Toonneel der noordsche Landen

[p. 278]

Het IX. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van d'Oorlogen te landt.

Cap. I. Van de draeyende swaerden op raden.

MEn bevindt dat d'oude Gotten, een snelle en schichtighe inval of weerkeeringh voorghenomen hebbende, dickwijls ghereedtschap en swaerden, die op raden draeyden, ghebruyckt en voorgheworpen hebben, om de slagh-ordeninghen der ruyters en voetknechten te breecken, en dat sy die, hoe wel niet soo ghewoonelijck, noch in de teghenwoordige tijdt, als de noot sulcks vereyscht, naerstelijck te voorschijn brengen. De ghedaente van dit werck is dusdanigh. Men siet voor eerst drie raden, van de welcken de twee hooghsten op d'as draeyen. Het derde radt staet in 't midden van de twee anderen, en, aen een van dese beyden met tanden, die in malkander sluyten, vervoeght, maeckt dat een dubbelt swaert, voor aen de boom vast gemaeckt, met een wonderlijcke geswintheydt omdraeyt. Door welck draeyend swaert, ter zyden van ervare aenvoerders verheven en voortgestuwt, veel krijghsbenden en slagh-ordeningen gescheurt en ghebroken wierden. Men nam echter hier op voornamelijck achtingh, dat de tanden der raden

[p. 279]

met planckjes, of met effe tafelen in de breedte bedeckt waren, op dat de vyanden, hun spiessen tusschen de tanden der raden insteeckende, de voortgangh der wagenen niet beletten souden. Voorts, hoe de raden hoogher en gheswinder zijn, hoe de sneê van 't swaert oock grooter openingh maeckt. De schachten of houten, daer aen men het swaert vast gemaeckt heeft, zijn drie of vier voeten langer dan de spiessen, die men in d'oorlogh ghebruyckt, op dat de bestierders daer af van d'inval der ruyters veyligher souden zijn, dewijl sy van achter van een bende booghschutters versorght worden. Daer by, d'assen der raden worden, om gheswinder loop te maken, met het vet van zee-kalven ghesmeert, dat door 't vuur ghesuyvert is, en in overvloedt by de Noordsche Kooplieden ghevonden wordt, van daer het, door de naerstigheydt der handelaers verkreghen, by groote menighte, deur de woeste zee in groote vaten, soo by de Hooghduytschen, als by de Nederlanders, om gewin en voordeel te doen, ghevoert wordt. Door dese krijghsrustingh dan wordt ten meesten deel het heyr der vyanden, ghelijck een dick hout met een scherpe en stercke wigh, ghewoonelijck gebroken, of op de wacht ontroert.

Cap. II. Van de Seyssen-waghens.

DE krijghslieden uyt Sweden en Deenmarcken gebruyckten oock, naer dese gelijckenis, waghenen met seyssens en haken onder hun voornaemste toerustingh in d'oorlogh, voornamelijck in hun heftighste strijden teghen de dapperste heyren der Duytschen, Deenen en Russen, namelijck op dese wijse: Dat sy, bespiedt hebbende langhs welcke weghen de vyanden souden komen, leghe

[p. 280]

waghenen, daer af d'assen wel gesmeert waren, in 't hanghen der berghen aen stercke balcken bonden, en, met steenen gevult, gelijck hangende brugghen, in touwen ophielden, en met groene bladen, of met tacken van alle zyden bedeckten, tot dat sy, door een gheveynsde vlucht, de vyanden, snellijck aenkomende, in 't voorgenome gevaer lockten. Want sy, de waghenen dan los makende, lieten hen met een geswinde loop op de tegenstrevers aenloopen, om de slagh-ordeningen der vyanden van malkander te scheuren, en onder de voeten te pletten. Soo haest als dit gedaen was, keerden de genen, die eerst scheenen te vluchten, en d'andere benden der Bondtgenooten weêrom, sy waren ruyters of voetknechten, en vielen by benden op de ghenen, die verstrooyt waren, of tegenstandt booden. Sy ghebruyckten oock eyndelijck dese selve waghenen ter plaets, daer sulcks noodigh was, ghelijck beweghelijcke schanssen en waghenburghten in al hun andere strijden; en sy onderhielden oock onverbreeckelijck dese maet, dat aen de bestierders der wagenen tweemael meer soldy en roof, dan aen de ruyters, gegeven wierd, gelijck oock aen de genen, die waghenen met schachten aen de zyden, en met kromme scherpe punten, met loopen onder de vyanden, in afweghen en steylten stierden.

