Toonneel der noordsche Landen

[p. 126]

Het IV. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van d'oorlogen en zeden der wilde Heydenen, en hun geburen.

Cap. I. Van d'ongeluckige Strijdt van Reynier, Koningh van Deenmarcken.

DE Letterkonstenaer Saxo, de vermaertste Schryver van de Deensche Historie, verhaelt dat Reynier, Koningh van Deenmarcken, geheele vijf jaren langh op de kusten der Ruslanders gherooft hebbende, voornam sijn geburen, de Biarmers, te weten Noordsche mannen, die de berghen en de Landen bewoonden, met vyandelijcke wapenen, en met weêrgadeloose heyrkrachten, aen te tasten, om hen onder te brengen. Maer sy, van sijn koomst versekert, moeyden de Hemel met tooverdichten, en deden een schrickelijcke stort-reghen uyt de lucht afvallen. Dit was oorsaeck van dat Reynier, eenighe tijdt langh in sijn reys verlet, ghebreck van voedtsel en lijftocht kreegh. Soo haest het onweêr verdweenen was, wierd hy en de sijnen van een schrickelijcke drooghte en hitte ghepynight, die niet swaerder dan de voorgaende quael te verdraghen was. Dit twijffelachtigh quaet van

[p. 127]

een dubbelde onmatigheydt verswackte en neêrvelde de lichamen sijner krijghslieden. Maer de Koningh, bespeurende dat hy meer door toovery, dan door kracht van de lucht belet was, besloot hun baldadigheydt te wreecken, en besprongh hen weêr op 't onversienste. Maer hun Koningh, op de groote bystandt der schutters van de Hertogh van Finmarcken, sijn ghebuur, steunende, verdelghde, sonder self eenighe schade te lijden, het heyr van de Koningh Reynier, die in Biarmen overwinterde. De Finnen (ghelijck in 't begin van 't eerste Boeck aengeroert is) ghewendt zijnde schichtighlijck op glibberige houten hun loop te leenen, worden soo geswindelijck, als sy begheeren voortghedreven, en konnen naer hun believen in een ooghenblick of na by, of verre zijn: want soo haest als sy de vyanden ghetroffen hebben, vlieghen sy met een selve vaerdigheydt, als sy gekomen zijn, wegh, en keeren daer na met een selve loop weêrom. Sy zijn dieshalven, door de gheswintheydt van de houten en van hun lichamen seer vaerdigh om aen te vallen en te vluchten. 'tIs te ghelooven, ghelijck de selve Saxo schrijft, dat de machtighste Koningh Reynier d'omkeer van sijn geval wonderlijck heeft ghedraghen, toen hy sagh dat hy, eertijdts een zegepraelder, ghelijck d'oude Romeynen, van een onghewapende en wanschickelijcke menighte tot in 't uytterste gevaer gedreven wierd: in voeghen dat de gheen, die de vermaertste verçieringh van de Roomsche krijghstucht, en de groote krijghsbenden van de grootste en deurluchtighste Hertogh verslaghen had, voor de toestel van een boersch en ongheacht volck, dat nietigh en geringh was, besweeck, en dat de geen, diens krijghs-dapperheydt te vooren door geen geweldt van 't dapperste volck verdruckt kon worden, een kleyne hoop van een ongheacht volck niet tegenstaen kon. Hier door ghebeurde 't dat hy

[p. 128]

met de selve menighte, daer meê hy de grootste pracht des werelts verdelght, en de lastighste saken van d'oorlogh uytgevoert, en met de welcke hy in 't openbaer soo veel voetknechten, heyren en ruyters aenghetast had, een ongheacht en onbekent volckje, dat by na heymelijck, en als om af te setten, aenquam, niet tegenstaen kon, en sich niet schaemde sijn hooghberoemde eer, opentlijck, en allenghs verkregen, door bedriegery by nacht te besmetten, en, in plaets van openbare dapperheydt, verborghe laghen t'omhelsen. Dese saeck had een uytgangh, die niet min onbetamelijck, dan 't werck wanschickelijck was: in voegen dat hy dit gewoon gedicht wel moght seggen.

Om hoe geringh een saeck vergaen veel groote dingen.

Ick verswijgh noch dat Arngrinius Tengildus en Egbert, Koningen van Finmarcken en Biarme, die Frotho, Koningh van Deenmarcken , soo hardtneckighlijck en dapperlijck tegen-stonden, verwon. Frotho self huwde sijn Dochter, die hy vyerighlijck beminde, aen de selve Arngrinius, Sweedsch Worstelaer, die Egbert in een uytdagingh verwon; en achtte niet wanschickelijck een behuwde Vader van de gheen te worden, die door soo veel heerlijcke daden, niet alleenlijck groote vermaertheydt verkregen, maer hem oock van sijn bitterste vyandt verlost had.

Cap. II. Van de wreetheydt der gener, die sich in de Bosschen onthouden.

GElijck d'Oostersche volcken, die de Caspische bergen bewoonen, om het geweldigh gedruys van d'opgaende Son, en om haer schrickelijck gheluydt, door verborghe dampen uyt het inghewandt

[p. 129]

van d'aerde verweckt, hun toevlucht tot de holen nemen, om hun leven te behoeden, en hun beyde ooren stoppen, op dat sy, als de tijdt sulcks meêbrenght onbeschroomder souden zijn: soo hebben oock de volcken, op d'uytterste stranden van de Noorweeghsche zee woonende, hun onder-aerdsche holen, uyt oorsaeck van de felle windt Circion, en van de dickte der wolcken, op de hooghe berghen gheresen, en hun leven en voedtsel van de visschen en wilde beesten. Sy hebben een afschrick van de ghenen, die van elders tot hen komen, als van roovers en afsetters, vermits sy vreesen dat men hen ghevanghen weghvoeren sal. Sy ontfanghen echter tot hun medeghenooten, en tot hun beschermingh de ghenen, die door groote wreetheydt verdruckt zijn, en hun toevlucht tot hen ghenomen hebben, en onderwijsen hen hoe sy de zee-roovers, die aen hun stranden komen, met belaginghen sullen betrappen of dooden. Sy brenghen dit te weegh, terwijl sy sich voorvluchtigh toonen, of gedienstigheydt aen de genen bewysen, die onkundigh in de havens zijn, op dat de ghenen, die sy in 't ghevaer willen besluyten, niet in noodt souden komen. Maer als sy, uyt oorsaeck van de bevroose zee, gheen uytlandige menschen vinden, aen de welcken sy hun wreetheydt konnen betoonen, soo zijn sy ghedwonghen, om de winden en sneeu, in hun ghevanghenissen en holen, die van de beenen en ribben der zee-ghedrochten ghemaeckt zijn, te blijven. Dese holen, boven aen het dack als een omghekeert schip, en met mos bedeckt, schijnen tamelijck konstigh ghebouwt, en dit om 't geweldt der winden, die daer niet min verschrickelijck zijn, dan de schrickelijcke stormen, die uyt de grondeloose zee te voorschijn komen. Daer zijn oock onder hen sekere menschen, ghelijck Nomaden, die d'oever van de Caspische zee bewoo-

