Logo DBNL
Toonneel der noordsche Landen (1652)

Toonneel der noordsche Landen

(1652)–Olaus de Groot–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het XI. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van d'oorlogen op 't Ys.

Cap. I.

MEn vint in de Jaerboecken der Noordsche Landen, soo in d'oude, als in de nieuwe tijdt, dat tusschen de Russen of Moskoviters, en Sweedtschen of Finnen, om verscheyden, doch ghewichtighe oorsaken, soo ter zee, als te landt, en op het vlacke ys, en in het dicke en hooghe sneeu, dickwijls sware en heftige strijden zijn gehouden, en dat, naer 't lot van d'oorlogh en van 't gheval, nu d'een, en dan d'ander, ghelijck ghewoonelijck gheschiet, de volle verwinningh verkreghen heeft, en dat de verwinner, weêr verwonnen zijnde, in schrickelijcke elende is gestort. d'Omstandigheyt van de plaets, tijdt en bestierder, die in diergelijcke dingen geswindelijck gelegentheyt veroorsaeckt, is oorsaeck van dit verschil. Daer zijn dan twee seer stercke Burghten, van de welcken d'een, die met een diep en draeyend water afghescheyden is, onder de Heerschappy van de groote Meester van Livonien (want dus wordt de Vorst van dit groot Landtschap genoemt) staet. Maer d'andere Burght behoort aen de Grootvorst van Moskovien. 't Een, Narven genoemt, bestaet onder de bestieringh der Christenen van Livonien, en 't ander is de scheur

makende Moskoviten onderworpen. De Burght, die onder de Moskoviten staet, is soo wel van naturen versterckt, uyt oorsaeck van de wateren, die daer rondom loopen, en van de gewapende krachten, en achtte sich voor eeuwigh soo veyligh, dat sy voor geen vyandt, hoe maghtigh hy oock wesen kon, wilde schricken. Dese uytsinnigheydt heeft niet alleenlijck hen bedroghen: maer dese Burght heeft oock een onschuwelijcke elende beproeft. Want de deurluchtighste Vorsten der Sweedtschen en Gotten, Steno Stur d'Outste, en Suanto, door veel en swaere overlasten en meynëedigheden der Moskoviters gheterght, nae strenghe oorloghen, en schade der selve Moskoviters, de maghtige Landtschappen en volcken aenghedaen, tasten een heyr van vijftigh duysent mannen aen, ghelijck oock de genen, die 't op de voorgenoemde Burght ghemunt hadden, en verdelghden hen met groote raserny door vuur en stael, terwijl de vrienden, het legher der Livoners, het aensagen: in voegen dat de Moskoviters, erbarmelijck gewondt, en veel ghedoodt, en verbrandt zijnde, naeuwelijcks hun behoudenis in de vlucht konden verkrijgen. Toen dese Burght overweldight en inghenomen was, verkreghen de voorghenoemde Sweedtsche en Gotsche Vorsten en hun heyr een onwaerdeerlijcke roof van silver, en van kostelijcke Zabel-vellen; in voeghen dat sy hen voor eeuwigh moghten beroemen, dat sy met seer groote buyt beladen, voor de sware lasten der heftighe strijden, die sy soo in de koude, als in de hitte gheleden hadden, de zegheprael tot hun deel hadden verkregen. Maer ghelijck dese rijcke roof aen de verwonne vyanden tot een onverwinnelijck verlies en droefheydt heeft gheweest, soo ontstack sy sedert oock onder de bovengenoemde Vorsten, en vrienden, en onder hun landtsaten een schadelijcke en onuytblusselijcke haet, uyt oorsaeck van

de kostelijcke roof, van hier en elders verkregen; daer sedert de verwoestingh der Koninckrijcken uytghesproten is. Dese Burght, door de dapperheyt der vyanden verdelght, wierd van de Sweedtschen, die de verwinners waren, tot een gift en ghewillighlijck aen de Grootmeester aengeboden, die, vreesende dese Vestingh aen sijn Heerschappy te voegen, haer met vuur verdelghde: in voegen dat het verwinnende heyr, groote roof daer uytgebraght hebbende, deur Finlandt weêr naer Sweden en Gotlandt ghekeert is. Sy lieten echter, uyt oorsaeck van de groote swaerheydt, in de selve Burght soo groot een overvloedt van Was, (in 't welck een on-eyndelijck ghewin der Oostersche handelaers, en een rijcke schattingh voor de Vorsten ghelegen is) dat, toen het door het vuur ghesmolten was, het door sijn uytspreydingh een bevarelijcke wegh verre en wijdt ghegeven kon hebben.

Cap. II. Van de strijdt op 't Ys.

DE Sweedtschen en Gotten betoonen gheen minder dapperheydt in d'oorlogh teghen de Moskoviten, of Russen, self op het bloote ys, als op het vaste landt, als sy, uyt begeerte van te rooven, de voorwaerden van de ghemaeckte vrede op de grensen van de Finlandtsche zee breken: jae als sy, ghelijck te voren gheseght is, in de Somer wreede en strenge strijden met hun schepen op zee ghelevert hebben, soo worden oock in de selve plaetsen, als het water bevrosen is, de heyren in slagh-ordeningh gestelt, 't gheschut behoorelijck geplant, en wreede strijden ghelevert: soo vast en sterck is het ys, om gheheele benden van ruyters,

die, of ruym of engh geplaetst zijn, te dragen. Dat dit niet wonderlijck, of ongelooflijck aen yemandt, en insonderheydt aen d'Italianen schijnt, namelijck hoe de voeten der paerden op 't glibberigh ys soo vast konnen staen, dat sy niet alleenlijck gheswindelijck voortloopen, maer dat sy, sich rondom keerende, en tot rennen aengheprickelt, een strijdtbaer man met sijn wapenen konnen dragen. Want de paerden zijn met kromme ysers, en scherpe naghels soo vast beslaghen, dat d'opsitter, hoe gladt en vlack het ys oock is, nimmer voor de val behoeft te vreesen. Dat meer is, door soodanigh beslagh der paerden worden, door de kracht van de vluchtelingh, stucken ys uytghebroken, en in 't aengesicht van de vervolger geworpen: in voegen dat hy terstondt neêrstort om de geest te geven, of een wonde ontfanght, die niet lichtelijck genesen kan worden.

Cap. III. Van de tochten en inbreucken der Moskoviters, of Russen.

DE Moskoviten trecken ten oorlogh met een groot ghetal van hun volck, niet soo seer om te strijden, als om te rooven. Sy houden weynigh, of eer gheen ordeningh in d'oorlogh, en voornamelijck de ghenen, die aenkomen om de grensen van 't Sweedtsche Koninckrijck, en van 't groot Hertoghdom van Finlandt te bestrijden, of te berooven; gelijck men in de Jaerboecken van hun Koninckrijcken verhaelt vindt, dat sy, voornamelijck in 't jaer van veertien hondert vijf-en-tneghentigh, met heyrkrachten van tsestigh duysent mannen te veldt quamen. Sy wierpen d'oorsaeck van hun gedane inbreuck op de drie gebuur Paro-

chien, namelijck Egrebpe, Lasche en Savalax, en uyt de weêrëysschingh van hun vloeden, als of sy eer tot hun ghebiedt behoorden, dan tot de rechtspreeckingh van 't Sweedtsche volck. Maer, om de waerheydt te seggen, het gheschiedde door d'aenstoockingh van Ian, Koningh van Deenmarcken, dat soo groot een overvloeyingh van volck soo diep inghetreden is, dat het grootste Landtschap van 't Sweedtsche Koninckrijck onderghebraght, en een deel van 't recht, en aen de Heerschappy der Moskoviters, en een gedeelte aen de Heerschappy des Koninghs van Deenmarcken onderworpen sou worden: gelijck na verloop van eenige jaren, in 't jaer vijftien hondert, in de Konincklijcke stadt van Stockholm de Ghesanten der Moskoviters aen de selve Koningh Ian voorghestelt hebben, verseeckerende dat dit verdragh met een kus van 't Heyligh Kruys tusschen de beyde Vorsten plechtelijck bevestight was, om de Kroon van Sweden te vernederen, en te veroveren. Maer hun ghedachten van weêrzyden wierden in der haest vruchteloos gemaeckt, jae soodanigh, dat de Koningh Ian, de Koningin Christina, een goede Vrouw, uyt de Hertoghen van Meyssen ghesproten, achterlatende, ghedwonghen was weêr naer Deenmarcken te vluchten. De krijghsbenden der Moskoviters, vyandelijck vernedert, en als roovers afghedreven, waren oock ghenoodtsaeckt naer hun vaderlijcke wooninghen te keeren, van hun neêrlaegh dese gheheughenis ontfangen hebbende, dat sy nooyt weêr souden voornemen op d'aenradingh der Deenen, of door d'aenprickelingh van anderen, of uyt hun eyghe stoutigheydt de Heerschappyen des Koninghs van Sweden te bestrijden. Doch dit zy soo 't is, hoe wel het Koninckrijck van Deenmarcken in enge palen, ghelijck Saxo ghetuyght, besloten is, soo versorght

echter de Koningh van Deenmarcken, door sijn listen en loose treecken, dat hy seer groote Heerschappyen van ghebuerighe Koninckrijcken, ghelijck van Sweden, Gotlandt, en van Finlandt, door de verbonden en bystanden van veel Vorsten kan veroveren, voornamelijck der Moskoviters of Russen aen d'Oostzyde, der Schotten en Franschen aen de Westzyde, en der Duytschen aen het Zuyderlijck ghewest: welcke volcken, te samen ghevoeght zijnde, aenkomen om Sweden te veroveren, daer sy eer hun graf, dan de zegheprael vinden.

Cap. IV. Van het schrickelijck luydend hol, gewoonelijck Smellen ghenoemt.