Cap. III. Van de kopere Paerden, die vuur spouwen.

MEn moet hier oock 't gheen niet vergheten, 't welck Saxo, in sijn negende Boeck, van de loosheyt en krijghlisten van Koningh Reynier verhaelt. Want hy seght dat, toen Dian, Koningh van Hellespontus, na verscheyde ghevarelijcke strijden gedoodt was, Reynier, die van de twee Sonen ghe-

[p. 281]

doodt wierd, namelijck van Dian en Daxon, sware oorlogen uytgestaen heeft. Want dese Sonen, eertijdts de Dochters van de Koningh der Russen ten Huwelijck ghenomen, en van hun behuwde Vader krijghs-benden tot onderstandt verkreghen hebbende, pooghden met groote vlijdt en naerstigheydt de doodt van hun Vader te wreecken. Reynier, bericht van hun maghtigh heyr kryghende, en sich op sijn eyghe heyrkrachten niet versekert achtende, deê, door een loose vondt, kopere paerden maken, die vuur spouden, en op rolwagens gheset waren, en dus, met schrickelijck geweldt, tegen de dickste hoop der vyanden voortghestuwt wierden. Dese vondt was soo maghtigh om de slagh-ordeninghen der vyanden te breecken, dat de hoop van te verwinnen meer in dit krijghsgebouw, dan in de krijghslieden ghestelt scheen: want dese onverdragelijcke last verplette al 't geen, daer sy aenquam.

Cap. IV. Van 't grof Geschut der Noordsche volcken.

IN veel Steden en Burghten van Sweden en Gotlandt vindt men sware stucken van grof geschut, die soo groot zijn, als een houte vat, dat het Roomsche vat in lanckheydt en breedtheydt overtreft, met een ysere koegel, en met stucken van yser, gelijck vuysten, tot een gewicht van ses hondert ponden en meer vervult, en met bussekruyt en vuur aenghesteecken, en met schrickelijck geweldt, ghelijck een swaere en felle storm, uytbarst, en al 't geen, 't welck haer geweldt niet tegen staen kan, omwerpt. Dit wordt niet alleenlijck in de landt-strijden, maer oock in d'oorloghen op 't landt ghebruyckt, soo dickwijls als de noodt sulcks vereyscht, ghelijck hier na gheseght sal worden. Daer

[p. 282]

zijn oock middelmatighe en seer lange grove bussen, die koeghels van aerde uytspouwen: ghelijck oock mortieren, die steenen uytsenden, die met een schrickelijcke slagh neêrkomen. De strijdt is dan soo veel te verschrickelijcker, in de welck soodanige stucken geschuts, die in grootheydt en gheweldt al d'anderen overtreffen, niet met een stoot, en met schrickelijck ghekraeck, maer allenghs afgheschoten worden; om plaetsen te pletten. Het stof, uyt de neêrghestorte mueren, of uyt d'andere verhinderinghen, door dese slagh gheresen, schijnt droeve dampen en swaere wolcken te veroorsaken.

Cap. V. Van het driehoeckigh Geschut.

