Toonneel der noordsche Landen

[p. 296]

Het X. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de strijden ter zee.

Cap. I. Van de strijden aen de Moerasschen, en gebroke Bruggen.

HEt geheele Noordsche Landt is by na berghachtigh, en rijck van bosschen, en heeft veel plaetsen, die naturelijck soo door 't water, als door de klippen, teghen d'inval der vyanden versien zijn; in voegen dat het teghen 't heyr te voet of te paert, met onderstandt van een kleyn getal, by nae over al een ghewenschte veyligheydt vindt. Jae veel moerasschen zijn soo onbeganckelijck en slijckigh, en daer by oock diep, dat sy naeuwelijcks, jae oock in 't koutste van de Winter, soo hardt schijnen te bevriesen, dat sy swarelijck de tredt van een luchtigh gangher konnen verdraghen. Soodanigh is onder anderen, die seer diep en slijckigh zijn, de plaets Rotabro, dat is ghebroke brugh, genoemt, twee uren gaens van de Konincklijcke stadt Stockholm, hier boven ghenoemt, gheleghen. Het vyandelijck heyr van d'uytlandighe vyanden, sy zijn Duytschen of Deenen, verder aenghevoert, om vyandelijck te rooven, en voorghenomen hebbende in de rijcke landen te trecken, wordt ter-

[p. 297]

stont, in 't midden der bosschen, door 't gheweer, en door de pylen der vergaderde inwoonders benaeuwt, ghedwonghen ter plaets, van daer het ghekomen is, weêr te keeren, of dwinght, door sijn groote maght, d'inwoonders selven in eenighe andere plaets, die sy krijghen konnen, te wijcken: in voeghen dat sy, ('t welck selden ghebeurt) aen dese moerasch-brugh vluchtende, onbeweghelijck in alle strijden, hoe wreedt sy oock zijn, staen blijven. Want als de lange houte brugh gebroken is, soo konnen de vyanden, om dat het moerasch aen weêrzyden diep is, geen middel en ghelegentheydt vinden, om de natuur, die met groote krachten versien is, gheweldt aen te doen. In dese plaets zijn dickwijls seer sware strijden ghestreden, namelijck in de tijdt van verscheyde Vorsten, ghelijcks sulcks de ghesanghen ghetuygen, die in hun moederlijcke tael over al tot op dese dagh in de gasteryen met vreught en blyschap ghesongen worden; te weten dat door konst, natuur, krachten, en ervarentheydt der oude krijghslieden, en door de naerstigheydt en getrouwheydt der Krijghsöversten de verwinningh verkregen, en grootelijcks vermeerdert is.

Cap. II. Van de ghedaente en 't ghebruyck der oude Noordsche schepen.

DE voortgangh en uytgangh der oorlogen in de moerasschen van de Noordsche Koninckrijcken hebben gewoonelijck dese staet en omkeer in d'uytlandighe vyandt, dat d'Oversten, ongheluckigh in de strijdt gheweest hebbende, ghelijck ghemeenlijck ghebeurt, uyt oorsaeck van d'onkunde der plaetsen, deur onweghen en afweghen, en recht toe deur de bosschen naer hun sche-

[p. 298]

pen, die op sekere plaets legghen, hun toevlucht hebben: en terwijl sy van 't begin, als d'een d'ander, of beyde malkander ghelijckelijck, misschien om gheringhe oorsaken, tot strijden uytdaghen, ghedurighlijck herwaerts en derwaerts swerven, ghelijck om gheschaeckte maeghden, of die noch gheschaeckt sullen worden, (gelijck Saxo, de Historieschryver van Deenmarcken, verhaelt dat dickwijls in de Noordsche Koninckrijcken tusschen maghtighe Vorsten ghebeurt is, daer oock een bloedighe oorlogh byquam) en met schande, en oock niet sonder verlies weêrghekeert zijn. De gestalte der oude schepen dan wordt naer de korte of langhsame loop der stroomen breet of langh gemaeckt: gelijck in de Groote Zee by Noorwegen, daer de groote en langh-gaende golven, gelijck die van de Spaensche Zee, langhe en breede schepen vereysschen: ghelijck in de zee, die de stranden der Gotten en Sweedtschen bespoelt, korte en breede schepen, voornamelijck vrachtschepen, moeten wesen, uyt oorsaeck van de ghepranghde en kromloopende golven. In oude tijden hield yeder Landtschap, schoon oock van de zee afgheleghen, aen de strandt, in eenige veylighe haven, en ten meestendeel aen de strandt haer schepen onder het drooge, als oock hun besondere verçieringhen: ghelijck ick die op de kusten van Noorweghen, en eyndelijck van Sweden, ghesien heb. Dese schepen wierden, als de noodt sulcks vereyscht door een schichtighe beweginghe, met noodigh gereedtschap, lijftocht, en ghewapende mannen versien, voor soo veel die eeuw toelaet, te water gheset, en, in een groot of kleyn ghetal, naer 't bevel van de Vorst, op de toght ghesonden, en waren echter door de teeckenen, verwen en namen soodanigh onderscheyden, dat over al, daer eenigh ghevecht ter zee teghen de vyanden oprees, sy altijdt sonder verwar-

