Logo DBNL
Toonneel der noordsche Landen (1652)

Toonneel der noordsche Landen

(1652)–Olaus de Groot–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het II. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt de wonderlijcke eygenschap der Noordsche landen.

 

Cap. I. Van de Solpher-aderen en brandende hitte der Wateren.

 

OP sommighe plaetsen van dese Noordsche Landen, omtrent de kanten der wateren en rivieren, werden gevonden Solpher-aderen, de welcke dickwijls ontsteecken, al brandende uytwerpen een vlamme seer wijdt en breedt, verbrandende en verdervende al dat 'er omtrent staet. Het welck men in Yslandt en Schotlandt dagelijcks magh sien met een gheduerige en eenparige vermeerderinge der vlammen die se uytwerpen, niet teghenstaende dat het seer koude Landen zijn. Ten anderen, soo is 'er in Zuyd-Gotlandt, niet wijdt van de stadt Vexionen, in 't veldt legghende, een slijmachtigh staende water, 't welck soo heet is, dat al 't ghene dat 'er raeuw met een koordt in ghehangen wordt, in een ooghenblick tijdts ghesoden uyt-getrocken wordt, oft houdt men het te langh daer in, soo is 't geheel verbrandt. Daer is oock in Noorwegen omtrent de stadt van Nidrosen, dat de Hooftstadt van 't Landt is, een staend' water, dat by na van de

selve eyghenschap gevonden werdt, en dat insonderheydt door dien dat men siet dat het nimmermeer, hoe sterck dat het vriest, toegevrosen werdt.

 

Cap. II. Van de wonderlijcke en vreemde eyghenschap van sommighe Berghen.

 

ICk laet my voorstaen dat over al genoegh bekend is van wat eyghenschap dat de bergen in Yslandt zijn, aengesien dat wy (voldoende 't gene Ptolemeus achtergelaten heeft) ghenoegh beschreven hebben (boven al 't ghene dat al de Ouden stellen) in onse Kaert van Gotlandt, hoe dat de gheleghentheydt en eyghenschap van dese Berghen seer wonderlijck is: want boven op de top der Bergen leydt het altijdt vol sneeuw, en onder aen de voet van de selve is ghedurigh een solpher-achtighen brandt, eenpaerlijck brandende sonder ophouden, soo dat 'et seer ghevaerlijck daer omtrent is te komen, want die daer wat te nae by komen, worden seer licht van de voncken en stof verstickt. Ten anderen, soo zijn 'er veel dorre putten en doodlagen, die vol asch en stof leggen, van de bergen en dalen die uyt-gebrand zijn, de welcke wederom worden gereedt ghemaeckt door de Solpher-aderen die van onder op wassen om by tijden weder daer te ontsteecken en te branden. Oock zijn 'er binnen de palen van Noorwegen seer woeste en hooge Bergen, soo dat men wel vier dagen moet gaen om op de top der selve te komen en wederom vier daghen om van boven af te gheraken.

Cap. III. Van de gelegentheydt van Yslandt, en manieren der volcken.

 

YSlandt is een Landtschap gheleghen onder de Noorder Pool, en insonderheydt teghen den Noordwesten, vast aen de Ys-zee, soo dat 'et daer door wel Yslandt magh heeten, en is het leste van de eylanden Tyle, daer de Ouden soo veel af hebben gheschreven. 't Volck van dit landt (ghelijck ons Saxo Sialandicus beschrijft) zijn lieden die de vleesche wellustigheydt seer schouwen, en redelijcke goede Christenen, hebbende hun eygen wijse van schryven, de welcke seer opmerckelijck altijdts hebben beschreven de vrome daden die in hun Landt gedaen zijn: En zijn oock noch ter tijdt heel sorghvuldigh in 't beschryven van 't gene dat in hun tijdt ghebeurt. En om dat het in vaster ghedachtenis sou blijven, soo maecken sy liedekens en rymen daer af, oft doen het houwen in de hooghe Klippen en Rotzsen die tot in de zee strecken, soo dat de gheheugenis daer af nimmermeer magh vergaen, 't en waer door 't quaet en geweldt der natuur. De gheleghentheydt van dit eylandt streckt sich uyt tusschen Zuyden en Noorden omtrent hondert Duytsche mylen verre. 't Meestendeel van dit Landt is berghachtigh en onbewoont, insonderheydt aen 't Noord-eynde, en dat om de strafheydt en hardigheydt van de voorseyde Noordwesten windt, die daer soo koudt waeyt, dat 'er boomen noch vruchten konnen wassen. In dese Eylanden zijn veel vreemde dingen die seer te verwonderen zijn: En onder anderen, soo is 'er een seer hooghe Steenrotz die tot in de zee streckt, die altijdts brandt gelijck de bergh AEthna. En die van 't Landt gelooven dat het vagevuur aldaer is, daer de zielen