[p. 130]

nen. Dese lieden sluyten de toegangh tot hun hutten met klonten van aerde, of met mosch, of met bergh-mosch, of met ghevlechte tacken, op dat niemandt, uyt de zee komende, hen sou naderen, om hen en hun gheheymenissen te deursnuffelen. Sy verdraghen misschien dese strengigheydt des Sons, des landts, en der holen met groot gheduldt, om dat sy vry van d'onverdraghelijcke en onversadelijcke schattingh der wreede dwinghelanden zijn, aen de welcken d'onmetelijcke groote zee een engh vat schijnt te wesen. Plinius schrijft, in het tweede Hooftdeel van sijn sestiende Boeck, veel en wonderlijcke dinghen van de Noordsche volcken, die aen de woedende zee, en in de holen woonen, en seght dat het volck elendigh is, 't welck in diepe holen, of in vertrecken, met de handen ghemaeckt, woont, om sich tegen de wreede zee te beschutten, en hun hutten ghelijck schepen stellen, die, van 't water omringht zijnde, schijnen te vergaen. Maer als 't water weêr weghloopt, soo vanghen sy de visschen, die met de zee weêr pooghen wegh te gheraken, en, hen ghevanghen hebbende, drooghen hen meer in de windt, dan in de Son.

Cap. III. Noch van de wreetheydt der Wilde Menschen.

NAer de Witte Zee, aen 't uytterste van de Noordsche Landen, daer de heerschappy van de Koningh, en van 't Rijck van Sweden sich wijdt uytstreckt, woonen over al seer woeste en wreede volcken, die gheen andere wapenen ghebruycken, dan vellen van wilde Ezels, of wilde Muylen, en oock booghen en speeren, die aen de beyde eynden scherp toeloopen. Sy vlieghen (ghelijck hier voor

[p. 131]

in 't eerste Boeck van de Schrick-Finnen gheseght is) met een wonderlijcke gheswintheydt, en wenden sich aen alle zyden, en konnen alle geweldt, op hen aenghewendt, keeren en ontwijcken; en dit voornamelijck op de toppen der berghen, die ghedurighlijck over al met dicke wolcken vervult zijn. Jae men kan van de selve volcken 't gheen segghen, 't welck de grootste Philosooph de Scythen, Anacharsis, van hun zeden geschreven heeft; dat is, dat niemandt der ghener, die tot hen quamen vluchten, wegh raecken kon, en oock dat sy niet, dan met hun wil, konden gevonden, ghevangen of aengetast worden. Sy hebben geen steden, en geen gheboude vesten; maer yeder van hen neemt sijn huys met sich. Sy zijn schutters te voet, die gheen broodt eten, maer sich met visschen, en met de jacht der wilde beesten besorghen, en die, in plaets van huysen, waghens en hutten hebben, die met harde huyden der beesten, of met schorssen der boomen bedeckt zijn. Sy onthouden sich des Winters aen de kanten der wateren, en des Somers onder de schaduwrijcke boomen, en in de duystere plaetsen, en veranderen dickwijls van plaets. De decksels op hun hoofden zijn ghewoonelijck de vellen van wilde Gansen, Endvoghels, en van Hanen, die, ghelijck het andere gevogelte, daer in een ontellijcke menighte ghevonden worden. Men vindt daer oock veel kostelijcke vellen, die sy eer teghen andere dinghen verruylen en verwisselen, dan voor gheldt verkoopen.

[p. 132]

Cap. IV. Van de vijf verscheyde spraken der Noordsche Rijcken.

DOor dese verscheydenheydt der kleederen en wapenen wordt aenghewesen hoe groot het verschil der landen, talen, ouderdommen en oeffeningen is. Daer zijn dan veel groote en machtighe landen, ghelijck de Landen der Lappen, Moskoviters, Sweden, Gotten, Vermers, Dalensers, Berghlanders, en Noorwegers, welckers grootheydt, die sich in de langhte en breedte uytstreckt, grooter is dan gheheel Italien, Spanjen en Vranckrijck by malkander genomen: in voeghen dat Plinius hen niet vergheefs, om haer onbekende grootheydt, een andere werelt genoemt heeft. 't Is dieshalven geen wonder dat men daer in 't gebruyck van vijf talen vindt, als van de Noordsche Lappen of Bothniers, van de Moskoviters, van de Russen, van de Finlanders, van de Sweden en Gotten en Duytschen. Maer de menschen, die daer woonen, leven, schoon sy koudt zijn, soo langh, dat sy hondert en tsestigh en meer jaren bereycken: ja oock in Engelandt en Schotlandt, daer d'eerwaerdighe Bisschop over de hondert en tseventigh jaren geleeft heeft. d'Oeffeninghen der gener (te weten van de soodanighen, die de Noordsche wildernissen bewoonen) bestaen in de jacht en visschery, en in de handelinghen en koopmanschappen der Moskoviters. De besigheydt der Finnen bestaet in de landtbouwery, visschery, en in hout te schaven. De Gotten en Sweden zijn oock met dierghelijcke dinghen besich. De Duytschen bemoeyen sich met verscheyde handelingen der Waren, en leven van hun winst, nemen de wetten der ingheboorenen aen, en geneeren sich met al 't geen, dat tot een sachter leven schijnt te strecken,

[p. 133]

gelijck met lakens, zyde, goude laeckenen, en met verscheyde wijnen. Wy sullen ten deel hier, en ten deel hier nae, als wy van de veldtslaghen spreken, breedelijcker aenwijsen, welcke en hoedanige wapenen sy gebruycken. Maer hier wordt alleenlijck dit vast gestelt, dat, onder al de Noordsche volcken, de Gotten behendighst en ervarenst in de konst van met de voetboogh te schieten hebben geweest, ghelijck de Finnen voor de besten met de handtboogh worden ghehouden. De Sweden strijden gewoonelijck met bylen, hellebaerden en spiessen. De kleedingh is, volghens d'oude ghewoonte, kort en gebonden, behalven de koussen, die ruymer zijn. De Sweden ghebruycken ruymer kleedingh, naer de ghewoonte der Duytschen. De Moskoviters hebben langhe kleederen, naer 't ghebruyck der Griecken, de welcke alle Noordsche volcken zijn. Maer de wilde Lappen ghebruycken kostelijcke vellen van verscheyde wilde beesten, niet tot verçieringh, maer uyt noodtsaeckelijckheydt.