DE Sweedtschen en Gotten ghebruyckten eertijdts, toen de vondt nieuw was, meer het driehoeckigh gheschut, dan het heden in ghebruyck gevonden wordt. Want men kon door dit driekantigh werckstuck het vyandelijck heyr, dat sijn slagh-ordeninghen vernieuwde, en meermaels aengedreven wierd, verstrooyen, als, door de draeyingh der raden, al 't gheweldt der ruyters, in een welgeschickt heyr aenrennende, door een kleyne bende belet wierd. Maer het is door de list en 't bedrogh der busmeesters somtijdts ghebeurt, dat sy, in plaets van ysere koegels, werck of papier in de bussen doen, en dat de vyanden, hier op stoutelijck aenvallende, hun spiessen tusschen de sporten der raden insteecken, en in deser voeghen maken dat men die niet uyt hun plaets verroeren kan.

[p. 283]

Cap. VI. Van d'Orghelbussen.

DE volcken van de Noordsche Landen hadden oock, onder hun andere krijghsrustinghen, voornamelijck als sy de vyandelijcke ruyters souden aentasten, bussen, die zydelingh neffens malkander laghen, even als d'Orghelpypen, of te samenghevoeghde buysen aen een ghebonden, op dat sy die ghelijckelijck, of d'een nae d'ander teghen de vyanden souden aensteecken, en te vaerdighlijcker met kruyt en koeghels laden, en die op alle voorvallen tegen de selve vyanden stellen. En hoe wel men bevindt dat sy, voornamelijck by schoon weêr, hier meê sware oorloghen, hebben ghevoert, en hun eyghe Burghten dapperlijck verweert en beschermt, soo is echter 't gebruyck daer af in 't veldt by na geheel afgegaen, om dat, gelijck hier nae geseght sal worden, men meerder en felder strijden in de Noordsche Koninckrijcken by de Winter houdt, terwijl de sneeuw dick valt, in 't welck het gebruyck der bussen, om vuur te maecken, vruchteloos is. Men gebruyckt hen echter meer in de Burghten, om de beleggers te benaeuwen.

Cap. VII. Van 't Geschut op wagens.

DE inwoonders van die Landen gebruycken in de vlacke en effe plaetsen, daer of by ghespreck, of door verkiesingh der vyanden, of door d'uytgangh der tijden en ghelegentheden, middel van te strijden voorvalt, stucken gheschuts op wagenen, die oock Wagenburghten genoemt worden.

[p. 284]

om de vijandt kloeckmoedighlijcker aen te tasten, of voorsichtighlijcker voor een tijdt te wijcken. De voerlieden van dese wagenen zijn niet minder gewapent dan de Vaendragers, of d'andere Hooftlieden der Heeren, ghelijck oock de paerden, die aen de hals, en van achter met hardt leer van ossen bedeckt zijn. Als dan de strijdt aengaen sal, stellen sy vier krijghslieden, of meer, die in dese konst ervaren zijn, by dit geschut, om dat van de beyde zyden af te schieten, en door behulp van de wagenvoerder, in de welck vernuft en stoutheydt vereyscht wordt, geweldt tegen de vyanden te plegen, en, van ter zyden en achter los gheschooten, lichtelijck 't geweldt der vyanden tegen te staen.

Cap. VIII. Van de middelen om Burghten te verbranden.

DE overblijfselen van d'oude verwoestingen in de Noordsche Koninckrijcken vertoonen klarelijck ghenoegh hoedanigh veel stercke plaetsen, in de rotzsen, en onbeganckelijcke weghen staende, door konstvueren, uyt d'onder-aerdtsche holen verweckt, gelijck door de donder en blixem getroffen en neêrgheworpen, worden gevonden. Want vermits dusdanighe Vestingen, uyt oorsaeck van de geduerige rooveryen, in de gronden der geburighe landtschappen verweckt, voor roofnesten bevonden wierden, soo heeft men, door besluyt van de Rechter, d'inwoonders met ghemeene wapenen, en met eendrachtighe toestemmingh van het volck, te samen gheroepen, en dese Burghten met groote yver aengetast, en verdelght, namelijck op dese wijse, dat sy, sich diep in de woeste plaetsen der berghen begevende, de selven met hamers, beytels, wiggen, en ander ghereedtschap, dat be-