gepynight en gesuyvert worden. Want sy seggen dat men 'er gemeenelijck de geesten, van de lieden die door menschen toedoen oft andersins eenigen quaden doodt gestorven zijn, siet verschijnen: sy komen soo openbaer by de gheenen die sy kennen dat de gheen die niet weten van haer doodt, ghelooven dat se noch leven, ghevende hen lieden de handt: en worden oock niet ghewaer dat het geesten zijn, voor dat se verdwijnen. De ingesetenen van 't Landt weten ghemeenelijck de doodt van groote Princen te voorsegghen, oft weten 't gheen dat in andere verre Landen gedaen wordt, door de gheesten die hen lieden dat openbaren.

 

Cap. IV. Van 't vreesselijck gheluyt dat men hoort in de hollen van de Steenrotzsen die aen de Zee staen.

 

IN de Noordsche Landen is oock een schoon Landtschap Angermanien ghenaemt, daer de ingesetenen van 't Landt seer ervaren Jaghers zijn, winnende daer door grooten rijckdom, want se verkoopen de kostelijcke vellen der Beesten die sy vanghen, en maecken 'er groot ghelt af. Het zijn oock goede Ackerlieden, want sy weten niet alleen de vlacke velden en valeyen vruchtbaer te maecken, maer oock de hooghe syden van berghen, en dat door hulp van vuur en sneeuw. Want soo haest als de Herfst oft half September komt, soo steecken sy de brandt in de dicke haghen en kruyden, en vergaderen de asch daer af by een, die sy, teghen dat de sneeuw valt, alsoo weten te schicken, dat het landt door de vettigheydt van de asch soo vet wordt, als of 't met mest bestrooyt is, soo dat sy daer veel meer en veel beter vruchten winnen.

Maer wy sullen hier nae 'er breeder van verhalen als wy van des landts neeringh schryven. In dit Landt zijn oock veel hooghe berghen, die den top 't geheel jaer door bedeckt is met sneeuw, die seer wel den genen die in de Zee van Bothnien zeylen, te pas komen, soo dat se door 't aensien der witte Bergen veel sorgelijcke en groote perijckelen weten te ontgaen en de seeckerste havens te verkiesen. Ten anderen, als de Schepen, 't zy by gheval oft andersins komen ghezeylt tot omtrent de voet van dese bergen die in seer groote diepte staen, soo worden de lieden die in de Schepen zijn, door 't groot gheluyt van 't slaen der baren tegen de Steenrotzsen soo verbaest en vervaert, dat se half doodt zijn van enckele vreese, en soo beroert van harssenen, dat 'et veel dagen duurt eer sy weêr tot hen selven komen, 't en waer dat sy door kracht van riemen oft door een stercken windt terstont daer af dryven. Aen de voet van dese Berghen zijn veel kromme spleten en gaten, die seer vreemt van de natuur gemaeckt zijn: in welcke, door dien dat de baren van de Zee daer in en uyt slaen, mits oock de groote diepte van de gaten, soo is 'er soo vreesselijcken gheluyt, dat het schijnen te wesen groote donderslagen die onder d'aerde ghegenereert worden. Daer zijn somtijdts dwase en brootdroncken jonghens geweest, die d'oorsaeck van dit vreeslijck gheluyt (en meer dan hen van noode was) hebben willen ondersoecken, maer als sy quamen tot aen de voet van de Berghen om 't selve te ondersoecken, siende in de spleten, soo wierden se terstont, door 't geruysch der winden en het water dat uyt de bovenste gaten en spleten overvloedelijck in de Schepen valt, overvallen, soo dat de Schepen vol waters zijnde, sy seer avontuurlijck het leven daer hebben ghelaten. Daerom de voorsichtige en ervare Schippers, soo haest sy van verre