WY hebben in 't voorgaende Capittel aenghewesen, dat de wateren soo hardt en krachtelijck toevriesen, dat het ys de krijghsbenden der ruyters en voetknechten lichtelijck verdragen kan. Maer wy sullen nu toonen dat 'er by de Zeestadt, Wyburgh ghenoemt, die dicht by de Moskoviten leght, een onder-aerdtsch hol is, 't welck soodanigh een verborge kracht heeft, dat 'er, als men een levendigh dier daer in werpt, soo groot een ghedruys daer uyt komt, dat de ghenen, die daer omtrent zijn, soo schrickelijck in d'ooren treft, dat sy niet hooren, spreecken, of staen konnen; door welcks kracht veel meer, dan door het ysselijck geweldt van eenigh grof geschut, gedoot, of in een oogenblick krachteloos ghemaeckt worden. Voorts, dit werck van de natuur schijnt oock niet heel vruchteloos te zijn. Want als de vyanden in het landt vallen, soo ghebiedt d'Overste van het landt dat yeder sijn ooren met Was sal stoppen, en

dat de genen, die in kluysen en holen woonen, sich verberghen sullen: en hy, sich eyndelijck oock versorght hebbende, werpt, of met een spiets, of met een touw, eenigh beest in de mondt van 't hol; daer uyt soo schrickelijck een ghedruys ontstaet, dat de vyanden, daer omtrent zijnde, gelijck het vee, dat gheslacht wordt, neêrstorten, en, neêrgevallen, dus een lange wijl blijven; in voeghen dat d'inwoonders, indien sy wilden, hen souden konnen uytplonderen. Maer de verwinners hebben geen begeerte om sich te wreken, als de vyanden door de kracht der natuur soo gheweldighlijck schijnen verdruckt te worden. Want de vyanden, weêr bekomen zijnde, trachten niet naer gheleghentheydt van te strijden, maer van te vluchten, op dat sy, als dit ghedruys hun ooren weêr quam treffen, niet souden sterven, of een doodelijcke sieckte op hun hals halen, maer, allenghs vliedende, te lijf blijven. Door welck voorval te weegh ghebraght wordt dat de genen, die door de wapenen en heyrkrachten niet van de woede des oorloghs afgheschrickt konnen worden, alleenlijck door de schrick van de brullende natuur verdwijnen en uyt-teeren, en de voorgaende kracht des levens tragelijck of nimmermeer weêrkrijgen.

Cap. V. Van het selve.

DE Russen of Moskoviters verstrecken, meer dan d'anderen, tot een erbarmelijck en rampsaligh voorbeeldt van dese elende; want sy, veel duysenden van de hunnen gesneuvelt siende, hebben aen de nakomelingen nagelaten, dat sy de ghebuerighe volcken, en voornamelijck de Finlanders, niet souden uyt vermaeck met een maghtige

menighte poogen te verdrucken. Want de Finlanders zijn ghewendt sich selven, en hun landen met onderlinghe bystandt, en met de wapenen der Sweedtschen en Gotten, met tooverkonsten, en met de verborge krachten der hooftstoffen on-aengeroert te bewaren. Voorts, wat dit hol aengaet, men bevindt seeckerlijck dat dit altijdt van eenigh voorsichtigh man bestiert en bewaert moet worden, jae oock tusschen veel mueren, die daer rondom ghemaeckt zijn; om dat de verborghe natuur daer af, gelijck oock van andere dingen, een groote kracht heeft.

Cap. VI. Van de strijden der Finlanders teghen de Moskoviters.

GElijck het Vorstendom van de Grootvorst der Moskoviters en Russen seer breedt en maghtigh is, soo vermeerdert en vergroot hy oock de benamingh van sijn gebiedt, ghelijck sijn brieven, onlanghs door seecker Demetrius aen Clemens de sevende overgesonden, in deser voegen betuygen: De groote Heer Basilius, door Godts genade Keyser en Beheerscher van gheheel Russen, Groothertogh van Voldemarien, Moskovien, Nieugroden, Plescovien, Smolencien, Iffetien, Jugorien, Permien, Verchen, Bolgarien, &c. Beheerscher en Grootvorst van 't Nederlandt van Nieugroden, Cernigovien, Razanien, Volorchien, Rozetien, Belchien, Roschovien, Jaroslavien, Belozerien, Udorien, Obdorien, Condinien, &c. gegeven in onse stadt Moskovien, in 't jaer van 't beginsel der werelt duysent en seven-en-dertigh, op de derde dagh van April. Maer de gebuerige volcken zijn meer over dese groote en breede eernamen

verwondert, dan sy de krachten daer af vreesen, en insonderheydt de Finnen, die, dickwijls geterght, niet af-laten sijn maghtighe eernamen, en oock sijn volcken te belagen: doch niet soo ghewoonelijck in 't veldt ('t en waer dat het seer hardt ys maeckte) als op de wateren, die in veel Vloeden en Meyren verdeelt zijn. Maer sy zijn ten meestendeel van weêrzyden geen anderen, dan roovers, die, ghelijck te voren geseght is, uyt begeerte van te rooven de strijdt aenvanghen, sonder dat de Vorsten der Noordsche Landen sich om soo gheringe oorsaken in openbare oorlogh begeven.

Cap. VII. Hoe de Moskoviters op roof uytgaen.

WY sullen met weynigh woorden aenwijsen hoe schadelijck een kennis en listigheydt de Russen en Moskoviters in de zee-roovery, of in de middel van steelen hebben. Want als sy voornemen, en sich bereyden om de Carelers, of andere ghebuerige volcken als roovers aen te tasten, soo maecken sy met malkander een geselschap, en, seeckere wetten en verbonden ingestelt hebbende, maecken langhe en lichte schuyten van Dennenhout, die vier-en-twintigh of vijf-en-twintigh mannen konnen voeren, en die sy in de wildernissen met groote naerstigheydt van platte en dunne plancken toestellen. Sy houden hier in dese ordeningh, dat eenigen dese schuyten van binnen uythollen en beschaven, anderen koocken in d'onder-aerdtsche holen, om door het vuur niet verraden te worden, peck uyt het hout van Pijn-boomen, of uyt de plancken, anderen branden de spitsen der werp-pylen, om die harder te maecken, en anderen maecken de boogen, peesen en pylen ge-

reedt. Want de wildernissen hebben seer bequame stoffe tot diergelijck gereedtschap. Als de schuyten vaerdigh zijn, soo setten dese roovers ghelijckelijck hen in 't water, ghelijck een schip, en versorgen dat met wapenen. Daer nae begeven sy sich op hun toght, naer Dorpen, Hoven, Burghten en ghelade schepen, in de Witte Zee, of in de Veneedtsche Zeeboesem, of in de zee van Lijflandt, en houden sich aen ancker, om een rijcke roof te krijgen. Wyders, sy, niet vernoeght met de goederen geplondert en gerooft te hebben, maer een ingeboore wreetheydt by sich hebbende, werpen, sonder eenigh verschil en redenen, de menschen, die sy door dese liften verwinnen, in de woeste zee, om daer verstickt te worden.

Cap. VIII. Van 't selve.

VOorts, sy, op soodanigh een voorspoet steunende, worden soo baldadigh, dat sy sich niet ontsien de groote schepen, die door stilte hun reys niet vervorderen konnen, en op de reede legghen, aen te tasten, en, om hen tot sich te trecken, hen gheweldt aen te doen: want sy poogen hen heftelijck met pylen in onmaght te brengen, op dat de schepen niet van hun eyge scheepsvolck beschermt souden worden. Maer sy verkrijghen heel selden, om de verwaentheydt van soo groot een voornemen, de zege; om dat sy gewoonelijck met geschut, booghen, en werp-steenen afghedreven worden. Voorts, als sy overwegen dat sy, nae 't aengedaen geweldt, en nae de roof, onder de bedroefde menschen, niet veyligh ghenoegh zijn, of om, tot grooter schade van de gemeene zee-rovery van alle menschen, het openbaer ampt van zee-rooven

pleghen, soo setten sy de schuyten op hun schouders, en brenghen die in de gheheyme weghen der bosschen; welckers verborghe plaetsen sy seer wel kennen: op dat sy die ter bequame tijdt weêr konnen ghebruycken, om dierghelijcke rooveryen te plegen. Sy stellen oock ondertusschen vaste besettingh in de bosschen, op dat sy sich daer in, ghelijck in gheheyme plaetsen van d'overvloedt der dingen, die sy gherooft hebben, souden voeden, en met de wapenen beschermen. Maer ghelijck hun bedrijf schrickelijck en gruwelijck is, soo vinden sy oock terstont vaerdighe wreeckers, tot wraeck van hun boosheden. Want door de vlijdt en behendigheyt der Jagers worden eerstelijck de wachters, die van de roovers in de bosschen gestelt zijn, ontdeckt. Daer na komen de volcken met geheele benden, swarte wapenen aen hebbende, op hen aen, om de krachten der vyanden geheelijck te dooden en verdelgen. Dit wordt echter niet sonder bloetstortingh volbraght; want de roovers, van hun schelmstucken bewust, strijden als uytsinnige menschen, om hun leven te beschermen. Doch sy, eyndelijck afgemat, en krachteloos gheworden, vluchten ten deel naer d'enghten der berghen, ten deel naer de holen van 't aerdrijck, en ten deel naer de dichte bosschen, om sich daer tusschen de tacken en bladeren te verbergen. Sy achten sich soo veel te sekerder, als sy, in dese woeste wildernis, te vooren gheheymer plaetsen tot het bedryven van soo groote gruwelen verkoosen hebben. Maer Godts gramschap vervolght hen. Want sy, die ghewendt zijn d'onschuldigen met schrickelijcke plaghen te verdrucken, zijn onwaerdigh om in deser voeghen, en in soodanighe plaetsen van hun leven versekert, en straffeloos te wesen. Sy dan worden alle, sonder eenige deernis met hen te hebben, in hun schuyten en roofnesten gheset, en dus verbrandt. Doch

de ghenen, die sich in de holen en schuyl-plaetsen verberghen, worden levendigh met groote steenen en palen, daer meê men d'inganghen stopt, in hun vlucht-plaetsen ghesloten, om allenghs door een traghe hongers-noodt te vergaen. De ghenen, die sich in het dichte loof der tacken van de boomen seker achten, worden door 't ghebas der honden ontdeckt, en, soo sy hun leven niet vry koopen, terstondt met pylen getroffen, om af te komen, op dat sy op aerde sterven souden. Daer is gheen beter en krachtigher middel, om de roovers en afsetters der bosschen op te soecken, dan door de reuck en 't gebas van der Jagers honden.