Cap. V. Van de handelingh en verwisselingh der Waren en Koopmanschappen sonder geldt.

HOe wel alle bedrogh swaer en vervloeckelijck in alle handel der saecken schijnt te wesen, soo is sy echter veel t'ongherechtelijcker, onverdragelijcker en lastigher, als sy tegen d'eenvoudigen aengewent wordt, voornamelijck als 'er valsche munt bykoomt, ghelijck hier nae in 't seste Boeck, van de verscheydenheydt der Munten ghetoont sal worden. Dieshalven, ghelijck dese Laplanders, of Bothniers, en dese volcken der woeste plaetsen gerust en vredigh t'huys leven, soo zijn sy buyten onbekent by d'andere volcken. Sy zijn oock

[p. 134]

niet in ghevaer van door valsheydt bedroghen te worden, dewijl sy malkander eer met Waren, dan met geldt betalen, en door een vrolijcke gherustheydt het gheen, daer sy naer trachten, verwerven: in voegen dat sy, in de woede van 't gerammel onkundigh, sonder beroerte leven, sonder nijdt by malkander woonen, en sonder bedrogh alles aen malkander meêdelen; want hun eenighe poogingh is d'armoede t'ontvluchten, en de rijckdommen niet te beminnen. Dese volcken weten niet wat ghewinsucht is, en bemoeyen sich niet met eenighe listighe en deurtrapte koopmanschap: in voeghen dat sy, sonder gedruys en in stilte levende, soodanigh naer een middelmatigh gheluck trachten, dat sy van de waere kennis der rijckdommen niet berooft worden, en dat de ghenen, die d'anderen niet weten te bedrieghen, tot een merckelijcke straf hebben yets te rooven. Sy zijn echter niet soo volkomelijck gheluckigh, of sy behoeven de hulp en Waren van anderen tot hun grooter gherijf. Sy doen dieshalven ghetrouwelijck hun handelingh sonder gheldt, en met een goede en oprechte verwisselingh, en met onderlinghe toestemmingh, sonder woorden daer over te maken: niet uyt oorsaeck van hun plomp vernuft, en woeste zeden, maer om dat sy een eyghe en besondere tael hebben, die aen d'andere gheburen weynigh bekent is. Sy hebben oock ghesette plaetsen, of op het vlacke landt, of op de toeghevroose wateren, om jarelijcks daer hun handelingh en koopmanschap, ghelijck in de Jaermarckten ghebeurt, te doen, om aen yeder 't gheen te vertoonen, dat sy door hun eyghe vernuft, 't zy t'huys of buyten, verkreghen hebben. Sy onthouden sich echter ondertusschen niet van ghelijcke handelinghen, als 't geen, dat sy van anderen begeeren, voor hen vertoont wordt. Sy hebben oock Oversten, door de ghemeene toestemmingh van 't

[p. 135]

volck Berghchara, dat is Berghmannen, ghenoemt, die sy eeren, en aen de welcken sy kostelijcke vellen, en veelderhande visschen gheven, soo in plaets van de schattinghen, sie sy aen de Koningh van Sweden moeten betalen, als uyt een eyghe en ghewillighe mildtdadigheydt. Men kent dese Oversten boven alle anderen, en dit uyt oorsaeck van de roode kleederen, die sy draghen. Sy betalen oock ghelijcke schattinghen aen de Koningh van Noorweghen, en aen de Vorst der Moskoviters, en zijn hen gehoorsaem. Sy beginnen nooyt oorlogh tegen hun naeste gheburen, of tegen de ghenen, die verre van hen woonen, dan als sy door groot ongelijck geterght zijn. Sy tasten dan hun vyanden, als onversoenelijck zijnde, niet met de wapenen aen, die de woede hen in handen gheeft, maer met verschrickelijcke tooversanghen, en verdooven de leden der vyanden soodanigh, dat sy de handt niet konnen opheffen, niet met het swaert slaen, en dat sy naeuwelijcks konnen weghvluchten.

Cap. VI. Van de Iaermarckten op 't Ys.

MEn onderhoudt oock op seeckere tijden een seer oude ghewoonte van Jaermarckten op 't Ys, die in veel Landtschappen en plaetsen, op het vlacke en ope Ys, met groote toeloop van Kooplieden ghehouden wordt. De vermaertste plaets hier af is in d'Aertsbisschoppelijcke stadt van Upsale, in 't Koninckrijck van Sweden, deur 't midden van de welcke een breede vloedt deurvloeyt, die ghewoonelijck in 't begin van Februarius soo dicht en dick toevriest, dat hy een ontellijcke menighte van menschen, en de last der vracht-beesten, en oock alderhande koopmanschappen draeght.

[p. 136]

Soodanighe Jaermarckten wierden eertijdts, en worden noch tot aen dese dagh Dystingh genoemt, dat is de plaets der vonnissen van de voorsichtighste Koningin Dysa,om dat dese kloecke en uytsteeckende vrouw, siende dat d'ontellijcke menighte van 't volck, om de strenge invloeyingh des Hemels, en om 't ghebreck van ghewas en vruchten, door de strafheydt van de hongher in ghevaer sou komen, aenriedt dat'et beter was 't lot te werpen, om uyt hun gheboorte-landt te trecken, en hun wooningh in vreemde landen over de zee te soecken, om lijftocht te vinden, en, die ghevonden hebbende, naerstelijck te bouwen, dan door de wreedtste straf en plaegh van eenige onvoorsichtige menschen uyt het leven geruckt te worden. Dit is echter niet d'uyttocht der volcken uyt het half-eylant Scanziana, van de welck Paulus Diaconus van de Longobarden ghedenckt. Het kan wel zijn dat sy dit om ghelijcke oorsaeck ghedaen hebben, maer daer is groot verschil van tijdt tusschen beyden, ghelijck oock de heerschappy, ordeningh, en wijse van dese Koningin Dysa, en 't getal van d'oneyndighe menighte, en de maght verscheyden. Doch dewijl mijn waerdtste Broeder en Voorsaet, Ian de Groot, Aertsbisschop van Upsale, in sijn Historie van dese saeck ghewagh maeckt, soo sal ick de nieuwsgierighe Leser derwaerts senden, en, weêr tot de Jaermarckten op 't Ys keerende, segghen, dat op een onveranderlijck teecken en tijdt alle Noordsche volcken, en hun gheburen dese Jaermarckten heel stricktelijck plegen t'onderhouden; namelijck op dese wijse, dat de volle Maen van d'eerste ontsteeckingh (die na de dagh en middernacht van drie Koninghen in Januarius geschiedde) een ghewisse teecken en tijdt voorschreef, in de welcke alle menschen tot de voorghenoemde Jaermarckten, op een plaets, die aen alle bekent was,