de hooghe en witte Sneeuwberghen ghewaer worden, wenden sy vaerdigh daer van af, wel wetende dat sy van natuur vermaent zijn niet naerder te komen, maer alsulck vreesselijck gheluyt te vlieden alsoo 'er geen ander middel van de natuur toe is, om dat men niet sou klagen over de natuur die dit vreesselijck gheluyt daer voortbrenght, en segghen dat sy gheen middel daer toe gestelt had om 't selve te ontgaen. Jae dat meer is, soo wordt dit grouwelijck ghetier, dat uyt de bergen komt, van de Schippers in de locht veel mylen verre van daer gehoort, soo dat sy in tijdts verwittight zijn, dat vreeslijck gheluyt te schouwen, 't welck sy van nae by niet souden mogen verdraghen. Maer wat Vincent van dierghelijcke dingen ghevoelt, schryvende sijn Spiegel der Historien aen 't ses-en-dertighste Capittel van sijn vier-en-twintighste Boeck, stellende de selve woorden die hy daer heeft gheschreven, sal ick u verhalen. In 't Landt der Tartaren is een kleyne bergh, in welcke men seydt dat 'er een gat oft hol is, waer uyt in de Winter soo sterck geblaes van winden komt, dat naeuwlijcks yemant sonder groot ghevaer daer omtrent voorby magh gaen. Maer in de Somer soo hoort men altijdts daer in eenigh gheruysch van winden, maer uyt het hol komt niet dan een soet windeken. Insghelijcks in de Noordsche Zee oft wateren die toe ghevrosen sijn, hoort men onder 't Ys een vreesselijck geluyt van de winden die daer onder besloten liggen, als of 't groote en vreesselijcke donderslagen waren die in de locht blijven hanghen, de welcke door de dichtigheydt der wolcken niet konnen doorbreecken: Waer af wy breeder sullen schryven, als wy ghewagh maecken van de manier van 't visschen die men ten Ys gebruyckt.

Cap. V. Van de Rotzse de Zee-Munnick.

 

OMtrent het eylandt van Faren, 't welck voortijdts was onderworpen het rijcke Landt Noorweghen, staet een seer hoogen Bergh in de Oceaensche Zee, die met recht van de Schippers den Munnick wordt genaemt. Want gelijckerwijs soo hy staet en ghesneden is, verthoont hy in der daedt een Munnick, en bysonder aen de top, de welcke schijnt met een Munnicks kapproen bedeckt te wesen. Welcke Rotz van sulcken eygenschap is, dat al die daer door storm en onweêr komen gezeylt, in gevaer van te verdrincken zijn, en soo sy by hem konnen komen, zijn sy uyt de noodt en voor 't gevaer versekert. Ja dat meer is, 't is groot ongeluck voor de genen die door storm-winden hier en daer gejaeght en geworpen worden, als sy de boort of schoot van desen Munnick niet konnen bekomen. Want de Noorde en Noordweste winden waeyen daer omtrent soo gheweldigh, dat de Schippers en Piloten ghedwonghen zijn, om uyt het gheweldt en rouwhigheydt der winden te gheraecken, al hun verstandt en naerstigheydt aen te wenden, en hun uytterste vlijt te doen om in alle manieren gae te slaen en middel te vinden om hunne toevlucht te hebben tot dien Munnick, als een Haven daer sy voor alle ghevaer in versekert zijn. Daer zijn oock in de Noord-zee noch verscheyde andere hooge Rotzsen, tot welcke de Schippers, hoe grooten storm dat het is, oock zeylen, wel wetende als sy daer konnen aenkomen, dat sy buyten alle gevaer en verseeckert zijn. Maer in 't aenkomen van dese Steenrotzsen liggen in 't water veel verborgen blinde Klippen, op welcke veel Schepen beschadight worden, insonderheyt als 't niet sterck waeyt: maer

als de windt gheweldigh en stormende is, soo dat de Zee opswelt, soo worden de Schepen seer wonderlijck behouden, en voor alle ghevaer verseekert. Ten anderen, soo zijn 'er oock andere Berghen, sommighe vol Valcken, andere vol Ravens, en andere met Arenden, die door haer gheluyt de Schippers te kennen gheven wanneer dat het goed weêr sal wesen om van daer te zeylen, oft oock wijsen de genen die in zee door stormen in gevaer zijn, oft daer omtrent komen, dat se niet aenkomen sullen. Daer zijn oock Bergen van twist, op de welcke ghebouwt staen seer stercke Sloten, insonderheydt in Oost-Finlandt, die ghestelt zijn op den ingangh van de Steenrotzsen, uyt oorsaeck van de oorloghen der Moscoviten, die door hun konst en van natuur soo vast en sterck zijn ghemaeckt, dat men eer de berghen sou innemen dan dese Sloten, van wat zyde dat se oock bespronghen worden.

 

Cap. VI. Van de gekroonde Rotz en menighte der Visschen.

 

OM dat wy niet souden laten eenigh wonder en vreemdigheyt der natuur, soo wordt u hier aengewesen een groote Zee-rotz, staende in West-Bothnien, omtrent het uyterste van de Noordsche Landen in de Prochie van Lul, in 't Bisdom van Upsalen, die in hun gemeene tael wort genaemt Biuraklubben, de welcke den ghenen die van verre daer voorby varen, schijnt op den top gekroont te wesen of drie tanden te hebben. Dese Rotz is de ingesetenen van 't Lant, 't welck seer kloecke visschers zijn, seer vorderlijck en nut: Want als sy in zee zijn, en dat sy 't gesicht, schaduwe oft haven van dese Rotz niet gebruyckten, sy souden niet vry mogen ter zee