Cap. IX. Van 't gebruyck in 't ontfangen der Gesanten by de Moskoviters.

VEel oude Historien der Noordsche Koninckrijcken ghetuyghen dat eenighe Vorsten der Moskoviters de Gesanten der Koninghen en Vorsten met groote en wonderlijcke eerbewysingh ontfangen hebben, en gewent zijn hen noch t'ontfanghen. Want sy hebben verkoosen, en verkiesen oock noch, naer de gelegentheydt des tijdts, uyt de menighte van 't ghemeen, veel mannen, van uytsteeckende gestalte, die grijs van hayr zijn, en door de gedaente van hun breede baert, door hun treffelijcke kleedingh, te weten met Vorstelijcke kleedingh, daer meê de Vorst hen vereert: op dat sy, in de groote vergaderingh der Edelen hier of daer al swijgende sittende, door de glans van hun kleedingh en verçieringh, door hun menighte d'oogen der Ghesanten, die inkomen, verblinden souden. Want de Ghesanten, door soo groot een pracht en toestel betoovert of verschrickt, darren niets, dat

strengh is, voorstellen, of bewilligen in de besluytingh van 't voorstel met hun gemeene gevoelens. Maer ghelijck dese pracht en toestel een valsche en bedrieghelijcke heerlijckheydt in sich begrijpt, soo acht men oock dat sy in haer uytgangh verdwijnt, en ongheacht wordt. Want sy dwalen dickwijls verre af van dese achtingh, die sy gemeent hadden te verkrijgen; vermits geschickte en ervare Gesanten, die sware saken afghehandelt, en de werelt dieper deurghedrongen hebben, al dese glans, en toegemaeckte pracht versmaden en schandelijck achten. Wyders, by de Tartaren is oock een gewoonte, dat de Gesanten, eer sy 't geen, dat aen hen belast is, voor hun Keyser vertoonen, ghedwonghen worden tusschen twee vueren te gaen, voornamelijck om dese oorsaeck, dat, indien sy vergift droeghen, om de Vorst te vergiftighen, dit, door de hitte van 't vuur eerst tot ondergangh der ghener, die 't dragen, verstrecken sou. Sy willen oock geen Ghesanten hooren, dan als sy gheschencken meê draghen, en met ghebooghe knyen 't geen, dat aen hen belast is, spreken, en d'andere dingen, die men aen de Hemelsche Gheesten verplicht is, aen een sterffelijck mensch bewysen: ja de ghenen, die dit weygheren, konnen niet sonder groot ghevaer des levens van daer gheraken. Maer op dat dese ghewoonte, van Gesanten by de Moskoviters t'ontfangen, met deurluchtiger voorbeelden getoont sou worden, soo sal ick hier 't Gesantschap van de deurluchtighste Koningh van Polen byvoegen, 't welck in 't jaer onses Heeren duysent vijf hondert een-en-vijftigh, aen de Grootvorst van Moskovien, in de volghende ordeningh afgevaerdight wierd. De Gesant des Koninghs van Polen, Mattheus Barthlomievicza Kneze Cedroitzki, een man van uytsteeckende Adeldom, van Vilna, een vermaerde stadt van Littouwen, een wegh van twee hondert Duytsche mylen verre ge-

reyst hebbende, en tot aen Moskou, de hoofdstadt van Moskovien, ghekomen zijnde, wierd, toen hy daer in treden sou, van eenige Ridders, die hier toe van de Grootvorst afghevaerdight waren, ontfanghen, en, om de brieven van sijn Koningh over te leveren, na verloop van weynigh dagen, met groote pracht, ghelijck de Moskoviters goet vonden, in de Burght gebraght. Hy wierd deur twee deuren geleydt, die van menschen beset wierden, die langh van lichaem waren, en groote baerden hadden, ten meestendeel van slaefsche staet, en die in 't ronde op stoelen saten, en met kostelijcke kleederen ghekleedt waren, die den Grootvorst van Moskovien toebehoorden, die dit alles deê om de heerlijckheydt en pracht van sijn Hof aen de ghenen, die uyt verre gewesten quamen, te toonen. Hy wierd eyndelijck in 't Vorstelijck Huys gebraght, in 't welck de Grootvorst, met sijn Vorsten, met ghelijcke kleederen ghekleedt, sijn plaets had. De Grootvorst sat in een stoel, die verre van d'andere Vorsten afgescheyden stondt, en was gekleedt met een langhe fluweele Tabbaert, welcks zomen met paerlen en kostelijcke gesteenten bedeckt waren. Hy hield in sijn handt een stock, die aen 't opper deel vergult, en aen 't onder deel met silver bekleedt was, daer hy op steunde. Hy had op sijn hooft een Myter, die sy in hun tael Kalpack noemen, van de kostelijckste swarte Vosse-vellen, de welcken in die Landen meest gheacht zijn, en, soo veel de schattingh aengaet, de Zabele-vellen verre overtreffen. Toen de Gesant in de Zael getreden was, vielen de ghenen, die hem ghebracht hadden, en voor de Grootvorst vertoonden, voor hem op de vloer neêr, en sloegen met hun hooft tot drie of vier malen op d'aerde; ghelijck dat by de Moskoviters een ghewoonte is, om in deser voeghen de hooghste eerbiedenis aen hun Heer te bewijsen. Maer de Gesant, aen de deur

ghekomen, die vijftigh voeten verre van de Grootvorst was, kreegh, door 't ghebiedt van de Grootvorst, uyt de mondt van de Taelman, die aen hem gegeven was, en van hen Przislaw genoemt wordt, bevel van te blyven staen, met sijn twaelf dienaers, die met hem ghekomen waren, en niet nader by de Grootvorst te gaen. Hy bleef daer, tot dat hy sijn vertoogh aen de Grootvorst gedaen, en de brieven van sijn Koningh aen de Geheymschrijver, hier toe gheschickt, overghelevert had. De Ghesant van de Grootvorst had, terwijl hy in Polen was, gheweygert de brieven van de Koningh t'ontfanghen, om dat sijn Heer en Meester daer in niet Czar Ruzki, dat is Keyser van Russen, van de Hooft-Bisschop van dat Landt dus verheven, ghenoemt was; en de Grootvorst had om dese oorsaeck sedert sijn eyge Gesant derwaerts ghesonden. Daer na wierd de voorgenoemde Ghesant des Koninghs van Polen door de Taelman, met groote pracht, om sijn heerlijckheydt te toonen, weêr in sijn herbergh gebraght. Dit zy genoegh van de gewoonte in 't ontfanghen der Gesanten by de Moskoviten.

Cap. X. Van een Italiaensche Gesant, die wreedelijck gedoodt wierd.

WYders, Albert Crantz, een uytmuntend Historieschryver der Duytschen, verhaelt, in sijn Historie van de Wandalen, dat seker Ghesant van Italien wreedelijck gedoodt wierd, om dat hy, spreken sullende, sijn hooft niet gheheel voor de Vorst der Moskoviters ontdeckte. Want toen de Gesant de gewoonte van sijn Vaderlandt bybraght, in 't welck men niet acht dat yemandts achtbaerheydt of waerdigheydt door 't gedeckte hooft van de spreker verongelijckt wordt, beval de verwoede

Vorst dat men sijn hooftdeckstel met een ysere nagel aen sijn harssenen vast sou maken, en seyde op een bespottelijcke wijse, dat hy door dese saeck dusdanigh een gewoonte niet meende te breecken, maer te bevestigen.

Cap. XI. Van de list en behendigheydt der Kooplieden van Moskovien.

DE Kooplieden der Moskoviters hebben een ghewoonte dat sy, vermits hen verscheyde Meyren en Vloeden voorkomen, nieuwe slagh van schepen maken, en hun Waren daer in laden, om die ter voorghenome plaets te brenghen. Want de reysen, die sy, om gewin te doen, in de Noordsche Landen voornemen, strecken sich tot drie of vier hondert mylen uyt. En dewijl sy in dese ruymte dickwijls Bosschen en lange Vloeden, of Meyren ontmoeten, soo gebruycken sy, om hun Waren te voeren, schepen, die alreê gemaeckt zijn, of noch ghemaeckt sullen worden. Daer is niemandt, die van gheweldt der Kooplieden klaeght, of van dat sy de bosschen afhouwen, en de visch vangen, indien sy boven dese gaven van de natuur niets anders, buyten weten, of tegen wil van d'eygenaer, meê nemen, gelijck paerden om hun schepen voort te trecken, of vee om t'eten: in welcks plaets sy wildt vleesch, dat sy in hun voort-reysen met de pyl schieten, overvloedighlijck kryghen en nuttigen. De Waren, met de welcken sy hun koopmanschap doen, zijn kostelijcke vellen van alderhande beesten, die by hen in hooghe achtingh zijn, ghelijck van Sabelen, Marters, en Varolinen, die van d'Italianen gewoonelijck Dossi genoemt worden: van de welcken wy hier boven gheschreven hebben, en hier nae noch yets schryven sullen.