[p. 299]

ringh, en op de wenck van hun Oversten ghestiert wierden, soo sy niet door een gheweldige dwarrelwindt, en voornamelijck van de Noordwesten windt, meer dan door de vloot der vyanden, in zee verstrooyt waren. Want dese windt is hier soo ghevarelijck, als d'Oostewindt in Hellespontische Zee.

Cap. III. Van een andere gedaente van Noordsche schepen.

WY, veel andere ghedaenten van schepen achterlatende, die in de ghestalte met d'andere schepen van alderhande wateren by nae overeenkomen, en alleenlijck in de naem van 't landt verschillen, sullen hier alleenlijck van soodanighe dinghen spreken, die met een gemeene benamingh door alghemeene teeckenen aenghewesen, ghelijck daer zijn roeyschepen, vrachtschepen, spiescheepjes en schuyten; ghelijck oock paerde-schepen, die in groot ghetal zijn, om de menighte der paerden uyt de Noordsche ghewesten over de zee tot aen de Duytschen voeren. Sy hebben oock oorloghschepen, van de welcken een, Gustavus, Koningh der Sweedtschen toebehoorende, van soo groot een hoogheydt was, dat duysent ghewapende mannen, en drie hondert bootsghesellen, die de beste krijghslieden waren, ghelijckelijck met andere groote schepen, tot een scheepsstrijdt afghevaerdight, en uytghesonden konnen worden. Wyders, de selve Koningh voerde eerst in, het ghebruyck der twee of drie riemen, en vier riemen, omtrent in 't jaer onses Heeren vijftien hondert en veertigh door de handt der Venetiaensche Werckmeesters voor rijcke vergeldingh ghehuurt; voornamelijck op dat hy de roovers der Moskoviters

[p. 300]

en Esthers, die, het bestandt dickwijls breeckende, en in sijn Landen vielen, geswindelijcker sou betrappen, of vanghen. Maer sijn volck, de Finlanders, in de houtwerckery wel ervaren, konnen nu schepen van drie riemen soo wel en hecht, jae misschien beter maecken, als ick by de Venetianen met groote behendigheydt heb sien toestellen; maer niet met soo groote gheswintheydt als sy, die in de tijdt van een maent tsestigh schepen of meer uyt het ruwe hout, met alle dinghen, die noodtwendigh om te schepen en te zeylen zijn, en met wapenen, geschut en lijftocht, konnen toerusten, om de strijdt aen te vaerden. Sy hadden oock barcken, booten, roofscheepjes, jachtscheepjes, spiescheepjes, jachten, en meer andere schepen. De schuyten zijn by de Noordsche volcken oock heel in 't gebruyck, om dat sy met ghemack uyt groote Denne-boomen en Eycke-boomen uytgehouwen worden, en twintigh of dertigh mannen konnen laden. Maer de genen, die kleynder zijn, worden tot de visschery gebruyckt.

Cap. IV. Van d'onderlinge moort en neêrlaegh der Kooplieden, om de Havenen van Yslandt.

SEker, 't is deerlijck om t'aenschouwen dat de Kooplieden en handelaers, die, uyt oorsaeck van de winst, malkander bederven, jae tot gevaer van 't leven, en verlies van al hun goederen, (daer uyt noch dickwijls haet en moorden onder de gheslachten en maghen spruyt, die, 't zy t'huys of buyten, naer wraeck van hun vrienden trachten) niet konnen sien, hoe veel beroovinghen en afsettinghen sy over al onderworpen zijn, soo sy selven 't geweer niet weten te wetten, en dat tot hun ey-

[p. 301]

ghe rampen en elenden aen te wenden. De voornaemsten van dese Kooplieden zijn de genen, die de steden der Wandalen bewoonen, gelijck Bremen, Rostock, Wismar, en Lubeck: ghelijck oock de Enghelsche en Schotsche Kooplieden, die om de heerschappy en 't voorrecht van de haven der Yslanders in te nemen, en te gebruycken, soo hardtneckelijck, gelijck in een oorlogh ter zee, om de winst, en met onderlingh verlies en moort, twisten, dat, het zy dese of die sich de verwinner acht, de Schout altijdt daer tegenwoordigh is, die hen beyde, soo met ghewoone, als bovenghewoone eysschingh, en soo wel in de beurs, als aen 't lichaem, swaerlijck kan knypen en villen.