[p. 285]

quaem is om steenen uyt te houwen, en mueren af te werpen, met groote kracht en gheweldt breken. Maer indien 'er een hol was, een naturelijcke holligheydt hebbende, soo wordt, door behulp van diergelijck ghereedtschap, allenghs de toppen daer af op die plaets deurgehouwen, door de welcke de grondtvesten der Vestingen ontbloot wierden, onder de welcken sy opgherechte balcken langhs een rijgh onderstaecken, daer de sware last der mueren op sou steunen, op dat de samenvoegingh niet terstont neêrstorten, of los gaen sou. Wyders, op dat men 't ghedruys en gherammel der steenen, die afghehouwen wierden, en neêrvielen, niet hooren sou, soo deden aen d'andere zyde der Burghten de gewapende benden, met groot gedruys en ghetier een schrickelijcker aenval, of in ernst, of uyt veynsingh. Maer als de muur van dat deel, 't welck over 't hol streckt, heel onderholt is, en soodanigh tot hanghen is ghebraght, dat sy alleenlijck op de houte balcken rust, soo wordt van alle zyden drooghe brandtstoffen vergadert, in de welcken 't vuur ghesteecken wordt; in voegen dat de houte steunsels terstont breecken, en door de last, die daer op staet, beswijcken, het geheele deel van de Vestingh, dat op dese balcken rustte, neêrstort, en dat de toorens, en de bolwercken, daer tegen over staende, en in der yl van d'andere samenvoeginghen afgheruckt, neêrwaerts vallen, en de poorten en deuren vast aen malkander hanghende, door de selve verdelgingh verpletten.

[p. 286]

Cap. IX. Van de schrickelijcke wreedtheydt, die dickwijls door de vleyders, verraders, en vreemdelingen in de Konincklijcke stadt van Stockholm bedreven is.

STockholm is de vermaertste koopstadt van het gheheel Koninckrijck van Sweden, jae van al de Noordsche Landen: in de welcke uyt alle landen en volcken, maer voornamelijck uyt Nederlandt, plegen tot burgers aengenomen te worden. Onder desen vermengen sich oock dickwijls de genen, die om schuldt, of om eenige boosheydt niet langer in hun Vaderlandt derren blijven. Desen, in rijckdom toenemende, plegen dickwijls hun natuur, die door d'armoede bedeckt was, t'openbaren, en 't uytterste bederf van 't Vaderlandt, van 't welck sy in alle vrientschap ontfangen waren, te bevorderen, voornamelijck als sy soodanigh een Vorst gevonden hebben, onder de welck, ghelijck sy achten, al 't geen, dat hen lust, aen hen geoorloft is. In de tijdt van Koningh Albertus vondt men in de stadt Stockholm hondert en tseventigh soodanige Duytschen, die, in een heymelijcke samensweeringh vergadert, malkander Keuvelbroeders noemden; en hun getal wies sedert aen tot over de vijf hondert. 't Gheen, 't welck sy voornamelijck bevorderden, was dat sy de Sweedtschen en ingeboorenen, die sy met lasteringen bekladden, tot twisten en ghevechten verruckten, op dat sy eyndelijck hen, by de Koningh aengeklaeght, van hun leven, of van hun goederen, of van beyde gelijck, berooven souden, gelijck sedert geschiet is. Want sy, om hen met uytgesochte pijnen wreedelijck te verscheuren, maeckten houte zagen, met de welcken sy de voornaemste mannen van hen soodanigh, jae ter doodt toe, pijnighden, dat men eer over de