Cap. XII. Van verscheyde wijsen van strijden der Finlanders.

HOe wel by de Finnen of Finlanders, volcken van de Noordsche Landen, om hun al te groote wreedtheydt, op sware straffen, of op Konincklijcke straf, geboden is, dat sy t'huys gheen wapenen van d'oorlogh, als speeren, schichten, pylen, swaerden en poocken, tot malkanders verderf en ondergangh sullen gebruycken; soo is echter het ghebruyck der bylen en beytels aen hen toeghelaten, om sich in hun huysselijcke noodtsaeckelijckheden te redden, met de welcke sy oock wonderlijcke ghebouwen maecken. Maer op dat het niet sou schijnen dat sy ghebreck van verweerende wapenen hebben, om sich ter bequame tijdt van de Moskovische roovers, die al te na aen hen zijn, te beschermen, soo wederstaen of verdryven sy d'eerste aenval met slinghers, daer meê sy ysere spietsen uytwerpen. Voorts, als sy van na by en handt aen handt strijden, soo werpen sy werpsteenen, die aen hun gordels ghebonden zijn. Want sy zijn seer sterck van armen, en ten meestendeel in 't werpen wel ervaren, jae soodanigh, dat 'er niet een werp vruchteloosselijck gedaen wordt. Sy hebben oock seer langhe spiessen van Dennen-hout, die in de Sonneschijn gedrooght zijn, welckers eynde sy met pennen en nagels scherp maken, met de welcken de voorsten de schermutsel, of d'aenval der lichtgewapende ruyters teghenstaen. Sommighen gebruycken koorden, ghelijck netten, die sy met groote kracht uytwerpen, en nae sich trecken: want als sy strijdtgemeen zijn geworden, soo werpen sy dese koorden, ghelijck stricken, over het hooft der gener, die hen tegenstaen, om de man-

nen of paerden tot sich te trecken. Sommigen gebruycken oock steenen, soo groot als vuysten, die in een touw gewonden zijn, 't welck aen een stock van vier spannen langh vast gemaeckt is, (vermits sy gheen ysere of loode koeghels, of ysere ketenen hebben) daer meê sy d'armen der ruyters, en de voeten der paerden treffen en bedraeyen, en dus tot een schichtighe val brenghen. De selve Finnen hebben oock groote hulp en onderstandt van de groote en wreede honden: want de paerden der Moskoviters schricken en vluchten niet minder van hen, dan de paerden der Persianen van de Kemels; vermits dese honden, naer dat sy onderwesen zijn, aen de neusen der paerden springhen en bijten. Door 't welck te weegh gebraght wordt dat sy, van dese schrick ghetroffen, op hun achterste voeten stygen, en hun opsitter afwerpen, die terstondt gedoodt of gevangen wordt.

Cap. XIII. Noch van hun wapenen en geweer.

DE selve Finlanders gebruycken oock, tot beschermingh van hun lichamen, borstharnassen, ten deel van 't leer der Zee-kalven, die met kalck bereydt zijn, en ten deel van 't hayrighe leer der Alcen: 't welck sy, in de Winter oorlogende, met water overstorten, en dus laten bevriesen; in voeghen dat het ys, van buyten aen het hayr hangende, niet door het sweet van de gheen, die het draeght, vermurwt wordt, en niets van sijn aengenome hardigheydt verliest. Eenigen ghebruycken, ghelijck de schubben van visch, helmen, die van de naghelen der Alcen, Rangiferen, of Ossen vernuftelijck aen malkander gehecht zijn, en anderen de vellen van seeckere voghelen, inwendigh

met groote naerstigheydt met ysere draden in malkander gevlochten. Sommigen besorgen, tot hun verseeckeringh, hun hooft met leere helmen, die van dicht en vochtigh leer ghemaeckt zijn, dat, in kalck geweeckt, over een hout, de beeltenis van een hooft ghelijck, ghetrocken, en allenghs in de lucht gedrooght is. Maer op dat dese helmen door de warmte van 't hooft niet weêr murw souden worden, soo voeyert men die met een dunnen schors van Popelier-boomen, en met lijm der visschen, dat de vochtigheydt tegenstaet.

Cap. XIV. Van de Landtvooghden des Koninghs van Sweden in de Noordsche Landen.

GElijck hier voor van de Landtvooghden van Yslandt gheseght is, hoedanigh sy, met recht te wijsen, naer 't bevel van de Koningh van Noorwegen, de twisten, om de havenen van dat Landt geresen, afweeren, of de verschillen, tusschen de Duytsche Kooplieden brandende, en daer komende, met gherechtige straf straffen; op dat de handelaers selven niet van de wettighe winst, d'inwoonders niet van hun gherijf, en de Vorstelijcke schatkist niet van sijn behoorelijcke schattingh, en sy alle niet van hun minnelijcke gemeenschap van vredighe handelingh berooft souden worden; soo worden oock in dese volckrijcke en weelighe landen der Finnen Landtvooghden des Koninghs van Sweden, wijse en voorsichtighe mannen, die kloeck en lanckmoedigh zijn, ghestelt, op dat sy de twisten, soo wel der ingheboorenen, als der vreemden, naer 't rechtsnoer van 't gherecht, souden beslechten, en yeder in vrede houden. Want hoe de volcken onder die Hemelstreeck wreeder

en felder gevonden worden, (gelijck sy warelijck zijn) hoe men wijser en voorsichtiger mannen behoeft, die, doch sonder de gherechtigheydt te krencken, meer aenraden, dan strengelijck dwingen, afsetten, of pynigen. En seecker, als dit gheschiedt, soo betalen sy niet alleenlijck met groote gewilligheydt de voorgeschreve schattingen, maer betoonen sich oock heel vaerdigh om al 't gheen, dat aen hen belast wordt, schoon het oock met gevaer van 't leven verselt was, te ghehoorsamen. Door 't beleydt van soodanige voorsichtige, rechtvaerdighe en besadighde Landtvooghden hebben de Noordsche Koninckrijcken, met hun Koningen en Vorsten, altijdt gebloeyt; gelijck men met vreught ghedenckt aen d'oude Steno Sture, die vier-en-twintigh jaren langh een strengh en hardt volck, in d'omkringh van twee duysent Italiaensche mylen, kloeckmoedelijck en vredelijck bestiert heeft; en oock aen Koningh Karel, die, om de gierige, smadige en geweldige Landtvooghden van al sijn Landtschappen, seven jaren langh in ballinghschap moest swerven.

Cap. XV. Van 't verbranden der Burghten van de gheweldighe Landtvooghden.

DE ingesetenen, of gemeenten, somtijdts gevoelende dat sy, door een on-ophoudelijck gheweldt, van d'ongherechtige Landtvooghden, tegen alle billijckheydt, geplaeght worden, tasten, tot bitterheydt en weêrwraeck geterght, de sterckste Burghten, rondom in 't ys gelegen, in hoopen en benden gedeelt, ghelijck een man alleen, in dese volghende ordeningh aen, om die t'overweldigen. Want soo dickwijls als in de Noordsche Ko-

ninckrijcken, sonder vereysch van noodtsaeckelijckheyt, onverdragelijcke lasten van 't gemeen, of andere wreede verdruckinghen ingevoert worden, soo dickwijls kanten sy, door de bekende middel der wapenen, sich daer teghen, met gheduerighlijck heftige strijden te leveren; in voegen dat d'inwoonders of boeren, die daer altijdt maghtigh en eendrachtigh zijn, op een ghesette tijdt, om dusdanige Vestingen te verdelgen, by veel duysenden van 't selve landt, in de bosschen, en op 't ys, dat naest aen de Burghten is, te samen komen, en met een gemeene heftigheydt beraden en besluyten wat sy te doen hebben. Nae dat een man, wacker van vernuft, een kort vertoogh aen de woedende ghemeente, over de swarigheden, die sy geleden hebben, en noch lijden sullen, gedaen heeft, worden in alle krijghsbenden de bequame Ampten aen strengher Oversten omgedeelt. Aen eenigen wordt belast dat sy in der yl stercke en hooghe wercken uyt het hout op 't ys sullen maecken, aen anderen dat sy veel duysenden van rijsbossen, niet verre van hen uyt het bosch ghehouwen, te samen sullen brengen, en aen anderen dat sy met hun booghen en geweer, door hun wachthoudingh, de werckmeester van de wreede inval der vyanden souden beschermen; tot dat sy, alles bereydt hebbende, eendrachtelijck hun voorgenome reys aenvangen. Hier door wordt te weegh ghebraght, dat sy eerst hun Vestinghen en Sterckten, tegen 't gheschut of de pylen der vyanden veylighlijck voorwaerts op het gladde ys aenvoeren, en hun rijsbossen, die in ontellijcke menighte op de schouders, en op wagens aengevoert worden, over de mueren en wallen werpen, tot dat sy, de hooghte der wallen overtreffende of ghelijck wordende, door 't vuur, dat daer in gheworpen wordt, in roock en vlam gheraecken; in voegen dat de ghenen, die daer in

besloten zijn, van de vlam en roock verstickt worden: want sy konnen dit gevaer niet afwenden, of sich, uyt oorsaeck van de groote last der brandtstoffen, beschermen, of by d'onverbiddelijckste en verwoedtste vyanden eenigh billijck verdragh bedinghen. Sy konnen oock de vlucht niet kiesen, uyt oorsaeck van de menighte, die tot alle moort en baldadigheydt aengheprickelt is. Dese Vestingen, die de brandt onderworpen zijn, worden ghelijck brandend vlas van de vlammen verteert. Want dese huysen worden ten meestendeel niet van ghebacken steen, of van steen, uyt het veldt gehouwen, maer uyt de dicke bosschen (om de koude te verdryven) van opgehoopt hout ghemaeckt. Gelijck hier na van de huysen der Noordsche gewesten gesproken sal worden.