varen, noch niet wel hun kost winnen. Want als 'er een dicke Nevel en Mist opgheresen is, souden sy niet konnen weten waer dat sy waren oft varen souden, 't en was door de schaduw van dese wonderlijcke hooge Rotz, de welcke gesien wort in 't midden van 't water, soo dat daer door de Schepen, die dickwijls niet weten waer sy zijn, behouden worden, gelijck my in 't jaer duysent vijf hondert negenthien selfs gebeurde. Want daer omtrent is somtijdts soo grooten donckeren nevel, dat die voor in een kleen Schip sit den gheenen die achter aen het roer sit niet sien kan: Maer komende in de Haven, soo siet men aen de voet van de Rotz over al soo groote menighte visschen legghen, dat een mensch daer af verbaest is, en genoegh aen 't ghesicht heeft. Want eensdeels soo legghen se daer besproeyt met zeewater langs het vlacke van de voet der Rotzsen twee of drie morghen landts wijdt ghespreyt om in de wind te droogen. Andere, en insonderheydt van de grootste slagh, siet men daer hanghen aen hooge en langhe stocken, om in de Sonne en Lucht te drooghen. Welcke voorseyde visschen sy bewaren, oft om selfs in hun huys te ghebruycken, oft om den vreemde Kooplieden, die uyt verre Landen daerom komen, de selve te verkoopen, en nemen in manghelinghe voor de visschen, Kooren, door dien het Graen in hun landt, door de groote koude die daer is, niet wel wil rijp worden. Sy draghen oock van dese visschen voor een sonderlinge spijse den lieden die in de wildernisse woonen, en vermanghelen die teghen seer kostelijcke vellen, daer sy groot gheldt af maecken. Van dese visschen, die 'er aen den voet van dese gekroonde Rotz te drooghen hangen, komt soo stercken reuck, dat de geen die derwaerts varen, en noch verre van daer zijn, de selve wel haest ghewaer worden. 't Welck somtijdts oorsaeck is dat de Schepen, wesende in

ghevaer van de zee, de Schippers het Schip, lijf en goedt behouden.

 

Cap. VII. Van de Vloet en Ebbe in de Oceaensche Zee.

 

IN mijn Kaert van Gotlandt oft beschrijvingh der Noordsche Landen, heb ick gestelt seeckere hoecken der Oceaensche Zee, aen de kanten van Noorweghen, te weten, Roest en Loffoeth, tusschen welcke twee een draeyende wiel leydt, dat soo sorghelijck en ghevaerlijck is, dat het alle Schepen die onversiens daer omtrent komen, met sijn snel omdraeyen, niet tegenstaende wat kracht en naerstigheydt dat de Schippers aenwenden, en insonderheydt de gheenen die de eyghenschap der plaets niet kennen, oft door storm-winden daer gejaeght zijn, oft die het naeckende gevaer door vermetenheyt niet achten, in een oogenblick tijdts verslindt. Daerom de Kooplieden van Duytslandt, die dese wegh willen opzeylen, hueren de bedrevenste Schippers en Piloten die sy weten te bekomen, die dickwijls de reys aldaer ghedaen en door langhe ervarentheydt geleert hebben, hoe dat se nu krom, nu recht varende, alderbest dit ghevaer ontgaen en schouwen moghen. Dese weten in hun reysen sich door hulp van 't Compas soo te behelpen, dat sy nimmer in dees draeyende wiel vallen: want sy nemen niet de rechte streeck van het quartier daer sy begeeren te wesen, maer veranderen dickwijls hun gangh, dan herwaerts, dan derwaerts varende, en dat bysonder als sy komen omtrent de bewoonde plaetsen Andan en Trondan, en omtrent de andere drie Eylanden die gheleghen zijn aen het deel van de Zee dat Mostastroom heet, daer de zee onghelijck veel onghestuymigher en holder gaet dan op

andere plaetsen daer omtrent gelegen: Want daer zijn groote diepe hollen, in de welcke als het water met de vloedt daer in komt, soo verheft en blaest de stroom sich op, en met het ebben soo schiet dat water soo snel en vreesselijck weder uyt die hollen als eenighe rivier ter wereldt magh loopen. Daerom (gelijck wy geseyt hebben) soo is 't seer sorgelijck door dese zee te zeylen, alsoo in dese draeywielen veel volcks blijft als sy met quaet weêr en storm daer omtrent varen. En dat meer is, selden komen 'er eenighe van de verdroncken Schepen te voorschijn, oft is 't dat 'er komen, soo zijn se soo gemalen en gebroken van het slaen tegen de klippen, dat se schijnen met hayr overtrocken te wesen.

 

Cap. VIII. Van 't groot gevaer dat in de Noordersche-Zee ghelegen is, en van de wonderlijcke eygenschap van 't Ys.