[p. 287]

gruwel van soo wreedt een daedt behoort te suchten en kermen, dan die te beschryven. d'Andere Sweedtsche burgers wierden eyndelijck in 't diepste van de nacht, uyt de Konincklijcke Burght, daer sy gevangen gehouden wierden, met schepen naer het naeste eylandt, een booghscheut weeghs van daer, Keplinge genoemt, levendigh ghevoert, en in seecker huys gesloten, en daer hun vingers in de spleten van de muur met wiggen vast geknelt, en, het vuur daer in steeckende, in grooter getal, dan men verseeckeren kan, verbrandt. Want sy wierden gelijck schapen aen malkander ghebonden, en dus met vuur verdelght. Albert Crantz spreeckt van dese Stadt in deser voeghen: Stockholm, een vermaerde koopstadt van Sweden, leed groote schade. Want sy, van de blixem des Hemels getroffen, wierd by nae gheheel afgebrandt. Sestien hondert menschen vergingen in dit ongeluck. Maer 't geen, dat hier nae volght, is noch beweenelijcker. De vrouwen, kinderen, en dochters sonder getal droeghen hun goederen en kleyne kinderen in de schepen: maer sy wierden, om 't al te groot ghedrangh der ghener, die toevloeyden, om de brandt t'ontvluchten, in een ooghenblick ghesamentlijck verstickt.

Cap. X. Van d'oorsprongh en gelegentheydt van dese Konincklijcke Stadt.

DE deurluchtige en dapperste Heer, Birgerus Ierl genoemt, Beschermer en Vooght van de Koningh, bouwde dese voorname Vestingh en Konincklijcke Stadt van Sweden van de grondt op, en versterckte haer met vaste en onwinbare wallen, en stichtte haer in soo bequaem, noodtsaecke-

[p. 288]

lijck en onwinnelijck een plaets, dat men gelooft, dat hy nooyt yets bequamer en dienstigher bedencken kon. Want dese Vestingh is van alle zyden met snelle vloeden versterckt, (schoon dese plaets alleenlijck tot het ghebruyck der visschers diende) en soodanigh tusschen 't zoute en 't soete water gestelt, dat sy de deur van geheel Sweden ghenoemt magh worden; vermits te voren d'Estonen, Moskoviters, Russen en Tavesthen deur dese enghten gewoonlijck intraden, en de Sweedtschen, die op geen vyandtschap verdacht waren, met heymelijcke invallen bespronghen en plonderden, en, een groote menighte van menschen ghedoodt hebbende, onghemoeyt en ongestraft, en met rijcke roof beladen, weêr naer hun landen keerden: door welcke inval sy Ian de tweede, Aertsbisschop van Upsale, in sijn eyghe huys Almestock doodden, ghelijck oock veel andere Heeren, van deurluchtigh bloedt gesprooten, en een eeuwige gheheugenis waerdigh. Maer soo haest als dese stadt Stockholm gebouwt was, verkregen sy alle, en elck in 't besonder, een langhduerige vrede, en de vyanden een eeuwige schrick. Want sy, voor d'aenstaende tijdt soo onverwinnelijck een Burght teghen alle vyanden opgherecht siende, lieten voortaen af van Sweden uyt te plonderen. Dese stadt Stockholm is soo vast en sterck, dat, schoon yemandt voorghenomen had haer met een leger te besluyten, en met heyrkrachten t'overweldigen, hy nimmer eenigh voordeel sou doen, jae schoon hy geheel onbuygelijck en hardtneckigh bleef in dese Vestingh te belegheren. Want sy is in diepe wateren, en in snelvlietende vloeden gelegen, en heeft niet meer dan twee poorten, met twee langhe bruggen, in 't Zuyden en Noorden ghemaeckt: welcke poorten en brugghen den Koningen van Deenmarcken, in vruchteloose bestormingh, meer kosten dan tien

[p. 289]

groote Steden van hun Koninckrijck. Dese Stadt kan oock niet beleghert worden, dan met drie maghtige heyren in d'eylanden, door de vaste aerde, en door 't water onderscheyden. Daer by, dese heyren souden, soo het schijnt, oock nimmer van de booghschutters op 't landt, die in der yl vergaderen, vry en veyligh wesen. Hy proef die wil, en hy sal noch verschrickelijcker dingen vinden.