Cap. XVI. Van de ghebouwen op het Ys.

DE Gotten en Sweedtschen gebruycken oock, in 't bestormen en overweldighen der stercke Burghten, Sloten en Steden, kromme gebouwen of weertuygh, van Denne-balcken heel sterck ghemaeckt. Sy setten dese ghebouwen, door een ghemackelijcke middel, op het ys, en voeren die met groote kracht tegen de wallen aen: in voegen dat sy, door dit ghereedtschap beschut, alle ghewerp van steenen en balcken, van boven neêrwaerts, of recht uytgesonden, afweeren, sonder eenige hinder of schade te doen. Want daer is niets, dat door het gheweldt van de hooghte, of door de stoot van de swaerte, met hoe groote kracht het oock gheworpen wierd, dese ghebouwen om hun kromte breecken of verpletten kan, en de genen, die daer in besloten zijn, konnen oock niet van de beleg-

ghers door 't vuur, dat daer in gheworpen wordt, verbrandt worden; om dat sy, gheduerighlijck in de groote koude water daer aen gietende, dick ys daer op doen vriesen, en allenghs nader teghen de poorten en vesten, met gewapende heyrkrachten, doen aenvoeren, en met krijghsbenden besetten: jae sy genieten onder dese wercken en krijghs-ghebouwen by na een selve ghemack, als de reysighers in d'yshutten ghewoonelijck ghenieten; want sy hebben, om de koude te verdrijven, overvloedt van hout, en geen gebreck van lijftocht, en rijcke soldy; en maecken 't om dese oorsaeck den belegerden soo veel te bangher. De verbaesde krijghs-besettingh, door 't belegh besloten, en dese toestel siende, wordt gedwongen sich heftelijcker binnen de mueren en wallen te verweeren, vermits sy, alles versocht hebbende, geen middel of raedt vinden, om de vyanden te verslaen, of te verdrijven. Want sy konnen met geen brandtstoffen de krijghsgebouwen der vyanden verbranden, uyt oorsaeck van 't ys dat daer rondom aengevrosen is. Sy konnen oock deur geen verborge uytgangen uytbreecken, vermits d'aerde soo hardt als steen bevrosen is, oock niet met gheschut, of andere krijghsrustingh de vyanden verdelghen, of met pylen en slinghers hen verdryven, of met een openbare uytval hen teghenstaen: sy zijn oock machteloos om hun Burghten te verlaten, en al vluchtende sich in de schuylhoecken der bosschen begeven, uyt oorsaeck van de bittere koude. Doch sy, sich volstandigh in de wapenen, en kloeck van moedt betoonende, verweeren sich, als sy besloten zijn, heel onvertsaeghdelijck, tot dat de beleggers, vreesende dat het ys dooyen sou, dese krijghs-gebouwen of van self verbranden, of, de vlucht kiesende, die verre van daer op de strandt meêvoeren. De belegerden worden echter in deser voeghen niet vry en

veyligh van hun strenghe bestormingh. Want sy setten de selve krijghs-gebouwen op groote breede vlotten, en brenghen die ter selve plaets, daer sy eertijdts op het vaste ys gestaen hebben, op het onbestandigh water, of maken die noch grooter dan te vooren, en laten hen dus, als het ys gesmolten is, in 't water neêrsincken, daer sy schuyten en barcken, en ander vaertuygh byvoeghen, op de welcke d'ervare schutters dusdanighe vlotten konnen beschermen, en by nacht wackerlijck op de wacht staen, op dat niemandt der belegerden weghraken sou. Desgelijcks doen oock de ghenen, die 't ghebiedt over de krijghs-ghebouwen te landt hebben. Want sy vervolghen met gelijcke wreedtheydt de belegherden, door welckers snoode wreetheydt sy van over langh tot soo groot een yver van wraeck geterght zijn. En dit is d'oorsaeck dat sy, ten meestendeel door soo strenghe bewaringh verstrickt, dickwijls by sich self overwegen of sy sich met een strop, met water, met vuur, met vallen, met vergift, of met malkander de keel af te steecken, sullen dooden.

Cap. XVII. Van de waghens, die vuur voeren.

ALs de Moskoviters, Deenen, Duytschen, of inlandtsche vyanden oorlogh op 't ys teghen de Gotten en Sweedtschen, het zy te voet of te paert, aenvanghen, en als de selve vyanden, om te langher geweldt aen te doen, hun voorraedt van oorlogh in d'enghten der bergen, of der dalen stellen, om van daer d'inwoonders van 't landt t'overvallen, soo besteden de landtsaten, met ghelijck voornemen tot hun beschermingh vergadert, bequamelijck hun vernuft en krachten, om aen de selve vyanden

niet een ooghenblick tijdts, of eenighe plaets van te graselen te vergunnen. Want sy vullen dan seer langhe waghenen met rijs, en andere stoffen, die licht in brandt gheraken, om, als de stoute waghenmenners het vuur ontsteecken, en de wilde en woeste paerden die teghen over de vyanden trecken, een swarte roock en onverdraghelijcke stanck te verwecken. Dit gheschiedt soo veel te gheswindelijcker, als de paerden, zyde aen zyde ghebonden, en door de hitte van 't vuur tot loopen aengheprickelt worden. Sy houden oock niet op van loopen, tot dat sy de flagh-ordeninghen der vyanden verwardt hebben; jae soodanigh, dat sy in die plaets, of ergens anders beswijcken, terwijl de gewapende landtlieden van ter zyden gheweldigh invallen, of de vyanden, pooghende sich met de vlucht te bergen, als sekere verwinners vervolgen: in voeghen dat sy, dus verstrooyt en verdreven, eer in de verborghe wracken van 't ys, dan door de belagingh van hun ghewapende vyanden verdelght worden. Daer by, de menighte, by gheheele benden, indien de noodt sulcks vereyscht, uyt d'enghten der bosschen te voorschijn komende, begheeft sich met boogen en pylen in de strijdt der gewapende vyanden, en stelt sich tegen hen: jae sy houdt oock niet op van vervolghen, tot dat sy, met een strenghe wraeck, de vyanden verdreven heeft. Wy sullen in de volghende Capittelen overvloedighlijcker aenwysen waer, of op welcke Meyren en plaetsen dese strijden ten ys gewoonelijck gedaen wierden.

Cap. XVIII. Van 't voeren van 't gheschut, en koeghels, en van de middel van 't schieten.

WY sullen nu hier naecktelijck verklaren hoedanige behendigheyt en listen de Noordsche

volcken, t'onrecht gheplaeght, onvertsaeghdelijck teghen hun vyanden, het zy op 't landt, of op het ys, in strijden aen te vanghen, ghewoon waren te ghebruycken. Want sy hebben sleeden (soo worden de winter- of ys-waghens ghenoemt) die seer langh, en om de groote bochtigheydt en geswindtheydt krom en opgaende zijn: welckers gherijf en sterckheydt soo groot is, dat sy teghen de voorkomende oneffenheydt der weghen, of tegen de rysende heuvelen van sneeu of ys, van een of meer paerden voortgetrocken, meer last en swaerte verdragen, dan vijf of ses wagenen met wielen in d'effe en slechte wegen. Sy gebruycken echter meer een paert, dan twee, op het gladde ys, en in het betrede sneeu, op dat sy, als hen in d'enge wegen waghenen voorkomen, met een weynigh te wijcken souden voort-raken, en de gelade wagenen, over de hooge sneeubergen rydende niet souden omwerpen, daer groote boete op gestelt is. Maer op de wegh over ys valt, uyt oorsaeck van de groote breetheydt, gheen swarigheydt voor, dan in sekere breucken van 't ys, door 't geweldt van d'inwendige dampen, als uyt kracht van de donder, om de vettigheydt van de grondt veroorsaeckt. Ick segh uyt kracht van de donder, om dat soo groot een gheluydt, en soo schrickelijck een ghedruys een langhe streeck verre onder 't ys, ghelijck hier en daer in de dicke wolcken, gehoort wordt, dat het noodtsakelijck is dat'er, gelijck door 't gheweldt van de blixem, een spleet van een voet, twee drie of ses voeten wijdt, inbarst, daer de dampen uytghedreven worden, en de geest van de grondt uytborrelt.

Cap. XIX. Noch van 't selve, en van de middel om over de scheuren van 't Ys te geraken.

MAer op dat de reysighers over de selve scheuren souden konnen gheraken, soo nemen sy uyt de kromme zyde de heele stucken van 't ys, dat sy daer vinden, maken die effen met beytels en bylen, en brengen die daer weêr in, ghelijck steenen, die tot brugghen ghemaeckt worden. Indien een beest, eer men dese breuck siet, in de diepe duysternis in het water viel, soo wordt dat terstondt, door een ghewoone geswintheydt van de reysigher, met touwen en dunne houten, die sy by sich draghen, uytghetrocken. Maer indien de menschen in 't ys vallen, gelijck dickwijls ghebeurt, soo volghen sy, daer uytgetrocken zijnde, met groote blyschap de genen, die hen geholpen hebben. Sy worden oock niet van schrick bevangen, schoon sy terstont door de teghenwoordighe koude in hun kleederen bevriesen: want sy verkrijgen haest weêr hun voorgaende warmte, vermits sy ghedurighlijck woelen en loopen. d'Inwoonders voeren dan met gemack, in de tyden van d'oorloghen ten ys, voor een ghesette prijs van hun arbeyt, lijftocht, koeghels, bussekruyt, en andere dingen, die tot gebruyck der strijden noodtsakelijck zijn: gelijck in de Somer ghewoonelijck door behulp der schepen in de selve boesem der zee, of van andere wateren, of met de waghenen door de naerstigheydt der waghenaers, of der bootsgesellen ghedaen wordt. Jae dese sleeden,tot een seer groot ghetal vermeerdert, worden gelijck wallen of borstweeringen (ghelijck de wagens in de Deensche oorlogen) teghen de vyanden gestelt; uyt de welcken pylen met booghen, of met geschut tegen de vyandt uytgheschooten worden,

tot dat sy, vrede gemaeckt hebbende, in onderlinge eendacht vertrecken, of, uyt vrees van dat het ys haest sal smelten, in der yl de vlucht kiesen, of, in hun hardtneckigheydt volhardende, ghelijck loot in de felle wateren verdrencken.