 

IN 't voorgaende Capittel hebben wy verklaert, hoe sorgelijck dat 'et in de Noorweegsche-zee te zeylen is, en bysonder omtrent dat wijt-draeyende Wiel, daer soo veel Schepen in vernielt worden, 't en zy dat de Schippers en Piloten naerstigh toesien. En dat het noch veel sorghelijcker maeckt, zijn de lange nachten, de stercke koude en vorst, en op sommighe plaetsen de blinde klippen die onder het water als hooghe toorens legghen, en oock de groote wreede en afgrijsselijcke Monsters, ghelijck wy breeder sullen verklaren als wy van de Monsters schrijven. Ten anderen, soo zijn 'er oock groote Ys-schollen aen een geplackt, over eynd' staende als muren van groote huysen, die van de storm-winden ghebroken zijn, hellende als oft sy terstont de Schepen te gronde vallen souden. Maer noch zijn

al dese ghevaren licht te verrdraghen, dan te vallen in de handen der Janckers van Yrlandt, de welcke (als wy met veel exempelen konnen getuyghen, die hier te langh souden vallen te verhalen) voor een wijse hebben als sy sommighe lieden sien die in ghevaer van de zee zijn, dat sy die al weenende toeroepen, ghelijck oft sy medelijden met hen ongheluck hadden. Maer soo haest komen sy niet te landt, oft sy nemen al dat se hebben, en beroovense van hen goedt, en sendense dan half doodt wederom in hun gebroken Schepen. Aengaende nu dat 'er seer is te verwonderen van de natuur van 't Ys, men houdt voor waerachtigh, dat aen de kanten van Yslandt (soo ons Saxo beschrijft) het Ys met seer groote hoopen aenkomt, maer is 't dat 'er yemandt is die van 't selve neemt, en in een pot steeckt om te bewaren, hoe groote naerstigheyt dat hy daer toe doen magh, soo sal 't nochtans terstondt smelten: 't overighe dat van sulcken soort van Ys is, scheydt sich terstondt van de Rotz die daer in zee staet, en treckt in de vlacke zee. Maer het wordt in de groote wildernissen wel bewaert, jae als de Son in 't teecken van Leo is, dat is in Hooymaent en in Oogstmaent, en dat bysonder onder de doornen van Genever-boomen, oft onder het kaf in de groote schueren, en onder de latten oft tacken van de Pijn-boomen, en in 't heetste van de Somer, soo halen 't de wellustighe dronkaerts van daer, en leggen 't in 't bier oft in de wijn als sy begheeren te drincken. Maer daer is niemandt die hem verstout eenige sneeuw in sijn dranck te doen, wat dranck dat 'et zy, om dat sy niet van haer slymigheyt en vuyligheyt is gesuyvert, want daer gemeenlijck Motten en Wormen in sitten, ghelijck in de Laeckens doen.

Cap. IX. Van de Leere Schuyten der Zee-roovers van Groenlandt.

 

ALs men wil varen uyt de haven van Westerbort die in Yslandt leght naer Groenlandt, soo moet men voorby de in zee gheleghen hoogen steenrotz Hutisack genaemt, 't welck half weghen is tusschen de voorseyde Haven en Groenlandt: alwaer een soort van Zee-roovers woonen, de welcke ghebruycken Leere Schuyten om soo wel onder als boven op 't water te varen, alsoo sy willen: laghen legghende om het onderste van de schepen, die met Koopmanschap geladen zijn, van buyten te doorbooren. Ick heb in 't jaer duysent vijfhondertvijf in de Bisschops Kerck van Aushlou boven de Kerckdeur aen de West-zyde gesien twee van dese Leere Schuyten, die daer aen de muur hangen, op dat yeder die sou mogen sien, de welcke S. Haluart daer gheoffert waren, en men seght daer dat sy Haquin, Koningh van 't selve Landt, als hy met sijn Oorloghs-schepen voorby de kanten van Groenlandt voer, de selve had ghenomen van de Zee-roovers die van meeninge waren, soo 't bleeck, dat te doorbooren: want de inghesetenen van dat landt pleghen gemeenlijck door dusdanige listige pracktijcken oft bedriegelijcke konsten een groote schat met rooven te vergaderen, doorboorende, als voor verhaelt is, van onder de plancken der Schepen, soo dat die terstondt vol waters komende voorts sincken.

Cap. X. Van de ongrondeerlijcke diepte die aen de kanten van Noorwegen is.