[p. 137]

moghten komen, daer in echter dit waerghenomen wierd, dat sy voor, in en na de marckt by de Maneschijn hun koopmanschap souden doen, op dat de Maen, afnemende, door haer licht aen yeder middel sou gheven, om weêr ter plaets te keeren, van daer hy vertrocken was. Men doet daer koopmanschap met alderhande Waren, naer 't believen der Kooplieden, als met kostelijcke vellen van verscheyde dieren, oock met silvere vaten, tot ghebruyck der tafelen, en tot d'onversadelijcke verçieringh der vrouwen. Men brenght daer oock veelderhande granen, metalen, yser, koper, lakens, en eetbare Waren, die ghewoonelijcker naer de rechte waerde, dan naer de swaerheydt van 't ghewicht, met een onderlinge en blyde toestemmingh verwisselt worden, uytghesondert soodanighe dinghen, die d'Overste, door groote voorsichtigheydt, of in de teghenwoordige, of in d'aenstaende noodt van d'ingeboorenen kan versoecken, ghelijck ghewas, oorloghs-paerden, en eetwaren, als botter, kaes en speck; want indien hy met oorlogh ghedreyght wordt, soo wordt aen de vreemde Kooplieden, of aen de ghenen, die hun handel waernemen, by openbaer gebodt, daer boete op volght, verboden soodanighe dingen uyt te voeren. Wyders, op een andere bevroose poel, Meler ghenoemt, wordt, omtrent in 't eynde van Februarius, aen de vesten van de stadt Strengen Jaermarckt op 't Ys ghehouden. Eyndelijck, in 't midden van Maert wordt oock in 't landt Jemphthia, in 't geberghte van Sweden en Noorweghen, in een plaets, Oviken ghenoemt, op 't Ys de Jaermarckt gevyert. Ja in veel plaetsen trecken, of in 't midden, of in 't eynde van May, gheheele benden van ruyters, op de breede en bevroose wateren, of ten oorlogh, of tot vrede, terwijl men te Romen leckere vruchten nuttight.

[p. 138]

Cap. VII. Van de Houwelijcken der Laplanders door Vuur, en door de Vuursteen.

DE ouders maken, in teghenwoordigheydt van hun vrienden, en van de ghenen, die met het bloet aen hen verbonden zijn, de Huwelijcken van hun kinderen door 't vuur, en dit met het slaen van yser op een vuursteen. Want de Huwelijcken, die de voorspoedighste en bequaemste t'achten zijn, worden daer eer met vuur, en met de vuursteen, als met het Huwelijck ghelijckende, dan met eenighe andere beteeckeningh ghevoeght. Jae de Christelijcke volcken, die heuscher zijn, sullen oock elders in de Noordsche Landen de Huwelijcksche plechtelijckheden niet sonder vuur toestellen. Want de Bruydegom en Bruyt doen, naer d'uytsteeckentheydt van hun waerdigheydt en afkomst, groote fackels, konstighlijck en van verscheyde verwen uyt sacht Was gemaeckt, daer zyde laeckenen van veelderhande verwen aen hanghen, voor sich dragen, als sy, om de zegeningh van de Priester te verwerven, naer de Kerck sullen gaen. Sy laten_, als de plechtelijckheydt volbraght is, dese fackels, met groote giften, ter plaets blijven, daer dan de draghers deser fackels, als van raserny vervult, de zyde laeckenen, ghelijck een rijcke roof, deelen. Wyders, de vrouwen, ghebaert hebbende, ontsteecken nae de baringh Waskaerssen, en treden toe, om danck aen Godt te bewijsen. Ja al de gheloovighe Christenen worden met ontsteecke lichten naer 't graf ghebraght, gelijck sy eertijdts met de Doop, en met het licht in de werelt zijn ghekomen. Maer wat de voornoemde Laplanders, en hun zeden aengaet, wy sullen dit noch daer byvoeghen, dat de

[p. 139]

maghen van de Bruyt, als de Bruyloft naer de ghewoone zeden door 't vuur ghehouden is, de Bruyt, met vellen van Armelynen en Zabels verçiert, op een Rangifer, by nae ghelijck een tam Hart (in een groot gheselschap der vrienden, naer de voortreffelijckheyt van 't geslacht, verselt) setten, en dus naer de slaepkamer of hut, al huppelende en danssende, brengen, en haer vruchtbaerheydt en gesontheydt toewenschen. De Bruydegom, met Lochsche of Mardierijnsche vellen verçiert, treedt by haer in, even als een Veneetsche Edelman ghekleedt, en wordt naer de kostelijckheydt van sijn vellen soo hoogh geacht, als anderen, die met kostelijcke ghesteenten, of vergulde ketenen verçiert zijn. Seker, de Bruydegom is om dese saeck hooghlijck te prysen met sijn Bruyt, jae met het gheheele volck, om dat sy niet uyt een onghebonde geylheydt, maer door een eerlijck Huwelijck, met soo groot een plechtelijckheydt, sich te samen voegen.

Cap. VIII. Van de Klaegh-reyen.

DIt volck, die in 't strenghste deel der Noordsche Landen, daer 't by beurten altijdt licht en altijdt duyster is, woonen, schijnt niet gheheel, ghelijck een eensaem Kluysenaer, altijdt sonder blijdtschap, met droefheydt vermenght, te leven. Want dese lieden stellen vrolijcke maeltijden toe, doch van ruwe en grove spijsen, daer sy 't geklanck der snaren byvoegen, op dat de genooden, vrolijck gheworden zijnde, tot danssen aengheprickelt souden worden. Maer terwijl de speelder met een grof gheklanck op de snaren speelt, soo singhen d'anderen, in hun moederlijcke tael en gedicht, de treffelijcke daden der Helden en Reusen, te weten 't lof

[p. 140]

en d'eer, die sy door hun deught en dapperheydt verdient hebben. Maer sy, daer nae in droef ghesucht, en swaer ghesteen uytbarstende, vallen ter aerde, sonder eenighe ordeningh te houden. Veel van de ghenen, die daer bystaen, doen desghelijcks, om door hun ghebaer te betoonen dat sy met d'anderen ghelijck zijn. Sy worden eyndelijck, door 't gespeel der snarenspeelders, tot vrolijcker maeltijden opgeweckt, sonder voortaen yets by te brengen, dat tot geween aenport. Dit geween ontstaet ghewoonelijck hier uyt, dat sy de heerlijcke daden van hun voorouders in gheen of weynigh wercken konnen navolghen, of hun vermaertheydt ghelijck worden, te weten in de kuysheydt der Maeghden te beschermen, en 't gheweldt der ghener, die verdruckt worden, af te weeren, als door een bedriegelijcke veynsingh der Oversten dese gruwelijcke boosheden ghedaen worden, of als sy hen ongestraft sien geschieden. Dese voorgenoemde lieden achten dieshalven dat het veel veyligher is te sterven, dan te leven, en weenen ten meestendeel als de kinderen gheboren worden, en singhen blijdelijck als yemandt begraven wordt.