Cap. XX. Van de middel om te beletten dat het water toevriest.

DE sterckste Steden en Burghten, die in de Somer als on-overwinnelijck en ontoeganckelijck schijnen, worden in de Winter, als alle beganckelijcke en onbeganckelijcke plaetsen met ys toeghevrosen zijn, door een strengh belegh ghedruckt. Dieshalven staet ons hier te seggen hoe de ghenen, die sulcke nooden en swarigheden onderworpen zijn, sich daer tegen versorgen. Want d'inwoonders, bespeurende dat'er besondere of ghemeene vyandtschap voorhanden is, doen, indien de plaetsen in 't midden der Vloeden en Meyren gheleghen zijn, groote naerstigheydt om met bylen en schoppen het ys open te breecken, en als grachten rondom hen te maecken, die ten minsten vier-en-twintigh of dertigh voeten breedt zijn. Sy trecken de stucken van 't ys naer binnen, op dat sy, op het ys ghelaten, door de groote vorst en koude als een wal souden bevriesen. Soo haest als dese gracht ghemaeckt is, soo storten sy daer in het smeer van Walvisschen, of van Zee-kalven, 't welck, in groote en genoeghsame menighte daer in ghestort, sy met hun spiessen omroeren en verbreyden. Door 't welck te weegh gebraght wordt dat sy, schoon het water dus toegevrosen is, de vyanden van de hoop berooven, dat sy, nader bykomende, de begheerde verwinningh niet verkrijghen sullen. Jae het ghe-

beurt dickwijls dat sy, roeckeloosselijck aenkomende, en onbedachtelijck toeloopende, eer in de wracken van 't ys vergaen, dan sy de ghenen aenschouwen, of by de genen komen, die belegert zijn, of met belegeringh besloten sullen worden: niet om dat het ys selve in de diepe Meyren of Vloeden swack is, maer om dat de vyanden, stout zijnde, en dreyghende, by gheval sich in sulck een plaets begheven, daer het ys, door de stroomen der kleyne beecken, uyt de moerassige strandt komende, onder afgeschuurt en verswackt worden.

Cap. XXI. Van d'Yswallen.

SY hebben noch een andere middel van sich in de belegheringhen op het ys te verstercken, of die noch behoort onderhouden te worden, namelijck dese, dat, als de hardtneckighe vyanden, hun paerden verlaten, of in de wracken en wellen verloren hebbende, over d'openingh van 't water, dat, als een gracht, met het voorghenoemde vet begoten is, op dat het niet bevriesen sou, trecken willen, sy seer langhe balcken, daer tafels of plancken op leggen, en die als ladders aen malkander ghehecht zijn, met grooter geweldt, dan het water verdragen kan, insonderheydt by nacht, met een gheswinde voortgangh naer de belegherden, of naer de genen, die beleghert sullen worden, toeschuyven, om daer meê op d'overkant van 't ys te geraken, en dese toestel als vaste brugghen te ghebruycken. Als men, uyt oorsaeck van d'over-ylingh en gheswintheydt der vyanden, gheen teghenstandt van de schutters, en van 't grof geschut tegen dit gheweldt bybrenghen kan, soo storten de belegherden water op de vesten, en ter zyden, 't welck, door behulp van de

vorst dick toevriesende, een langh stuck weeghs heen als een spieghel blinckt. Ghelijck dese vesten van de weereloose vrouwen, jongens en kinderen, door 't gedurigh aendragen van water in emmers, met water overstort worden, 't welck dus tot ys wordt; soo konnen dese vesten oock, soo langh als de koude duurt, alle slaghen van 't gheschut uytstaen, sonder te breken. De vrouwen, hun kleederen tot boven de knyen opgheschort hebbende, staen in 't bevrose water, en reycken d'emmers, die vol water zijn, aen. Dus maeckt, in benaeutheydt de noodt de mensch tot soodanigh een ghestalte, dat hy alles dard bestaen en aenvangen. Maer terwijl de menschen met dusdanighe krijghslisten tegen malkander strijden, soo verkrijght eyndelijck, oock door 't ontstaen van nieuwe swarigheden, d'een of d'ander zyde soodanigh een eynde, als aen God behaghelijck is, doch met een bloedighe verwinningh, ghelijck die ghewoonelijck verkreghen wordt met soo veel lijcken als zeghepralen, en met onverwonne krijghsbenden, door soo veel maghtighe hoopen van krijghslieden omringht: in voegen dat sy, hun krijghs-ghebouwen, soo wel buyten als binnen, op het ys gestelt hebbende, malkander veel daghen, weecken, of maenden langh met onderlinghe strijdt quellen, tot dat het ys, ontdooyende, d'onverwinnelijcke belegghers, soo sy hun eyge leven willen bewaren, dwinght gheswindelijcker te vertrecken, dan sy eertijdts toegheloopen zijn. Seecker, een schouwspel, dat belacchens waerdigh is, (indien aen yemandt gheoorloft is in soodanigh een gheval te lacchen, en indien men in eens anders ghevaer en ongheval vermaeck magh scheppen) insonderheydt als men swaerder strijdt teghen 't water, dan teghen de vyanden moet aengaen: 't welck, ghelijck men bespeurt, soo veel te verschrickelijcker is, en swaerder druckt, als sy

door de storm, die in der yl ontstaen is, en door het breecken van 't ys als in een afgrondt schijnen te verdrencken, daer sy, ghelijck sy waenden, voor weynigh dagen, gelijck verwinners en zeghepraelders, in souden treden.

Cap. XXII. Van de nachtwacht op het Ys.

DE krijghslieden der Noordsche volcken, soo ruyters als voetknechten, die in de belegheringen der Steden, Burghten en legers ghebruyckt worden, en in 't veldt, of op het water, dat hardt toeghevrosen is, in de langhste nachten de wacht sullen houden, zijn naerstighlijck op hun hoede in de nacht, die in twee deelen ghedeelt, en omtrent twintigh uren langh is. De wachters worden verwisselt, doch niet met gedruys van hoornen of bellen,

als of sy sliepen, maer met teeckenen, die men gheheym houdt, op dat sy de ghenen, die van elders komen, uyt hun antwoort souden konnen verstaen van waer, en wie sy zijn; vermits de gheen, die de leus en 't woordt door onachtsaemheydt verlooren heeft, waerdigh is, indien men naer de wetten van d'oorlogh handelen sou, niet anders, dan een verrader van sijn Vorst, in sijn leven, en in al sijn goederen verwesen te worden: 't welck soo selden gebeurt, dat het voor een wonder en vreemdigheydt gheacht sou worden, indien yemandt van dese onachtsaemheydt beschuldight wierd. Maer men heeft meer moeyte met de paerden, die, uyt oorsaeck van de koude, met hun voeten op het ys slaen, en trappelen, uyt het welck een groot en gedurigh gedruys ontstaet. De gewapende ruyters, die daer op sitten, zijn met vellen bekleedt, die sy teghen de koude dragen. De wachters, die sich sonder slapen

op de wacht houden, betoonen groote naerstigheydt in hun bewarenis, en zijn soo veel te naerstigher en voorsichtigher, als de morgenstondt nader aenkoomt; in welcke tijdt de meeste belaginghen besteecken worden, terwijl de menschelijcke krachten van slaep en vaddigheyt overvallen zijn, en de belagers, als daer in hun slagh waernemende, dan meest besich zijn om hun voornemen uyt te voeren.

Cap. XXIII. Van de voorspoedige strijden in de dageraedt.

DE ghewoonte der dapperste krijghslieden is, in de dagheraedt om te ryden, of te scheep te strijden, en niet voor 't geweldt van de hagel, nevel, rijm, sneeu, koude, of der vyanden te verschricken; en dit niet alleenlijck uyt liefde tot hun Vorst, maer oock om de dapperste mannen na te volgen, alle straffe dinghen te lyden, en by eedt te beloven en te verseeckeren, (daer noch straf byghevoeght wordt) dat sy hun plaets niet door schrick sullen verlaten. Indien een ruyter afwijckt, die wordt niet alleenlijck van sijn wapenen en paert berooft, maer verliest oock sijn eer en achtingh, en wordt voor onghetrou ghehouden, en met een sware straf naer vereysch van de saeck, die men overweeght, ghestraft. Indien hy een voetknecht is, soo wordt hy, in 't aensien van alle, met een seker ghetal van slaghen ghestraft, en behoudt echter, als een onuytwisschelijcke wonde, de straf van een eeuwighe schande by alle menschen. Maer indien hy, met kloeckmoedighlijck te strijden, of met standtvastelijck op de wacht te blijven, door de bittere koude voor altijdt een krack kreegh, en maghteloos wierd, soo wordt aen hem, naer de hoedanigheydt

van sijn staet en gheslacht, milde onderstandt ghedaen, 't welck hy uyt de Vorstelijcke schatkist verkrijght, en dat door de miltdadigheydt van de Vorst jonstelijck vermeerdert wordt. Sy gebruycken echter, tot een behulpmiddel van 't lichaem, dat van koude verstijft is, een besondere raedt, namelijck d'asch van een verbrandt Hasevel, 't welck, wel gebruyckt zijnde, de swackheydt der voeten versacht: van 't welck oock yets hier nae van d'eenvoudige geneesmiddelen der Noordsche volcken geseght sal worden.