 

AEn de kanten van Noorwegen is op sommige plaetsen, bysonder omtrent de hooge Rotzsen soo groote diepte, dat 'er de grondt niet te vinden is, al waren 'er soo veel koorden aen een vast, en met een loot neêr-ghelaten, als men in een heel groot Schip sou mogen laden; 't welcke gheschiet uyt de eygenschap der rotzsen. Want hoe de berghen en rotzsen hoogher in de locht opsteecken, hoe dat de diepte aen de voet der rotzsen ongrondeerlijcker is, soo dat het minste deel der berghen boven het water staen. Ten anderen, soo zijn de voeten van dese berghen soo vol diepe en krom-loopende spleeten en holen, dat 'et niet moghelijck is met koorden, die met een loot neêr-ghelaten worden, te ondersoecken waer langhs dat de gaten sich strecken. Oock werden 'er in 't eylandt Bornholm, het welcke den Koningh van Denemarcken onderdanigh is, Meyren ghevonden die niet wijdt zijn, maer soo diep dat de grondt onmetelijck is. In 't landt van de Dalkeerlen is oock een Meyr dat Runden is ghenaemt, om dat het rondt is, daer gheen grond ghevonden wordt. In 't Koninckrijck Sweden, niet wijdt van de Konincklijcke stadt Stockholm, tussen de Steenrotzsen, is een plaets ghenaemt Rondisvalia, dat is te seggen, een rondt Wiel, daer men oock geen grondt kan vinden. Noch zijn 'er veel putten en kleyne staende wateren, daer men dickwijls te vergeefs heeft gearbeyt om de grondt te vinden. In de berghen en rotzsen zijn oock seer lange en enge spleten als of sy met ysers gehouwen en uytgheholt waren, loopende in donckere

afganghen, in welcken soo vreeslijcken gheluyt verweckt wordt als 't water ruysschende daer in loopt, 't zy dat stille weder oft storm is, dat de ghene, die omtrent die gaten zijn, met soo gheweldighen gheluyt overvallen werden, dat se langhen tijdt beswijmt liggen sonder yet te hooren, 't en zy dat se in aller yl de ooren achterwaerts trecken.

 

Cap. XI. Van de Havens met Ysere Ringen.

 

NAe dat wy in 't voorgaende Capittel gheseydt hebben wat ongrondeerlijcke diepte dat 'er aen de kanten van Noorweghen tusschen de hooge berghen en steenrotzsen is, soo willen wy nu beschrijven de manier, hoe dat de ghene die daer tusschen de kromme en rotz-achtighe diepten komen aen gezeylt, sonder ancker uyt te werpen, met het minste ghevaer en aller-seeckerst hun Schepen vast maken. Om dies wille soo siet men daer langhs de zee-kant aen de zyden der berghen groote ysere Ringhen, die grooter en wyder zijn dan eenigh schilt, met ghesmolten loot vast gemaeckt; die in voorleden tijden door mildigheydt en tot kosten van de goede Koningen van Noorwegen daer ghemaeckt zijn, insonderheyt langhs de kanten die sich nae de rijcke stadt Bergen in Noorwegen strecken: Om dat de Schippers, als 't noodt is, en door storm gedwongen worden te komen onder de rotzsen om de Schepen te behouden, terstondt de touwen souden mogen werpen door de Ringen, en vast maecken, om hen selven tusschen die diepte der rotzsen te behouden. Niet te min is 't van noode dat hy de ghelegentheydt van dese Noorweeghsche kanten wel kenne eer sich yemandt vervordere in dese hoecken tusschen die rotzsen te komen: Mits

de blinde klippen die daer omtrent verborghen leggen: want die de gheleghentheydt van de selve onbekent zijn, sullen daer nimmer uyt oft in gheraecken, maer wel tegen de klippen de Schepen te gronde zeylen, als breeder hier nae sal verklaert werden, als wy schryven van der Zee-roovers en anderer vyanden Oorloghs-schepen. Daerom is 't als 'er eenighe Oorloghs-schepen oft Zee-roovers met gheweldt aen landt willen komen, oft door storm in gejaeght worden, en niemant in hun Schepen hebben die de gheleghentheydt deser plaetsen kent, soo blyven sy dickwijls daer te pande leggen, en sterven van honger, dat een scherp sweert is, oft vergaen van koude, oft werden van die van 't landt jammerlijck doodt gheslagen, soo dat sy Son en Maen schijnen teghen te hebben. Maer die van dusdanighe ellendighe gevallen meerder bescheydt begeert te weten, die magh de Cronijcken van Denemarcken en Noorwegen, en insonderheydt van Koningh Christierne de II. van dien naem lesen, en sal vinden dat hem groote en deerlijcke ongevallen in alle saecken zijn ontmoet. En daerom soo vreesen gemeenlijck de vyanden tusschen dese Steenrotzsen te komen, op dat se niet argher van de blinde klippen onthaelt werden en in de grondt geworpen, dan van de openbare vyanden, wesende in de vlacke zee.

 

Cap. XII. Van de gevaerlijcke doorgangh op de bergen Scars en Sula, tusschen Sweden en Noorwegen.

 

IN de Noordsche landen is een Landtschap gelegen dat Jempthia is ghenaemt, het welcke van ouden tijden met het Hof van Westerhuysen den Aertsbisschop van Upsalen toebehoorde. De in-

gesetenen van dit landt, soo wel als de vreemde, begeerende in de Somer uyt het landt te reysen, moeten door een vreesselijcken en gevaerlijcken wegh over de hooghe berghen Scars en Sulla trecken, daer sy in de Wintyer nader, veel korter, en met minder gevaer over de bevroosen Meyren, staende wateren en en rivieren reysen mogen daer sy willen. Want aen de voet van dese woeste berghen (dat dierghelijcke in heel Europa geen zijn) zijn deuren oft groote gaten in seer harden steen ghehouwen om door te reysen: op de Oost-zyde der Berghen, de welcke daer ghemaeckt zijn, eensdeels door natuur, eensdeels tot kosten van de Koninghen van 't Landt, die se hebben doen doorhouwen tot nut van van 't gemeene Landt. Maer als men dese ingangh voorby is, soo gevoelt men, al is 't in 't midden van de Somer, tusschen de zyde deser Bergen, soo grouwelijcken koude, dat de gene die daer door gaen, ('t en zy dat sy wel voorsien zijn van kleederen, ghelijck oft Winter was) komen in sulcken uytterste ghevaer, mits de haestighe veranderinghe der locht, dat 'er gheen hulp oft middel toe te doen is, 't welcke duurt tot dat sy ten eynde van dese wegh, door de diepte der berghen en valeyen, tot boven op de hooghte van de selve komen: En nae dat sy boven gekomen zijn, soo geraken sy somtijdts in 't afgaen der bergen ('t welcke veel dagen duurt) in meerder gevaer dan sy te vooren waren, insonderheydt als de hangende brughskens, die met houten vast ghemaeckt worden aen de zyde van de berghen, door 't vallen der sneeuw ghebroken zijn, oft boomen die door onweêr omgewaeyt, oft van de steenen die van de berghen afghevallen zijn: Want dan hebben sy anders gheen troost noch hulp, dan dat sy wachten tot dat die van 't landt ghesamender handt komen en de ghebroken brughskens vermaken, aengesien dat 'er an-

ders gheen wegh elders light, om over die hooghe bergen en diepe dalen te trecken. Daerom om dese en dierghelijcke saecken denckende, soo nemen sy met hen als sy van huys reysen, kost genoegh om te eten, niet minder dan oft sy van stonden aen ginghen om een Slot te bewaren dat beleghert sou werden: maer voor de beesten behoeven sy geen voorraedt, om dat sy over al gras en waters ghenoegh vinden. Want onderweghen springen over al uyt het geberghte veel goede Fonteynen, die om de soetigheydt van 't water seer ghepresen worden. 't Is niet te verwonderen dat de reysende lieden soo veel armoede en swarigheydt in 't afgaen van dese berghen hebben, want sy moeten seer naeuw toesien en behendigh wesen als sy komen op 't hanghen der berghen, 't welcke sy niet wel voorby mogen van niet te vallen, bysonder als 'er op d'een zyde gheen wegh is, oft daer den wegh vol steenen light, die van boven de bergh afgevallen zijn. Ten anderen, de weghen zijn 'er soo smal, dat de lieden en beesten, die niet gewoon zijn sulcke wegen af te gaen, lichtelijck een draeyinge in 't hooft krygen, en scheemeringe in de ooghen, dat se dickwijls van boven neêrvallen sonder opstaen.

 

Cap. XIII. Van de Steene Beelden die op de hooge Sneeuwbergen gestelt zijn.

 

DAer zijn noch andere bergen gelegen, welcke Sweden van Noorweghen scheydt, gheheeten in de ghemeyne tael Dorffrafiel, oft (soo ghy liever hebt) Dofrini, die soo groot en hoogh zijn, dat de gheene die nae Oosten oft Westen reysen, veel daghreysen noch van daer wesende, (mits de sneeuw die altijds ongesmolten daer op light) de selve mo-

ghen sien legghen blincken als oft witte wolcken waren, die seer dick in 't hooghste van de locht hanghen. En voorwaer de Sneeuw light daer op de berghen soo dick, dat somtijdts de gheene die den bergh opgaen, door 't onverwacht afvallen van de Sneeuw, op den wegh besloten werden, daer sy meer arbeydts hebben om uyt te raecken, dan oft sy tusschen de schollen op een Ys-gangh besloten waren. De goede Koninghen, die voortijdts in Noorweghen gheheerscht hebben, dese onghevallen overweghende, hebben door groote voorsichtigheydt gheboden, dat men langhs de weghen der berghen seer hooghe Beelden uyt eenen steen ghehouwen sou oprechten, wel vast met loot oft yser ingheset, op dat se door gheen storm om verre souden waeyen. En 't is oock waerachtigh dat men in 't Koninckrijck Sweden heeft bevonden, dat de voghelkens vlieghende over de sneeuw, door 't slaen harer vleughelen hebben gheroert kleyne klonterkens van sneeuw, de welcke in 't nedervallen der bergen van de Zuyden windt ghedreven zijnde, soo groot zijn gheworden, dat se Huysen en Sloten ter neêr ghevallen en vernielt hebben. Daer staet op dese hooghe berghen een Herbergh, daer den reysende man die moede is, sich magh rusten en vermaecken, doch daer is gheen Wijn te koop.