Cap. XI. Van de gelegentheydt des berghs Bruncabergh, buyten de Konincklijcke stadt Stockholm, en van de strijden, die daer op geschiet zijn.

BUyten dese Konincklijcke Stadt, naer de Noordzyde, is een bergh, of een uytsteeckende en sandighe heuvel, op welcks top en kromme zyden heftige strijden van veel Vorsten, Edelen, Burghers en slechte lieden, soo in oude tijden, als in de nieuwe eeuwen, en soo wel door d'inlandtsche, als door d'uytlandtsche vyanden, bedreven zijn. Maer dewijl mijn waerdtste broeder Ian, Aertsbisschop van Upsale, in sijn Sweedtsche en Gotsche Historien, veel dinghen waerachtighlijck en naeukeurighlijck verhaelt, soo sal ick met de herhalingh daer af de Leser niet doen walgen. Ick sal echter dit eenige noch seggen, dat Christiernus, Koningh van Deenmarcken, d'eerste van die naem, van dese bergh, vermits de Dalacarlen in een heftighe strijdt gheweldighlijck op hem indronghen, naer sijn scheepsvloot, die daer tot sijn onderstandt lagh, vluchtende, door de slagh van een handtbus ghetroffen, vier van sijn bovenste tanden verloor, gelijck noch heden, na verloop van soo veel jaren, in de gesangen en drinckgelagen heuchelijck ghedacht wordt. Wyders, Christiernus de tweede kon

[p. 290]

naeuwelijcks sijn heyr, dat van hongers-noodt en sieckte gheplaeght was, van dese bergh te water naer de vloot voeren, die achter de berghen voor dese stadt Stockholm, naer de Zuydzyde, ghelegen was. Maer hy sou oock het selve verhonghert heyr daer niet hebben konnen verquicken, soo hy niet door een bedrieghelijck verdragh, dat hy aen de Vorst en aen d'inwoonders van de Stadt selve, en van 't Koninckrijck aenboodt, doch met voornemen van niets te houden, van de burghers, die dwaesselijck lichtgheloovigh waren, voorraedt, en noodtsaeckelijcke spijs voor het selve heyr, ja oock voor sijn Konincklijcke tafel, tot een miltdadighe gift ontfanghen had. Voorts, hoedanigh hy, voor de navolghende tijdt bekommert, sijn Konincklijcke eer voldaen heeft; soo verlaet ick dit verhael, alreê door anderen ghedaen, en vernoegh my met het geen, dat ick 'er af verhaelt heb; namelijck dat hy, sijn belofte breeckende, ses van de voornaemsten tot gijsselaers van 't Koninckrijck met hem naer Deenmarcken ghevoert heeft. Voorts, dese bergh heeft sijn naem van haer uytgangh ghekregen, gelijck oock van seker Bruncho, een verrader van 't Rijck, en een schandelijcke overspeelder. In dese bergh was oock eertijdts een onderaerdtsch hol, in 't welck de Kluysenaers sich een wijl tijdts geneerden, die heylsame vermaninghen aen de ghenen, die uyt de Stadt quamen, uytreyckten, tot dat door een overkomende vyandtschap, door de welcke gewoonelijck dese Stadt geplaeght wierd, sy elders verhuysden, en dese plaets in een hol der roovers en afsetters verandert wierd. Maer sy, weêr ghesuyvert, leght met aerde toeghedolven, op dat sy niet aen yemandt, die op moorden uyt was, of sijn geest, op boose schelmstucken gehecht had, tot een behulp sou verstrecken.