Cap. XXIV. Van de bestormingh der Burghten, die op 't Ys versterckt zijn.

DAer is noch een andere wijse van op 't ys te strijden, die in de Noordsche Landen seer gemeen en ghebruyckelijck is. Als de vyanden in de Somer, uyt oorsaeck van de diepte der wateren, niet by de toeganghen der Vestinghen konnen komen, soo wordt in de Winter, als de koude fel, en het ys hardt bevrosen is, op het glibberigh ys den genen, die sich aen de Burghten der wreede Landtvooghden willen wreecken, bequame en gemackelijcke gelegentheydt, om hun leghers en beschanssingen aen te brenghen, ghegheven. Men werpt in dese tijdt niet tragelijcker pylen teghen de Burght en vyandt uyt, dan of de Vestingen in 't vaste veldt versterckt waren. Maer als de Burght op een eylandt staet, soo voeren sy hun krijghs-ghebouwen aen, en bestormen dese plaets in vierkante ordeningh, sonder ophouden. En hoe de beleggers eendrachtiger en eeniger zijn, namelijck van gelijcke gewoonten, en van onderlinghe versterckingh, hoe sy meer vrucht en voordeel doen, vermits het heyr,

uyt verscheyde soorten van menschen vergadert, malkander niet in tael of ghewoonte van leven kennende, wantrouwigh is, en niets bequamelijck uytvoeren kan: om dat sedert de tweedracht, hier uyt spruytende, een achterdenckelijcke aenval, of een openbaere vlucht of verraedt vertoont: insonderheydt om dat sulcke uytheemsche krijghslieden, de koude niet verdraghen konnende, soodanigh niet ghewendt zijn, dat sy konnen aentreden, of toeloopen,

om van verre, of van nae by te strijden. Want daer is, gelijck noch elders vertoont sal worden,

groot verschil in op 't ys, en in de sneeu, of op de berghen, velden, bosschen, dalen, of in de vlackte te strijden. De strijdt op 't ys wordt ghelevert in wolle schoenen, die niet van vellen, of van vet leer gemaeckt zijn. Want het geweldt van de koude verandert al 't gheen, dat ghesmeert is, in een ysige gladdigheyt. 't Gebruyck der gewapende lieden is echter dat sy sich met schoenen versorgen, die onder aen drie ysere pennen hebben, om te vaster te staen, en geswindelijcker te loopen. Maer sommighen, van de strijdt en aenval te vooren bewust,

strooyen ter middernacht, als alles in stilte is, asch wijdt en breedt op het ys, en maken dus veylighlijcker de stant van te strijden, of van te loopen.

Cap. XXV. Van 't bestormen der vyandelijcke schepen, die in 't Ys bevrosen zijn.

HEt ghebeurt heel dickwijls aen d'oevers van de Gotsche Zee, dat de schepen der vyanden, soo wel de genen, die met seyssens, als met haken en andere schrickelijcke teghenweer, en schadelijck gereedtschap versien zijn, door een strijdige windt een lange tijdt weêrhouden,

en door een schichtige

vorst omringht, gelijck in mueren, tusschen het harde ys besloten, bevriesen, sonder dat sy sich daer uyt konnen redden, of hulp van over zee ontbieden, verwachten, of verkrijghen, of de schepen der Bontghenooten, die toevoer souden brenghen, en van de selve vorst bevrosen zijn, konnen ontfangen: in voegen dat de scheepslieden, door dese en diergelijcke swarigheden, en voornamelijck door ghebreck van hout in 't felste van de Winter ghedwongen, en van sware noodt gedruckt, sich overgheven, of de doodt, die sy voor ooghen hebben, moeten lijden. Maer sy, van vrees geparst, uyt oorsaeck van de wreedtheydt,

die sy aen de gheburighe volcken, door hun rooveryen, en moorden, en door hun onmenschelijcke wreedtheden, bedreven hebben, nemen dickwijls hun toevlucht tot d'uytterste hulpmiddelen des levens, en pooghen, met een onvermoeyde arbeydt, in de diepste duysternissen het ys te breecken, op dat sy, het ys gebroken hebbende, een deurgangh van vier, tien, of meer Duytsche mylen souden banen, om dus in de zee wegh te geraken. Maer d'inwoonders, op hen aenkomende, om hen te bestrijden en te plonderen, schieten met pylen, die door de veelheydt een wolck gelijcken, naer hun schepen, daer sy invallen; in voeghen dat sy in groot ghevaer van ghedoodt te worden zijn. Ja de genen, die van koude gestorven zijn, worden, vermits men hen niet op aerde begraven kan, van hun medemackers in een kist besloten en dus deur een gat, dat sy in 't ys maken, in 't water ghesteken. Maer indien de gheen, die dus sterft, edel of van hooghe en vermaerde achtingh is, soo wordt hy, sonder stanck zijnde, gelijck groen hout soo hardt als een steen bevrosen, van de bootsghesellen, uyt het gevaer ontkomende, tot een eerlijcker graf bewaert, om niet in de landen der vyanden te vallen. Doch indien sy, bestandt versocht en verkreghen

hebbende, begheeren dat hun dooden in ghewijde aerde begraven moghen worden, soo wordt sulcks nooyt aen hen gheweygert: dat meer is, d'Edelen, en voortreffelijckste inwoonders van 't landt versellen hun eerlijcke begraffenis; 't welck in de veldtslaghen, die men in de landen der vyanden levert, heel sorghvuldighlijck waergenomen wort. Ghelijck men daer af een varsch voorbeelt heeft in de deurluchtighste Ridder, de Heer Acho Hanson Wester-Got,

die, in 't jaer een duysent vijf hondert en tien rampsalighlijck in Schooningen strijdende, en van een Deen, sijn oude vriendt, met een speer deursteecken, eerlijck, en met toeloop van al d'Adel van 't landt, begraven wierd.

Cap. XXVI. Van de straf, die men den ongetrouwe dienaers met bevrose water aendoet.

PAulus Iovius, Bisschop van Nuceria, een sorghvuldigh en naeukeurigh ondersoecker en beschryver der uytheemsche Landtschappen, achtte dat de dieven, roovers en dierghelijcke misdadighen gheen swaerder straf leden, dan als men, om hen hun bedreve boosheden te doen belijden, hen kout water by druppelen op hun hals, als tot de swaerste straf, deê vallen. Want hy schrijft dus in sijn Sarmatia: De Moskoviters ondervraghen al pynighende, de dieven, moordenaers en roovers in deser voeghen, namelijck dat sy allenghs uyt de hooghte kout water op het hooft doen vallen; 't welck sy voor een onverdragelijcke pijn achten. Dus verre Paulus Iovius. Maer seecker, dese goede Bisschop is, in de tijdt van Paus Clemens d'achtste, door de schalcke Ghesant van de Moskovische Vorst, Demetrius genoemt, te Romen bespottelijck

onderrecht, of hy, met andere vreemder dinghen besich, heeft dese Ghesant, de ghewoonten van sijn Vaderlandt oprechtelijck verhalende, niet wel verstaen, te weten dat hy dit voor de strenghste straf in dit volck achtte, 't welck, vuur, en andere swaere pijnen voor ooghen siende, naeuwelijcks soo veel bewoghen wordt, dat sy hun bedreve daden openbaren. Dese Moskoviters worden echter in kracht en sterckheydt verre van de Sweedtschen en Gotten overtroffen, die alleenlijck op d'eerste dagh van Januarius dese pynen aen de weêrspannighen,

baldadigen en ongeregelden betoonen, voornamelijck om dese oorsaeck, dat sy hun Vorsten en Heeren, die naer de ghewijde dienst van Christus gheboorte in d'eerste nacht, en in de volghende dagh ginghen, niet ghevolght, en by hen ghebleven zijn. Ja al de genen, die in eenigh besonder huys en ghesin niet desgelijcks ghedaen, of oneerlijcke woorden, en schandelijcke daden bedreven hebben, worden van hun mackers, ghetuyghen, beschuldigers en rechters, met een groot gedruys van trommels en trompetten, in een lange rijgh naer de bevrose wateren ghebraght, en, op hun knyen legghende, van hals ontbloot, en, met hun voorhooft op hun knyen gheboghen, met groot gedruys van alle omstaenders, met druppelen van kout water overstort. Maer de genen, die men, om dat sy beterschap beloven, met een korte straf gheswindelijck wil straffen, verkrijghen dese jonst, dat sy op een sekere maet gelijckelijck met water over 't bloote hooft gestort worden. De Mooren alleen hebben, uyt oorsaeck van de groote blootheydt des hoofts, een afschrick van dese straf; die, hoe wel sy selden in de Noordsche Landen reysen, echter derwaerts onder de benden komen, die van de Koningh van Vranckrijck tot bystandt aen de Koningh van Deenmarcken ghesonden worden, om tegen Swe-

den en Gotlandt t'oorloghen. Veel dan van dese Mooren, gelijck oock van de Deenen, rampsalighlijck strydende, worden niet met kout water, maer met een strenge gevangenis, en onschuwelijck graf gheplaeght.

Cap. XXVII. Van de selve straffen.