Cap. IX. Van d'oeffeningen by de Maneschijn.

DAer wort dickwijls gevraeght wat de Noordsche volcken doen, terwijl daer een ghedurige en eenparige nacht is voor en na de weêrkeeringh van de Son in de Winter, als de lieden, en voornamelijck de ghenen, die onder de Pool woonen, yets behooren te wercken; en oock wat sy in de Somer, by ghedurigh daghlicht, doen, als men in gheheele ses maenden gheen nacht siet verschijnen. Men moet dieshalven hier 't geen aenmercken, dat

[p. 141]

van Ptolemeus (in 2. Almagesti, cap.6.) ghetuyght wordt, namelijck dat in de neghen-en-dertighste Paraleel de grootste dagh ses maenden langh is: en onder dese Paraleel behooren de volcken, of uytterste Landen van de Pool, te weten de Laplanders, Bothniers, en van d'Ysdaelsche Eylanden. In d'acht-en-dertighste Paraleel is de grootste dagh van vijf maenden; en de Landen, hier binnen ghelegen, zijn Sweden, Helsingen, Angermannien, en 't Noord-eynde van Noorweghen. Binnen de ses-en-dertighste Paraleel wordt de grootste dagh van drie maenden ghehouden; en de plaetsen, hier onder ghelegen, zijn Gotlandt, Moskovien, Russen en Lijflandt. De genen dan, die in dit onmetelijck licht des Somers, of in de teghen-gestelde duysternissen des Winters woonen, konnen bequamelijck hun ghestadighe arbeyt in de duysternis schicken; want in plaets van het langhdurigh licht gebruycken sy het vet van de groote zee-visschen, daer sy lemmer in doen, 't welck sy ontsteken, en daer meê sy sich in huys, op 't Landt, of in de Bosschen behelpen. Sy bereyden en dunnen oock de zenuwen der beesten, en voornamelijck der Rangifeeren (van de welcken hier na van de Dieren gesproken sal worden) tot hun lijnwaedt, en om hun kleederen, voornamelijck van laecken, soo sacht als vellen, te naeyen; vermits in dese uytterste ghewesten gheen lijnwaedt ghesaeyt wordt, of wassen wil, uyt oorsaeck van de bittere koude. Wyders, de genen, die in 't landt wercken, ghebruycken in de sneeu of het selve vet der groote zee-visschen, of het vet der andere visschen, aen 't welck de winden gheen hinder konnen doen, of het klaerste licht van de Maen, of het glinsterende licht van de Sterren: jae sy konnen in de bosschen, op het veldt, op 't ys, en in de sneeu meer werck doen, en lange reysen gemackelijcker voleyndigen by 't licht van de Maen,

[p. 142]

dan des Somers by 't Sonnelicht. Want de kromme dalen, de scheve heuvels, de steyle rotzsen, en de hooghe berghen zijn in de Somer onbequaem om waghenen te voeren, of over wegh te reysen; daer in teghendeel in de Winter alles als effen en slecht is, om alle reysen, hoedanigh sy oock zijn, te volvoeren. Ja de nuttigheydt en gheswintheydt is soo dienstigh en bequaem, dat twee beesten (ghelijck boven gheseght is, en hier na noch in d'oorloghen op 't Ys getoont sal worden) meer last op het glibberigh Ys, of op het gladde Sneeu, dan tien paerden op wagens over 't veldt by Somer konnen trecken. Maer wat het overtreffende en grootste licht aengaet, sy hebben, op dat dit niet aen hun slaeptijdt hinderlijck sou zijn, een heel bequame middel, die sy of in huys, of in hun hutten onderhouden. Doch dit licht, dat seer helder flickert, en de heldere stralen van de Son zijn niet soo hinderlijck aen d'ingheboorenen, als de plaghende Muggen, die misschien wreeder zijn, dan die van Egypten, ghelijck hier nae van de selven, en van de hulpmiddelen daer tegen, getoont sal worden.

Cap. X. Van de Schepen, met Peesen en Wortelen gebonden.

OM dat in d'uytterste Noordsche Landen tot noch toe gheen Mynen van Yser, Koper of Silver gevonden zijn, soo behoeven sy veel en verscheyde middelen tot de Schepen, die met yser versterckt moeten wesen, uyt oorsaeck van de grootheyt en veelheyt der wateren, te versoecken. Dieshalven, als sy Schepen sullen timmeren, voornamelijck ten dienst van de visschery, soo nemen sy heel konstighlijck ghekloofde Pijnboomen, of Denne-

[p. 143]

boomen, die in hun bosschen tot dunne plancken ghemaeckt, en (om dat sy gheen spijckers hebben) met dunne wortelen van boomen, die nieuwelijcks uytghetrocken zijn, als met touwen aen malkander genaeyt worden. Anderen nemen tacken en wissen van Popelierboomen, of oock van andere boomen, behalven van Eyckeboomen, die niet min dan twee hondert Gotsche of Duytsche mylen van daer wassen, met de welcken sy hun Schepen binden. Maer de Dennen- en Pijn-boomen zijn daer soo hoogh en recht, dat sy tot alderhande ghebruyck bequaem zijn; en de genen, die gewinsuchtigh zijn, konnen haer oock aen de Kooplieden, die van over zee komen, verkoopen. Anderen voegen, om Schepen te maken, de plancken te samen, die sy met ghewreve en bereyde zenuwen der beesten, en voornamelijck der Rangifeeren, die in de Son en windt gedrooght zijn, te samen binden. Maer dese zenuwen zijn van de fijnste zenuwen, die in plaets van garen ghebruyckt worden, afghescheyden, ghelijck het vlas van 't werck_, soo wy elders van de nuttigheydt der Rangifeeren, in 't Boeck van de Dieren, vertoonen sullen. Dieshalven, alle Schepen, hoedanigh sy oock gheschickt en ghebonden zijn, worden met peck van Pijnboomen (van 't welck daer groote overvloedt ghevonden wordt) sorghvuldighlijck besmeert, en van binnen en buyten, daer 't noodigh is, met houte naghelen dapperlijck genagelt. De Schepen, die sy maken, zijn seer kort, en niet diep, maer tamelijck breedt, naer de behoorelijcke overeenkomingh, die by stormigh weêr ten dienst der zeylen noodtsaeckelijck is, om dat de golven niet hoogh gaen, en veel schuym uytwerpen, uyt oorsaeck van de klippen, die onder 't water verborgen zijn: ja sy buyghen gewoonelijck voor de baren, ghelijck een leere sack voor de weêrkaetsingh der golven, om dat sy niet met