[p. 291]

Cap. XII. Van 't weyden der beesten op de daken der belegerde steden.

HEt gebeurt oock somtijdts dat de belegherde steden door strenge en hardtneckige belegeringen te water en te landt soo benaeuwt worden, dat de belegerden gheen verquickingh, of voedtsel tot hun herstellingh konnen in krijghen, maer dat het oock met het uytterste ghevaer, en met de ghewapende maght hen van de vyanden afghenomen, en ontvoert wordt. En dit is d'oorsaeck dat by dese gheleghentheydt soo swarelijck ghestreden wordt, dat, om 't rooven van een kleyn ghetal van vee, veel duysenden van ghewapende mannen ghedoodt worden, en dat, terwijl men rampsalighlijck om de beesten strijdt, de velden met de lijcken der ghedoode krijghslieden vervult zijn. Maer de belegherden worden door dese bloedtstortingh en woede niet bedwonghen. Want sy rooven de toevoer der belegghers in d'eerste jaren door hun krachten, en daer na, als 't ghetal der krijghslieden door de ghedurighe neêrlagen vermindert is, door listen, laghen en bedrogh. Hun voornaemste roof is het vee, dat sy met sich nemen, en op de groene daken der huysen setten, om daer geweydt te worden. De ghenen, die kennis van de ghewoonten en zeden der Gotsche volcken hebben, sullen niet vreemt vinden dat het vee bequamelijck op de daken gheweydt wordt. Want sy maken hooghe en breede huysen, van steen, en van hout, die sy met Denne-boomen, en met de schors van Barcke-boomen decken, en met kruyt-dragende vierkante stucken van aerde, uyt het veldt ghesteecken, besetten; onder de welcken haver of garst ghezaeyt wordt, om die met vaster wortelen aen malkander

[p. 292]

te binden: door 't welck te weegh gebraght wordt dat dusdanighe daecken de gedaente en eygenschap der groene beemden hebben. Maer op dat het gras der daecken niet verdroogen sou, eer het afghesneden wordt, soo besproeyen sy voorsichtighlijck de drooge aerde met water, als met regen: in voegen dat de noodt aen de dappere lieden leert, dat sy boven de menschelijcke krachten de belegghers teghenstaen, en verschalcken, en dat sy, alle teghenspoet verachtende, de noodt en 't ghebreck overwinnen.

Cap. XIII. Van de middelen tegen 't gebreck van water.

DEwijl wy hier van 't ghebreck van varsch vleesch ghesproken hebben, soo sullen wy by dese gheleghentheydt oock aenwysen door welck een middel de Noordsche volcken, belegert zijnde, sich behelpen om, onder d'andere hulpmiddelen tegen de noodt, water te vinden, tot onderstandt van de dorst, die misschien swaerder plaegh is. Want de belegherden worden somtijdts door 't groot ghebreck van 't water der springhbronnen, of der putten, uyt oorsaeck van 't beletsel der vyanden, soodanigh gedruckt, dat sy ghedwonghen zijn sich aen de belegghers over te gheven, of door een ongheneesselijcke sieckte, of door een onschuwelijcke moort te vergaen.Om welcke oorsaeck de voorsichtighe Oversten der Burghten, of der Steden zeylen of linne lakens, die hol en langh uytghespreyt zijn, en onder scherp toeloopen, met touwen uyt het bovenste der daecken hanghen en uytspreyden, om daer in de regen, die van de Hemel vallen sal, te verwachten. Seker, geen vruchteloose hulpmiddel. Want sy ontfanghen daer in door het

[p. 293]

gedurigh dooyen van de sneeuw als de Son heet schijnt, de regen, die uyt het geberghte koomt, in soo groote overvloet, dat sy tot de noodt en tot hun gewenscht gebruyck water genoegh voor menschen en beesten hebben. Eyndelijck, de genen, die wateraderen van de zoute zee hebben, die in de grondtvesten der Burghten, of in de bronnen komen, suyveren die met vaten vol sant, met het water daer door te doen deurdruypen, en vinden soet water, dat bequaem tot alle gebruyck, en door dese slechte konst oock goet is; ghelijck voor weynigh jaren sekere Edelinghen van Venetien, die in 't zout en kout water woonen, soodanigh een middel van te distilleeren van seker Alchumist gekocht hebben.

Cap. XIV. Van de middel in de verlichtingh van 't ghebreck in broodt.

DE Gotten en Sweedtschen, in de landen der vyanden, namelijck der Moskoviters, trecken sullende, bevinden dickwijls dat sy, uyt oorsaeck van de koomst van 't schrickelijck heyr, niet alleenlijck gheswindelijck naer de schuylplaetsen der bosschen en rotzsen vluchten, maer dat sy, de brant in hun huysen steeckende, al 't geen, dat tot voedtsel der menschen verstrecken kan, met sich in de woeste wildernis draghen, sonder yets, dat ghe-eten kan werden, voor d'aenkomende vyandt over te laten. Dieshalven de voorsichtige Oversten van 't heyr, volghens de gewoonte der oude Gotten, op dat het talrijck heyr niet eer door hongers-noodt, dan door 't stael verdelght sou worden, een groote menighte van Roggemeel in sacken, die hier toe bequaem ghemaeckt zijn, met een ysere plaet, ghewoonelijck achter op het paert binden, en terstont,

[p. 294]

als de saeck sulcks vereyscht, vuur maken, en in d'ysere plaet, die sy daer op setten, deegh doen, om dat, ghelijck in een oven, tot broodt te backen. Dese plaet, als een schilt zijnde, naer welcks maecksel sy oock ghemaeckt schijnt, is niet alleenlijck tot backen dienstigh, maer oock om hun lichamen te beschermen; in voeghen dat sy tot een dubbelde, en heel noodtsaeckelijck ghebruyck in d'oorlogh verstrecken, en dat de krijghslieden voorsichtelijck een dingh tot twee wercken gebruycken. Sy maken oock aschkoecken, uyt een klomp meel, die sy in dunne schorssen en bladen van Populier-boomen bewinden, en met gloeyende asch bedecken. Dese koecken, hoe wel sy slechte spijs schijnen, soo stoppen sy echter d'eerste gratigheydt der hongherighe magen, en zijn voor de stercke maghen dienstigher dan eenigh ander fijn- of Rogge-broodt. De derde middel van broodt te backen is echter lichter, dan de bovengenoemde middelen, door de welcken sy op de vlacke berghen, die hen dickwijls voorkomen, backeryen oprechten. Want sy maecken (vermits sy daer over al hout naer hun believen hebben) op d'eerste, tweede en derde stede van de bergh groote vueren, die de plaetsen, daer men brandt, soo heet en suyver maken, dat het deegh, 't welck daer in ronde en breede ghedaente opgheleght wordt, in der yl gaer ghebacken wordt. Sy maecken ondertusschen het naeste deel van de bergh, met het selve vuur, en met brandtstoffen ontsteecken, bequaem om weêr ander broodt te backen, en dat, op een selve wijse ghesuyvert, tot ghelijck ghebruyck seer dienstigh: in voeghen dat sy door dese middel in korte tijdt veel duysent brooden backen; door welckers overvloedt het gheheele heyr, van de doodelijcke honghers-noodt voor veel daghen verlost, in de landen der vyanden invalt, en die ter plaets, daer 't hen lust, te

[p. 295]

vuur en te swaert verdelght, soo men niet te vooren met verdragh te maken daer in versiet. Dit heyr dan, met soo groote roof beladen, keert weêr naer huys, doch in soodanighen staet, dat het gheen, of heel kleyne elenden gheleden heeft, die met soo groot een vermaeck en rijckdom vergolden zijn.

Eynde van 't Negende Boeck.