DAer is noch een andere wijse van straffen, door d'Ouden in alle andere tijdt van de Winter

tegen de weêrspaltigen en hardtneckighen ghestelt, te weten dese: Sy maken gaten in 't ys, twintigh of dertigh voeten van malkander, en, een tou onder d'armen van de misdadighe ghebonden hebbende, steecken hem tot het een gat in onder 't ys, en halen hem met een tou, dat uytghespannen is, tot het ander gat van 't ys weêr uyt. Indien men dit gheswindelijck ghedaen heeft, soo bedanckt de misdadige de vrienden, om dat sy in der yl en ghetrouwelijck hun saeck afgehandelt hebben. Maer indien men hier in traghelijck te werck gaet, vermits de misdaden van de weêrspaltighe sulcks vereysschen, soo bespeurt hy, daer uyt ghetrocken zijnde, dat hy strenge straffers en rechters gehadt heeft, om dat hy in groot gevaer van verstickt te worden was. 't Is niet te verwonderen dat dese dingen soo ghemackelijck op 't ys,

dat soo glat gelijck een spiegel is, schijnen te geschieden, om dat sy ysere drie-hoeckige haken, aen de schoenen vast ghemaeckt, in sekerheydt gebruycken, niet alleenlijck hier toe, maer om alle andere dinghen op 't ys te doen, ghelijck hier na, als wy van de visschery op 't ys spreken, gheseght sal worden. De scheur-makende Moskoviten houden echter dese onderdompelingh des waters voor een groote Godsdienst; om dat sy

hun jonghe kinderen onder het gatigh ys steken, om hen in deser voeghen naer hun wijse doopen: en indien sy door de snelle stroom van de vloedt verre wegh-ghedreven worden,

soo achten sy dat sy terstont ten Hemel opvaren.

Cap. XXVIII. Van de loop der paerden om prijs.

DE menschen tot een groot ghetal in sleeden geseten, (want dus worden de winter-wagens by dit volck ghenoemt) ryden, alleenlijck met een paert, dat daer voor ghespannen is, vijf of ses mylen verre een gheswinde loop; jae soodanigh, dat sy niet schijnen te loopen, maer geswindelijck te vliegen: om dat de paerden met scherpe klaeuwen en ysere pennen aen de voeten beslagen zijn. De prijs, die men daer verkrijght (ghelijck wy in 't eerste Boeck in gelijcke loop der menschen getoont hebben) is een kleedt, of het verwonne paert, of sekere maet van zout, of graen te zaeyen: 't welck binnen sekere tijdt betaelt moet wesen; en de gheen, die 't verlooren heeft, wordt nimmer vry ghehouden, soo hy sijn schuldt niet betaelt heeft.

Cap. XXIX. Van de wilde Ezels, die op 't sneeuwigh Ys loopen.

DE Noordsche Sweedtschen, en voornamelijck boven de Konincklijcke Hooftstadt van Stockholm, naer de bovenste deelen van 't Noorden, ghebruycken oock wilde ezels, die heel gheswindelijck op het sneeuwigh ys loopen. Maer hoe wel men die in 't beneden deel, naer de Zuyderlijcke deelen, in groote overvloedt in de dichte

bosschen vindt, soo worden sy echter, uyt oorsaeck van 't verbodt des Koninghs, niet ghebruyckt, op dat de verraders hen, om hun gheswinde loop, die de snelheydt der paerden verre overtreft, niet tot hun dienst souden nemen, om de gheheymenissen van 't Rijck niet in der yl aen de vyanden t'openbaren. Want dese beesten konnen soo wel honger, dorst en arbeydt verdraghen, dat sy binnen de tijdt van een dagh en nacht een schrickelijcke wegh van twee hondert Italiaensche mylen over 't landt konnen af-loopen, sonder yets te nuttighen. Wy sullen hier na, in 't Boeck van de Beesten, d'andere krachten en eyghenschappen van dit beest vertoonen.

Cap. XXX. Van de Rangiferen, over 't sneeuw loopende.

DAer is oock een groote menighte van Rangiferen in de Noordsche Landen, die niet alleenlijck ghebruyckt worden om de sleeden voort te trecken, gelijck hier nae, in 't Boeck van de Dieren, getoont sal worden, maer oock om de vracht-sleeden over de toppen van 't sneeu te trecken. De genen, die de Zuyderlijcke deelen bewoonen, worden oock verboden dese Rangiferen (van hun treck-ghereedtschap dus ghenoemt) in eenigher wijse te ghebruycken. Want sy zijn, ghelijck de wilde ezels, van wonderlijcke gheswintheydt, om in korte tijdt een langhe en sware wegh af te loopen. Maer hun sleeden verschillen van d'anderen in gedaente, om dat sy voorwaerts scherp zijn, ghelijck de schoenen, om het sneeu te deursnyden, en ghelijck de schepen van de zee, om de golven en vloeden van malkander te scheyden.

Cap. XXXI. Van de verstickingh der vyanden in de sneeu-dalen.

ALs de Sweedtschen en Gotten, door swaere overlasten geterght, ghedwongen worden by Winter oorlogh teghen de Duytschen, Deenen of Moskoviters aen te vanghen, soo vernemen sy op alle wijsen in hoe groot een ghetal en maght van voetvolck en ruytery het vyandelijck heyr bestaet, en, bevindende dat sy in groote en uytghelese paerden, ten meestendeel ghewapent, en in een by nae onverwinnelijck ghetal en toerustingh aenkomen, om 't geen, dat hun maght teghenstaet neêr te vellen; soo trecken d'inwoonders, niet soo wel ghewapent, als wel gemoedt, den vyanden mannelijck tegen, voornamelijck om soo straffe tegenstrevers, door de teghenstandt der heyrkrachten en weghen afgemat, te verworgen, en uyt te plonderen. Want sy weten by seeckere ervarentheydt, dat soodanigh een vyandt niet swarelijck te verwinnen sal zijn, die, met veel verhindernissen van swaere wapenen belast, over hooge sneeuwberghen, deur schaduw-achtighe bosschen, gheheyme diepten, en sneeu- en ys-kuylen verwardt en belemmert is, en dat hy, schoon 'er niemandt hem teghenstandt boodt, om sijn Vaderlandt te beschermen, noodtsaeckelijck neêrstorten en vergaen sou, vermits de natuur sich teghen hem ghekant heeft: en dit valt den selve vyanden soo veel gheswindelijcker ten deel, als sy teerder en wellustelijcker opghevoedt, en onkundigh in de plaetsen en ghevarelijckheden zijn, terwijl de Noordsche volcken, tot de strengheydt van de lucht en 't landt gewendt, over berghen, en onbequame wegen, in 't felste van de Winter voor de

dicke sneeu niet schromen, en sich niet ontsien de voorkomende vyanden aen te tasten: in voeghen dat sy, als 'er oorlogh gheresen is, door een gheveynsde vlucht in sneeuw-achtighe plaetsen ghelockt, daer in sy door de last der wapenen, als in een modder-poel gedompelt, van d'onghewapende landtsaten, ghelijck het wilde vee, dat in de netten verstrickt is, ghedoodt worden, en dat sy hen in moerasschen, poelen, beecken en vloeden geleyden, die onder de sneeu hun water bedeckt houden, op dat sy, daer in zyghende, verdrencken souden: want de sneeu schijnt op de vlackte wel bestandigh, maer is onder, door de verborge afspoelingh der vloeden, soo swack geworden, dat het naeuwelijcks een Haes, veel min een man, en geensins een gewapent man dragen kan.

Cap.XXXII. Van de sneeuballen, die aen de voeten der paerden blijven sitten.

DE ruyters der vyanden hebben noch een ander schouwspel, of ghevaer, 't welck hen ten hooghsten te vreesen staet, namelijck dat aen de voeten der paerden, beslaghen zijnde, uyt oorsaeck van de koude, die aen de sneeu vast is, daer water, of noch rijm daer op, by koomt, met 'er haest sneeuballen komen, die rondt zijnde, soo groot als een kindts hooft worden, en dus rondt en bevrosen, daer aen soodanigh blyven hanghen, dat het onmogelijck is, of de ruyter moet van sijn paert, of met sijn paert neêrstorten, om gedoodt of gevangen te worden. Want het is niet mogelijck dat een paert de vierde of seste sprongh, uyt oorsaeck van de sneeuballen, die onder aen de voeten hanghen, recht uyt of krom kan doen, of het sal terstondt

neêrvallen. Want hoe men het paert meer met spooren steeckt, om het te doen loopen of springhen, hoe hy te meer sijn doodt sal verhaesten, vermits hy schichtelijck neêrgevallen, en sijn lichaem verplettende, terstondt sal sterven, of in een andere elende, die misschien ergher dan de doodt is, vervallen. Maer de genen, die voor de beschermingh van hun Vaderlandt strijden, ontblooten in d'aenvangh van de strijdt, hun paerden van 't beslagh onder de voeten, op dat sy te vaerdigher teghen de vyanden souden invallen, vermits sy niet vreesen dat de sneeuballen aen de voeten der paerden sullen blijven hanghen. Maer de vyanden darren dit gemack en dese sekerheydt niet ghebruycken, om dat sy gheen toevlucht hebben, ghelijck d'inwoonders van 't Rijck, die hun plaetsen en vrienden vinden. De selve vyanden hebben oock geen minder ghevaer te verwachten, als sy ghedwonghen zijn langhs de zyden der berghen en dalen, die van 't gladde ys, ghelijck van een spiegel, blincken, op en af te ryden: ja sy vervallen noch in grooter swarigheden, voornamelijck als het ys met dusdanigh dun sneeu bedeckt is, of, van de windt opgedreven, de kuylen en enghten stopt, en de diepe poelen en afgronden als een effe veldt ghelijck maeckt: daer in de Duytschen, Deenen en Moskoviters, in de plaetsen onkundigh zijnde, door een verhaeste ren invallen, en met ghelijcke elende en edelheydt deursteecken worden. Jae veel strijdtbare krijghslieden, die op andere plaetsen door hun moorden en branden den gheheele werelt een schrick aenghejaeght hebben, worden daer seer lichtelijck in het sneeu verslagen.

 

Eynde van 't Elfde Boeck.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen