnende. Aen de balcken der Denne-boomen wordt een eeuwige eer toegheschreven, om dat de daecken der Kercken, uyt oorsaeck van hun gheduerighe vastigheydt en lichtheydt, daer meê ghedeckt zijn, en sy worden noch te hoogher, als de plaetsen, daer sy wassen, sandigher zijn. Sy zijn echter dun en teer van lichaem, om dat sy uyt de sandige grondt geen overvloedt van voedtsel krij-

[p. 356]

ghen; daer uyt de dicke vocht, die Hars of Peck te voorschijn brenght, schijnt gheboren te worden. Wyders, in al de Noordsche Landen is seer groote overvloedt van Bercken-boomen, welckers eygenschap dus is, dat sy, tusschen de twee schorssen ghesneden, tranen, die men drincken kan, uytgheven, ghelijck de vruchten daer af, in tijdt van honghersnoodt, voor broodt, en de schors voor decksel ghebruyckt worden. De vruchten van de Genever-boom, jae oock de wortelen daer af, worden in plaets van broodt gebruyckt, schoon de toegangh daer af kommerlijck is, uyt oorsaeck van de pennen: in welcke pennen en doornen de gloeyende koolen, en het vuur een gheheel jaer duurt: en indien d'inwoonders dat niet blusschen, soo ontsteeckt het, als 'er storm en onweêr rijst, een brandt in 't bosch, die, hier en daer swervende, d'omleggende Landen verwoest.

Cap. V. Noch van de boomen der Noordsche Landen.

DE Eycken-boom vergaet niet onder 't water, en dieshalven seer nut tot de zyden der schepen. Maer met de schors daer af wordt het leer bereydt en opgemaeckt, gelijck hier beneden, in de gebouwen op het ys, getoont sal worden. Daer zijn noch andere boomen, harder van natuur, van de welcken ringen, tot gebruyck van sprieten, en leere sacken, en kannen gedraeyt worden, die men van binnen met hars besmeert, op dat sy niet souden verderven. Daer spruyten oock noch andere boomen, van onbekende naem, en die van selfs wassen, die echter, om hun swaerheyt van gewicht, om hun hardigheydt, rondtheydt, en opschietingh, nut en dienstigh tot de vruchten gheacht worden. Men vindt

[p. 357]

daer oock Kornoellien, en Vlier-boomen, met andere aenghename boomen; ghelijck oock tweederhande Willighe-boomen, van de welcken de Hasen nuttighen, om hun hongher te blusschen. Hoe wel dese boomen wildt en onvruchtbaer zijn, soo worden sy echter van hun dicke stam afghesneden; en de tacken en planten afghesneden zijnde, botten weêr uyt; gelijck d'andere afghehouwe bosschen, die, tot aen de wortel afghesneden, weêr uytspruyten en groen werden. Men vindt daer oock veel boomen, die, om dat sy veel en diepe wortelen in d'aerde hebben gheschoten, ghestadelijck souden dueren, soo sy niet van buyen en blixem ghetroffen wierden. Men kan hier af swarelijck reden gheven, dewijl anderen elders spruyten. Wyders, daer is soo groot een overvloedt van aerdtvijl, die, als een overspeelster, heel gemeen, en soo lastigh is, dat sy, door de stoovingh van 't sneeu, allenghs de mueren en vesten bederft, soo het niet weghgedaen wordt.

Cap. VI. Van de verscheydenheyt der boomen.

DAer zijn noch veelderhande boomen in de selve koude plaetsen, en, boven de ghenen, daer af wy hier voor ghesproken hebben, voornamelijck desen: Popelieren, Esschen, en andere Genever-boomen, die, uyt oorsaeck van hun lanckheydt, en om hun aenghename reuck, ghelijck de Cypressen, bequaem zijn om kostelijcke huysen te bouwen, en om 't vuur aen te stoken, niet alleenlijck in tijdt van pest, maer oock tot het dagelijcks ghebruyck. Want dese boomen, die daer van self opkomen, wassen en vermeerderen sonder ophouden; in voegen dat sy, hun volkome lanckheydt

[p. 358]

bereyckt hebbende, ghelijck alreê gheseght is, soo worden sy in hooghe en laeghe huysen, ghelijck dicke balcken, ghebruyckt. Maer d'Eyck en Beucken-boom worden in de Landen, daer de Pool tot tseventigh en meer Graden verheven is, niet gevonden: jae oock weynigh andere boomen, behalve Barcken-boomen, die ghelijck kromme struycken, op d'uytterste stranden van de Scythische Zee wassen, uyt oorsaeck van de ghedurighe stormen. Maer in de Landen, die naer de Zuyderlijcke streeck gelegen zijn, wassen over al een groote menighte van vrucht-dragende boomen; welckers vruchten, als Aeckelen, Hase-nooten, andere Nooten, en Beucken-vruchten, van d'inwoonders, in d'onvruchtbare tyden, in plaets van broodt, beneffens d'andere dieren, ghebruyckt worden: welcke dieren, als muysen, ratten, en voghelen, hebben, om sich tegen d'aenstaende honghers-noodt te versorgen, dese eygenschap, daer in sy de menschen overtreffen, dat sy dese vruchten naer hun holen en kuylen dragen. Maer de voorsichtige inwoonders des Lands, bespeurende dat 'er hongers-noodt voorhanden is, mercken met een boven-gewoone naerstigheydt op d'uytgangen deser beesten.

Cap. VII. Van de hoedanigheydt der vruchten.

DE Hase-nooten wassen daer in soo groote overvloedt, dat sy aen d'ingheboornen en vreemdelingen tot alle ghewenscht gebruyck ghenoegh zijn: daer door te weegh ghebraght wordt, dat, uyt oorsaeck van 't voordeel, en om 't ghewin der Kooplieden, eenighe duysent tonnen uyt de Noordsche Landen naer Duytslandt gevoert worden. Gelijck oock de tacken der Noote-boomen,

[p. 359]

met welcke tacken, krom zijnde, by nae alle vaten heel bequamelijck ghebonden worden. Hier wast oock een groote overvloedt van Appel- en Peer-boomen, die daer gezaeyt of geplant worden; van de welcken eenigen heel treffelijck van aert zijn, ja soodanigh dat sy, ghelijck d'Olijf-boom, die nergens in de Noordsche Landen wast, in de grootste koude rype vruchten voortbrengen: gelijck oock Bosch-appelen, die soodanigh van aert en natuur zijn, dat sy in December eerst rijp worden. Desen hebben een wijn-achtigh sap, en worden uytgeparst, en in plaets van Most, in potten ghedaen. Men vindt oock eenighen, die soo wrangh zijn, dat sy, door hun vochtigheydt, het scherp van een swaert bot macken, en desen worden in plaets van wijn gebruyckt. Sommigen zijn rondt gelijck een Appel, en anderen langhwerpigh gelijck een Peer, anderen gelijck een Ey van gestalte, aen de welcken de natuur een besondere eer toe-ghe-eygent heeft. Maer de ghenen, die vreemt zijn, en van over zee komen, worden van hoogher waerde gheacht, om dat sy vleesch-achtiger en soeter zijn. Desgelijcks oock de ghedrooghde Peeren en Pruymen; want daer wassen niet, dan tweederhande, in de Noordsche Landen, te weten witte en swarte. Daer zijn oock tweederhande Karssen, namelijck wilde en Hof-karssen, die echter, door hun al te groote wrangheydt aen de ghenen, die hen eten, de tanden eggerigh maken, en in plaets van azijn ghebruyckt worden. Dit gheschiet om dat sy in duystere en schaduw-achtighe plaetsen groeyen, en niet van de Son bescheenen worden. Maer de ghenen, op de welcken de Son haer stralen schiet, zijn aengenaem door hun lieffelijck sap. Daer zijn oock eenighe boomen van onbekende eyghenschap, die sonder bloemen sneeuw-achtige vruchten voortbrengen. Doch de vrucht-draghende boomen moeten ver-

[p. 360]

plant zijn, en worden te soeter. Maer de wilde boomen hebben een wilde smaeck, misschien om dat de tacken met mosch bedeckt zijn, 't welck de warmte van de Son uytsluyt: want andersins souden sy, door eenige lieffelijckheydt, den genen, die haer nuttigen, aengenamer van smaeck zijn.

Cap. VIII. Van de Gom, die uyt de Denne-boomen koomt, of van de Hars, en van d'oorsprongh van de Amber.

OM dat 'er seer groote verscheydenheydt in de Schryvers van d'oorsprongh, natuur en hoedanigheydt van d'Amber ghevonden wordt, voornamelijck naer 't verhael van Perottus, die met groote naerstigheydt ghepooght heeft de besondere meeningh van veel menschen te vereenighen; namelijck van waer en hoe dese aenghename en wonderlijcke vocht sijn oorsprongh heeft. Dieshalven sullen wy hier het gheen, dat waerschijnelijckst is, naer 't ghevoelen der Noordsche volcken, aenmercken. De Dennen- of Pijn-boomen zijn van hun natuur hars-achtigh, en van uysteeckende hooghte, 't zy dat sy op de strandt van de zee, of op de kanten der beecken, of in de lenghte der bosschen wassen. Sy sweeten sekere vocht, voornamelijck als de Son, het teecken van de Kreeft en de Leeuw, in de brandende maenden van Junius en Julius deurloopende, d'oogst rijp maeckt, gelijck hier na breedelijcker gheseght sal worden. Dese boomen, door de groote hitte hun tacken splytende, senden dan hun vocht in de grachten of vloeden, die daer by zijn, om hardt te worden, en sleept meê, door sijn vasthoudigheydt, al 't gheen, dat daer voor koomt, als lijm: 't welck oorsaeck is dat 'er muysen, vorsschen, mugghen,

[p. 361]

spinnekoppen, vlieghen, stroo en zaet, en dierghelijcke dingen, in dit hars-achtigh slijm ghevat, daer in bewonden en verhardt worden, ja oock schoon de ghedurige druppelen in 't sant gevallen waren, om dat dese vocht, als de reghen daer op valt, naer de beecken, en van daer naer de vloeden, en eyndelijck naer de zee ghevoert wordt; daer sy, ghelijck andere boomen, alleenlijck op seeckere tijdt, hardt worden, jae soodanigh, dat sy, soo hardt als steen ghedrooght, door een schrickelijcke storm, deur de Gotsche of Finlandtsche, en Lijflandtsche Zee aen d'oever van Pruyssen opgheworpen wordt, namelijck aen de Zuydzyde, recht teghen over 't Noorden. Dit geschiet t'alle tyden, in de welcken, door het geblaes van de windt, de golven naer de strandt van Pruyssen rollen, op de welck, uyt oorsaeck van 't verbodt van de Vorst, geen anderen, dan de ghenen, die hier toe gheschickt en beswooren zijn, dit Amber mogen vergaderen.

Eynde van 't Twaelfde Boeck.