[p. 144]

hardt en onbuyghelijck yser, maer met sachte en dunne tacken en zenuwen ghebonden zijn. Dese Schepen duren oock een langhe tijdt, en zijn de bedervingh niet seer onderworpen, om dat sy met peck bestreken zijn. Sy ghebruycken anckers van kromme wortels der stercke boomen, die door de swaerheydt der steenen vast blijven, en seelen van Popelieren, of van Berckenboomen, daer af sy lange kabels tot hun gebruyck maken. Sy ghebruycken tot hun zeylen wolle laeckenen, met stroncken van boomen, voornamelijck in de staende wateren, maer seer selden in de zoute Zee. Dese Schepen worden Schuyten genoemt, gelijck een andere slagh van lange Schepen, die men in de Bothnische Zee, en in de versche wateren ghebruyckt, Haapar ghenoemt worden, die oock sonder eenigh yser wel vast aen malkander ghevoeght en ghebonden zijn. Dese Schepen zijn niet alleen seer langh, maer oock wonderlijck snel, ja soodanigh, dat sy van een kleyne stoot schijnen te vlieghen, en worden alleenlijck in de snelle vloeden, uyt hooghe plaetsen afvloeyende, en tot de visschery in de Somier bewaert. Ick wierd, in 't jaer vijftien hondert achtien, in dusdanigh een Schip, met groot ghevaer tusschen de vloeden der berghen, in 't afkomen afgevoert, en was, tot bevorderingh van 't ghemeene nut, ghedwonghen mijn ziel en saligheydt in soo swack een hout te betrouwen. Dese deurvaert was noch schrickelijcker, om dat daer veel teeckenen op d'oever stonden, die aenwesen dat daer, door 't gheweldt van 't water, verscheyde groote mannen vergaen en verdroncken waren.

[p. 145]

Cap.XI. Van 't onderwijs om te schieten.

DE Noordsche volcken in 't alghemeen scheppen groot vermaeck in de konst van schieten, als een werck, dat van natuur eyghen aen hen is, en voornamelijck met de boogh, die in alle ouderdommen, tijden, plaetsen en gheleghentheden aen hen gheoorloft is, en dit van hun eerste jonckheydt af, in de welcke d'ouders, groote sorgh draghende, hun kinderen, sy zijn mannelijck of vrouwelijck, maer insonderheydt de Sonen, onderwijsen, namelijck hoe sy de handtboogen (want sy gebruycken gheen ander gheschut) sullen houden, opheffen, aftrecken, of krommen in 't uytschieten van de schichten, en hoe men de pijl, soo sy, sonder de doel te treffen, in de boomen, kruyden, of sneeuw verloren is, of uyt de hooghte in 't aerdt-ghewas en groen kruyt neêrvalt, weêrkrijghen sal; dat is dat sy d'een of veel pylen, met een selve opheffingh van de boogh, verre en hoogh uytgheschoten, door de genen, die sy op een selve wijse derwaerts schieten, soecken; want sy vinden dan de pijl, die sy eerst uytgheschooten hadden, niet verre van de gheen, die sy daer na uytsenden. Al de booghschutters van 't Noordsche ghewest ghebruycken dese wijse om de pylen weêr te vinden. Sy stellen voor de jonghens, op dat sy te vyerighlijcker naer het doel souden schieten, een witte gordel (daer in sy groot vermaeck scheppen) en nieuwe booghen tot een prijs voor; en voor de meysjes een linne kleedt. Sy worden hier door soo ervaren, dat sy van heel verre een penningh of naelt, van soo verre als sy konnen sien, seeckerlijck treffen; ghelijck ick self, in 't voorgenoemde jaer van vijftien hondert achtien, in hun Landen zijnde, ghesien heb. Dit volck

[p. 146]

is ten meestendeel kleyn van ghestalte, en flaeuhartigh van ghemoedt, om dat het sonder Steden of Burghten, in Dorpen, Hutten, Waghenen, of in een diepe wildernis sijn wooningh heeft: jae 't meeste deel van hen maken hun huysen in de boomen, die in 't vierkant wassen, op dat sy niet door het dicke sneeu, dat op 't veldt neêrvalt, verstickt, of van de hongherighe beesten, in een groote menighte te samen loopende, verscheurt souden worden. Men houdt dieshalven seer naeuwe wacht voor de bevruchte vrouwen, en kleyne kinderen, daer het wilde ghedierte vyerighlijcker, als leckerder spijs, op loert, gelijck hier na van de natuur der Wolven gheseght sal worden. De vrouwen en meysjes van die Landen zijn seer vruchtbaer en schoon, en dit voornamelijck om dese oorsaeck, dat sy om hun witte en bloosende verwe ('t voornaemste werckstuck van de natuur) schoonder gehouden worden. Sy weten van gheen blancketten, of willen niets daer af weten, jae oock hoe wel sy van natuur niet schoon waren. Daer zijn oock ouders, die hun Jonghelingen en Sonen met ghedrooghde vellen van beesten, en voornamelijck van jonghe Beeren, kleeden. Men reeckent dit voor geen gebreck aen dese lieden, die door d'eenvoudigheydt van hun zeden, en door hun oprechtigheydt soodanigh onderwesen zijn.

Cap. XII. Van de Iacht der Laplanders.

DEwijl wy elders, namelijck in 't tweede Hooftdeel van 't eerste Boeck, van de Schrick-Finnen, Biarmers en Finmarckers, en van hun leven en zeden gesproken hebben, soo sullen wy hier noch byvoeghen hoe sy op kromme of breede en

[p. 147]

gladde houten, die sy aen de voeten binden, over dalen en sneeuwachtige bergen, en over de hooghe toppen, met een geswinde voortgangh en afgangh, ja met een roeckeloose verhaestingh, voortrucken, om met booghen en pylen de beesten te jaghen. De vrouwen, heur hayr los hanghen latende, schieten oock met pylen. Dit is gheen wonder, om dat by de genen, die onder de Pool, in dichte bosschen, woonen, soo groot een overvloedt en menighte van wilde beesten gevonden wordt, dat de mannen alleen, soo sy niet van de vrouwen geholpen wierden, niet sterck ghenoegh souden zijn om op de jacht te gaen. De vrouwen trecken dieshalven met een selve, en misschien grooter gheswintheydt op de jacht. Maer de man deelt de roof, seght wat men braden, en wat men door sekere miltdadigheydt aen de huysgenooten of geburen gheven sal. Dese gheswintheydt van te jaghen streckt sich niet alleenlijck uyt over de wilde dieren van 't landt, die men soo wel listighlijck als bedriegelijck moet opsoecken, maer oock over verscheyde voghelen, die de grootste wildernissen bewoonen; welckers sachtste veeren tot de bedden, en de hardtste schachten tot het geweef der zenuwen ghebruyckt worden. Sy eten het vleesch van dese beesten meer als 't gebraden, dan als 't ghesoden is. Sy maken kleederen voor hun kleyne Sonen, en voor de Jongelingen van de vellen der beesten, en gebruycken de huyt der voghelen tot hun hooftdecksels. Veel ghelooven dieshalven, doch verkeerdelijck, dat sy, ghelijck de beesten, ruw van lichaem zijn, 't welck misschien sijn oorsprongh heeft uyt d'onwetentheydt, of uyt het vermaeck, 't welck veel hier uyt scheppen, dat sy (ghelijck aen Paulus Iovius gebeurt is) segghen dat sy in de verre-gelege Landen alles, dat het gheloof overtreft, ghesien en ghevonden hebben.

[p. 148]

Cap. XIII. Van de voorttocht der Paerden over de Sneeuberghen.

DE menschen en paerden, voorttreckende, hebben ronde dingen, by na als krijghs-schilden, onder aen de voeten. Want tusschen de Noordsche Koninckrijcken van Sweden en Noorweghen zijn hooge bergen, die tot grenspalen verstrecken, en Doffrius ghenoemt worden. Daer zijn noch andere gelijcke berghen, die in de Winter soo dick en diep van Sneeu beset zijn, dat de reysighers niet op een ghewoone wijse daer over konnen reysen. Maer op dat de handelaers van 't Landt door hun vernuft dese swarigheydt souden verwinnen, en de last door konst verlichten, soo maken sy horden of booghen van licht en breedt kurck, of van linde schorssen, die sy aen hun eyge voeten, en oock aen die van de paerden binden, en met de welcken sy, schoon met groot gewicht beladen, over de hooghe bergen reysen, sonder te vreesen dat sy 'er in sullen sincken, en in deser voeghen niet meer dan twee bergh-mylen op een dagh af-legghen, (die twaelf Italiaensche mylen uytmaken) uyt oorsaeck van de kortheydt der dagen. Maer sy reysen by nacht, in de heldere maneschijn, wel twee of drie malen soo veel weeghs. Dit wordt niet met onghemack ghedaen, vermits de schijnsel van de Maen door de weêrglans van 't Sneeu de hooghe en afgaende velden ontdeckt; in voeghen dat sy oock de steyle afgangen der berghen, en de schadelijcke wilde beesten, die men schuwen moet, van verre konnen aenschouwen. De schadelijckste onder dese wilde beesten zijn de Berghwolven, die, in een groot getal te samen vergadert, op het ghevroose Ys, voor-

[p. 149]

namelijck in Januarius, te samen loopen, ghelijck hier na van 't ghevaer der Wolven ghesproken sal worden. 't Geen, dat met soo vernuftigh een vondt gevoert wordt, is zout, ysere platen, lijnwaedt, wolle laeckens, en oock op eenighe plaetsen silver, koper en kostelijcke vellen. Maer op dat de paerden te beter tot de sneeuwegh onderwesen souden worden, soo worden sy daghelijcks van joncks op in de sneeudalen, met kleyne korven aen de voeten gebonden, en onder een lichte last gheleydt, op dat sy sich ghewennen souden tot swaerder last te draghen. De voerlieden selven binden oock korven onder hun voeten, en steunen op een stock, die onder breedt is, om door dit behulp, als de tijdt sulcks vereyscht, de dreyghende noodt en doodt t'ontvluchten. Want het ghebeurt somtijdts dat de reysighers, als de Sneeu met de Zuydewindt smelt, met hun voeten en paerden gheheel daer in, als in een afgrondt, souden sincken, soo door de bovenghenoemde middel daer in niet versien wierd, en dat man en paert daer niet souden uyt konnen gheraken, soo men geen getrou geselschap by sich had.

Cap. XIV. Van de gevarelijcke deurgangh tusschen de Bergen.

DE ghenen, die over de holle berghen reysen, worden van noch grooter gevaer gedreyght, om dat het gheblaes der winden, die daer gheweldigh zijn, het Sneeu soodanigh verweckt en omvoert, dat men, soo men gheen schuppen en spaden meêneemt, naeuwelijcks hoop heeft, om uyt dese hooge bergen, en diepe dalen te geraken. De voornaemsten van dese bergen zijn Doffra, Schars, Sula, Horvilla en veel dierghelijcken, uyt welckers wor-

[p. 150]

telen breede stroomen uytspruyten, die ten deel Oostwaerts, en ten deel Westwaerts vloeyen. Want dese berghen zijn al aen malkander, als met een lijn, van 't Zuyden naer 't Noorden getrocken, en hebben een ghedurige bult. Sy voeren hun namen van de Landtschappen, Vloeden, van de ghestalte der plaetsen, van de beesten, die sich daer op onthouden, gelijck van de Beeren, Wolven, Herten, Bevers, en andere beesten, die langh hayr hebben, en die naer de hoedanigheydt van de plaets heel wel tegen 't geweldt van de koude ghekleedt zijn. En dieshalven souden de Leeuwen, Kamelen, Simmen, Ezelen en Muylen, schoon daer ghebraght, niet langh op dese plaets konnen leven. d'Inwoonders loopen echter in de Winter by nae twee hondert Italiaensche mylen deur dese berghen, met tamme Rangifeeren, ghelijck tamme Herten, die sware packen draghen: want een man heeft dickwijls veertigh Rangifeeren, van de welcken elck wel twee hondert ponden en meer dragen kan.

Cap. XV. Van de wet op het dooden der Ravens.

DAer is in Yslandt, dat van oudts, en oock nu, onder 't Koninckrijck van Noorweghen ghestaen heeft, een wet, inhoudende dat de gheen, die een schadelijck beest ghedoodt heeft, uyt de Konincklijcke schatkist, of van de Stadthouder des Koninghs naer de wreedtheydt van 't lijck, dat hy vertoont, een ghesette vergeldingh ontfanghen sal. Dewijl dan de witte Ravens, die daer meer, dan in andere Landen, gevonden worden, de jonge Lammeren en Biggen met een gheweldighe vlucht, en met hun klaeuwen weghrucken, en dooden, en wreeder dan d'andere dieren zijn, soo ghewennen

[p. 151]

de jonghelingen van dat Landt sich tot dese arbeyt, dat sy, door een groot deel der Ravens met hun pylen te dooden, sich van dese beroovingh souden wreecken, en de becken, aen touwen ghebonden, voor de Stedehouder brenghen, en door dit bewijs hun vergeldingh eysschen, en oock mildelijck, met een gelijck getal van pylen, als sy beesten ghedoodt hebben, van de Stedehouder vergolden worden. Dusdanigh een middel wordt in 't gheheel Noordsche ghewest teghen d'andere schadelijcke beesten ghebruyckt, behalven dat de vellen van de groote Beeren, insonderheydt der ghener, die wit zijn, op de voetbancken der heylighe Autaren ghespreyt worden, op dat de koude aen de Priesters niet schadelijck sou zijn.

Cap. XVI. Van het doopen der kinderen van d'inwoonders der Bosschen.

HOe wel wy veel van d'Afgodendienst der uytterste Noordsche Landen en van hun waengeloovige dienst hebben ghesproken, en oock aenghewesen hoe men te verhoopen heeft dat dese lieden, de waere verkondigingh van Godts Woordt eens verstaen hebbende, niet sullen vertoeven om tot de ghemeenschap van Christus gheloovighen te komen, soo is echter, door de Godvruchtighe vlijt en aenmaningh der Priesters, een groot deel der wilde menschen alreede daer toe ghebraght; en men schept noch grooter hoop van dat sy, na 't stillen van andere dwalinghen, eendrachtighlijck tot aennemingh bewogen sullen worden. d'Oorsaeck van dat sy schijnen te marren is klaerblijckelijck, namelijck om dat sy seer verre, jae meer dan twee hondert Italiaensche mylen, van de Kercken der

[p. 152]

Christenen af ghelegen zijn, tot de welcken sy seer selden konnen komen, uyt oorsaeck van de groote ruymte, die daer tusschen beyden is. Maer men bevindt echter dat de ghenen, die sich tot de Christelijcke oeffeningh begheven hebben, heel ghehoorsaem en onderdanigh zijn. Want hoe wel daer soo groot een ruymte, gelijck wy gheseght hebben, tusschen beyde is, soo komen sy echter eens of tweemael in 't jaer de Doopkercken besoecken, met hun suygende kinderen, die sy in een korf of mand dragen, en dus op hun rugh ghebonden torssen, om hen ten Doop te brengen. Sy draghen noch ander ghewicht, en gheschencken van vellen, voornamelijck die kostelijck zijn, om die, in plaets van tienden, aen de Priester te schencken. Niet alleenlijck is dese verre-gelegenheydt der Bothniers, die naer 't Noorden woonen, maer oock der Vermers, die hun wooningh naer 't Westen hebben, en d'ongelegentheydt van de menschen tot het gheloof te bekeeren, is te beweenen. En hier om konnen selden de Priesters, en nooyt de Bisschoppen in dese wildernissen komen, uyt oorsaeck van d'onbeganckelijcke plaetsen, die vol van gevaer zijn.

Cap. XVII. Van de bekeeringh van Noord- en Oost-Finlandt, en van hun groote gastvryheydt.

DIt volck, aen d'uytterste gewesten van 't Noorden woonende, wierd eertijdts, ghelijck veel geburige Landen, door 't Heydensch waengheloof verleydt, en, van de wegh der waerheydt afdwalende, betoonde sich lasterlijck tegen Godt, en gheweldigh tegen sijn naesten. Maer na dat dese twee heldere lichten, en heylighste mannen, Erick, Koningh van Sweden, en de heylige Henrijck, Aerts-

[p. 153]

bisschop van Upsale, hen, omtrent in 't jaer onser saligheydt elf hondert vijf-en-vijftigh, toen sy de verkondigingh van Godts Woordt, en de vrede, die hen aengheboden was, versmaet hadden, met een verwinnende handt tot het Christelijck gheloof, en onder 't Koninckrijck van Sweden ghebraght, Kercken ghesticht, en Priesteren over hen ghestelt hadden, soo zijn dese lieden beminners van alle deughden gheworden, maer voornamelijck van de mildtdadigheydt en gastvryheydt, die d'inwoonders met de hooghste goetjonstigheydt, die men begeeren kan, aen de vreemdelinghen en uytheemschen bewysen. Sy zijn onder malkander vriendelijck en zedigh, en traegh ter gramschap: maer indien sy langh daer toe geterght worden, soo sullen sy de langhsaemheydt met de grootheydt van de wraeck vergelden. Sy woonen in buurten, by Parochyen en Dorpen onderscheyden. Sy hebben Kercken, die heerlijck gebout zijn, en doen groote naerstigheydt, om noch nieuwe Kercken op te rechten. Sy betoonen heel groote eerbiedigheydt aen hun Priesters, en gheven de tienden van al hun Waren. Sy worden oock, tot vergeldingh hier af, soodanigh van de Priesters in de Goddelijcke Wet onderwesen, dat sy, hun voorgaende doolinghen verwerpende, door sekere eygenschap des vernufts heel wacker en vaerdigh worden, om al 't gheen, dat eerlijck is, te volgen. d'Inwoonders van West-Bothnien worden met desen niet ongelijck geacht. Want sy, ghebreck van d'onderwijsingh der Scholen hebbende, zijn door de naturelijcke wet soodanigh onderwesen, dat sy de sonden verfoeyen, en de deughden omhelsen. Want sy bevinden dat den genen, die oprechtelijck leven, en niemandt hinderen, alle goederen toevloeyen; en in teghendeel dat, om de verfoeyelijcke misdaden, namelijck hoerery, overspel, dievery en doodtslaghen, de

[p. 154]

voghelen en beesten de bosschen, en de visschen hun wateren dickwijls verlaten hebben, en nie weêrghekeert zijn voor dat door de ghebeden en zegheninghen der heylige Dienaers de vergramde Godtheydt versoent was.

Eynde van 't vierde Boeck.