Cap. V. Van de straf der weêrspannige Bootsgesellen.

GElijck in alderhande staten en geslachten van menschen wetten en regelen gestelt zijn, door de welcken men eerlijcker, rechtvaerdiger en veylighlijcker leven sou; soo bevindt men oock dat in d'ampten der scheepslieden redelijcke ghewoonten en wetten ghestelt zijn, die scherpelijck onderhouden worden. En hoe wel het ghetal daer af ontellijck schijnt, soo acht ick dat het echter dienstigh is, eenighen hier af, die meest ghemeen zijn, te vertoonen. De gheen dan, die in een oploop van een schip de Schipper, of de Meester van 't schip met scherp aentast, of voorghenomen heeft hem aen te tasten, of die arghlistelijck het kompas van 't schip, en voornamelijck het deel van de zeylsteen, daer aen de stieringh en welvaert van al de gheenen bestaet, die in 't schip zijn, bedorven, en dierghelijcke gruwelijcke boosheden in 't schip bedreven heeft, wort (indien men sijn leven verschoont) met

[p. 302]

sijn handt, die hy meest ghebruyckt, op een swaert of mes aen de mast, of aen eenigh voornaem hout van 't schip ghebonden, en moet in deser voeghen sijn eyghe handt, met die nae hem te trecken, afsnyden. Maer de gheen, die beroerte ghemaeckt, en lasterlijcke woorden gesproken heeft, wordt aen een touw ghebonden, en dus aen d'een zyde van 't schip over boort geworpen, en aen d'andere zyde, onder de kiel deur, weêr opghetrocken: en indien hy, om 't water, dat hy ingeswolgen heeft, in noodt is, soo wordt hy op de rugh, of op de buyck gheleght, op dat hy dus niet versticken en vergaen sou. Doch eenighen, met de gruwel van schelmery, of van weêrspannigheydt en verradery, voornamelijck in d'oorlogh ter zee, openbarelijck ghebrantmerckt, worden gheheel levendigh in zee gheworpen, op dat sy door 't verraedt, 't welck sy besteecken hebben, de gheheele vloot niet souden doen vergaen. Maer d'anderen, die kleyne gruwelen bedreven hebben, krijghen vergiffenis, als sy geswindelijck in 't voorschip konnen komen, daer in hun behoudenis bestaet: en indien sy van hun medemackers ghevat worden, eer sy daer komen, soo worden sy tot driemael met de bloote billen aen de mast, of aen de spriet gheset, daer sy soo veel pijnen moeten uytstaen, dat hen dunckt dat sy op heldere middagh de Sterren sien. Dese en diergelijcke, jae noch swaerder straffen, worden, indien het noodtsaeckelijck is, met een breeder beschryvingh, uyt d'instellinghen van de seer oude stadt Visbyen, in 't eylandt van Gotlandt, 't welck met een eeuwigh recht de heerschappy van de Koningh van Sweden en Gotlandt onderworpen is, ghetrocken. En hoe wel dese Stadt eertijdts seer maghtigh, rijck en weeldigh heeft gheweest, en om een seer geringe oorsaeck, namelijck om het breecken van een glase veynster, dat van seer kleyne

[p. 303]

waerde was, vernedert is; soo worden echter de wetten van de zee, en de beslechtinghen van alle verschillen, wijdt en breedt, jae aen Hercules Kolommen, en tot aen d'uytterste zee van Scythien, daer uyt ghetrocken, en, nae dat sy ghegheven zijn, onderhouden, op dat alles, 't welck tot de vredighe koophandel dienstigh en nuttelijck is, met behoorelijcke rust en stilte gedaen sou worden.

Cap. VI. Van 't swemmen der ruyters.

HOe wel het niet min droevigh, als roeckeloos is, dat men een ghewapent ruyter of voetknecht beveelt sich tot aen de keel in 't water te begheven, en dus te swemmen; soo hebben echter de Gotten, om alle ooghenblicken van tijden tot oeffeningh van de krijghshandel te besteden, niet naghelaten alle dinghen, die tot de krijghsöeffeningh dienstigh zijn, te beproeven. Sy hebben dieshalven soo groot een behendigheydt en ghewoonte van in 't water te swemmen, en zijn soo volmaecktelijck daer in geoeffent, dat sy dickwijls, met de wapenen belast, en te paert sittende, over groote en breede stroomen, tusschen de vyandelijcke heyren deur swemmen, om weêrstandt te bieden, of om te vluchten. Sy doen geen minder naerstigheydt om soo wel de paerden, als hen selven, te leeren over te swemmen; ghelijck Cornelius Tacitus van de Duytschen versekert, welckers edelste insettingh is de paerden tot d'oeffeningh van swemmen t'onderwijsen, en op dat sy sich onbeschroomdelijck met hun paerden, die swemmen konnen, in de vloeden souden begeven. Men moet oock Saxoos getuygenis in dese saeck niet nalaten. Want dese seght, dat seecker Biorno van Noorwe-

[p. 304]

gen, een uytmuntend Worstelaer, een paert gehadt heeft, dat voortreffelijck van lichaem, seer geswindt van voeten, en soo moedigh was, dat het, sonder vermoeyt te worden, hem deur een ruysschende dwarrelstroom voeren kon, diens waterval soo snel was, en soo gheweldighlijck afviel, dat de beesten, in 't swemmen afghemat zijnde, dickwijls daer in verdroncken. Doch hy, van Fridlevus, de dapperste Worstelaer, (van de welck wy in 't vijfde Boeck gesproken hebben) geparst, en in een steenachtige en ongheleghe plaets ghekomen, wierd van dit paert berooft, en eyndelijck, door list van sijn vyanden en ongheval van 't paert, ghevanghen: in voeghen dat in gheen deel des aerdtbodems de schijn of natuur van Sejanus paert schijnt te ghebreken. 't Is echter seer nut, ja noodtsackelijck, dat de paerden der Gotten dus in de konst van swemmen onderwesen zijn, uyt oorsaeck van de grootheydt en breedtheydt van veel vloeden, die men over al vindt. Want men kan by d'Oostersche en Westersche Gotten, by de Finlanders, Russen en Moskoviters gheen strijden houden en uytvoeren, soo men niet over diepe wateren, en snelle stroomen geraeckt.

Cap. VII. Van 't swemmen der ghewapende voetknechten, insonderheydt der ghener, die vet zijn.

HEt lust my hier uyt Saxo een sonderlingh voorbeelt van seker Sivardus uyt Noorweghen by te brenghen, die, nae veel en treffelijcke daden, in d'oorloghen betoont, van de vyanden ghevanghen, en met een schip in de diepe zee ghevoert wierd, om daer verdroncken te worden. Hy, als om sijn uytvaert, eer hy storf, te houden, had met voor-

[p. 305]

dacht sich van dranck versorght, en daer meê de scheepsghesellen opghevult, en, hen vrolijck ghemaeckt hebbende, verkreegh, voor de hooghste weldaedt, van hen de maght van te ghebieden. Hy dan, de scheepslieden tot snel te roeyen vermaent hebbende, en siende dat het schip een snelle voortgangh had, wierp het roer af, en stortte sich ylinghs in de golven, en, eer dan het schip aen landt ghekomen, doodde heel onversichtighlijck de Koningh Haraldus. Hy, daer na in een scheeps-ghevecht, met een onghelooffelijcke en weêrgadeloose dapperheydt strijdende, beschermde, nae dat sijn volck verslagen was, het schip eenighe tijdt langh teghen 't gheweldt der vyanden. Doch hy, eyndelijck gedwonghen voor hun groot ghetal te wijcken, en op de sonderlinghe kennis en ervarentheydt van sijn swemmen steunende, begaf sich, schoon de Winter na by was, en met sijn wapenen beladen, in de diepte, en, onder de golven uytswemmende, maeckte dat yeder twijffelde of hy bewijs van grooter stoutheydt in 't achterschip, of van gheswintheydt in de golven betoont had. Want hy, onder 't water zijnde, trock sijn borstharnas, daer meê hy sijn lichaem beschut had, met sijn andere wapenen uyt, om ghemackelijcker te swemmen. Doch hy, sijn hooft tot de golven uytsteeckende, om sijn adem te halen, en van sijn eyghe huysghenoodt by sijn kleedingh den vyanden aenghewesen, en, sich weêr onder 't water begevende, trock de rock uyt, die hem, ghelijck hy meende, verraden had. Maer toen hy door dese middel sich oock niet voor de verrader verschuylen kon, trock hy voor 't lest al sijn kleederen uyt. Doch hy, hier meê niet uytrechtende, was alleen van al sijn volck overgebleven, en, siende dat hy dit alles, 't welck hy voorsichtelijck en kloeckmoedelijck aenghevanghen had, vergheefs had beproeft, en, onder schijn van als of hy doodt

[p. 306]

was langh in de diepte toevende, deê sijn belaghers van sijn leven twijffelen. Eyndelijck, toen hy, volghens de gewoonte der menschen, boven quam om sijn adem te halen, vatte hy wel vast, met sijn stercke armen, het roer van seker schip, en bleef een lange wijl al stilswijghende daer aen hanghen, tot dat hy van een, die scherpelijck naer hem sagh, aenghewesen en ghevat, en ter doodt verwesen wierd.

Eynde van 't Tiende Boeck.