 

Cap. XIV. Hoe dat men door de donckere wegen gaet.

 

DE Noordsche volckeren hebben ghevonden behendige middelen om somtijdts, als 't noodigh of nut is, by nacht door de dicke bosschen te trecken, jae oock by daghe, bysonder die woonen

in 't uytterste der Noordsche Landen, daer het langh voor en naer het Wintersche Solstitium eenparigh nacht is. Daerom die dese middel van doen hebben, die soecken verrotte schorssen van Eyckenboomen, en stellen se op verscheyde plaetsen langhs de weghen daer sy gaen willen, om dat sy door 't licht dat dese schorssen van sich geven, souden mogen hun reys volbrengen. En dese schorssen dienen niet alleen hier toe, maer oock het hout als 't verrot is, en het Duyvels-broodt, (dat men Agaricus noemt) de welcke op de opperste van de Eyckeboomen groeyt. En al dese dinghen lichten by nacht, ghelijck sommighe vlieghende Wormkens doen, die omtrent het beginsel van de Herfst vlieghen: Maer alsoo se terstondt, van dat de koude aenkomt, vergaen. soo worden sy nergens toe ghebruyckt. En daerom vergaren sy gemeenlijck verrot Eycken-hout op schorssen, en Duyvels-broodt ('t welcke sy terstondt door 't lichten in de bosschen en velden vinden) niet alleen om achter landt door de donckere wegen mede te gaen, maer oock selfs om in huys te ghebruycken, en daer mede als met een brandende kaersse te gaen, op plaetsen daer veel licht-brandende goederen leggen, die terstont soude moghen ontsteecken, ghelijck in de winterschueren die vol Hooy en Strooy legghen. Daer worden oock wel lieden gevonden die soo scherp van ghesicht zijn, dat sy hen derven vermeten alles te sien oft doen sonder eenigh licht van kaerssen oft andere dingen.

Cap. XV. Van de Lichten en Toortsen van Pijn-boomhout ghemaeckt.

 

ALsoo de Noordsche volckeren ghemeenlijck seer langhe nachten hebben, soo ghebruycken sy veelderhande lichten om hun huyswerck en andere dinghen, daer 't van noode is, by te moghen doen. De ghene die onder de Noordsche Pool woonen, ghebruycken in de Winter, in 't branden van 't licht, smout van groote Zee-visschen, om 'er by te doen al dat sy begheeren: het welcke sy in hun ghemeene spraeck noemen Traen oft Lyse, om dat het wel lichtende is, het welcke alder meest wordt ghebruyckt daer groote huysghesinnen zijn, oft in Kercken daer altijdts licht moet ghehouden worden ter eeren van dat waerdigh Lichaem Christi. Maer om dat het by nacht van Kerck-uylen en Nacht-ravens niet sou uytgesoopen worden, soo wordt de mondt van de Lampen met een yser-tralyken gedeckt. Men gebruyckt oock over al in de Noordsche Landen in plaets van kaerssen, toortsen, die van Pijn-boomhout ghemaeckt zijn, (dat sijn eyghen vettigheydt in sich heeft) tot alle dinghen die sy te doen hebben, en dat in deser voeghen: Sy nemen een deel dunne latten van 't selve hout gemaeckt, en steken se in hun riemens en is 't dat sy beyde de handen onledigh hebben, soo steken sy een van dese houte latten aen het een eynde ontsteken zijnde in de mondt oft aen hun hoedt, en gaen alsoo daer sy wesen willen, soner dat het licht oft brandende latten door de windt uytgaet, en doen alsoo 't gene dat sy begeeren. Andere zijn 'er die branden gemeene kaerssen, wesende soo langh als een arm, of nae dat de nachten langh zijn. Maer in oorloghs-tyden, die daer te lan-

de meer in de langhe Winter dan in de Somer ghevoert worden, soo gebruycken sy onder de benden van de ruyters en voetknechten peck-toortsen; maer alderbest soo lichten de gheene die van Dennen Harst ghemaeckt sijn.

 

Cap. XVI. Van het overloopen en inbreecken der staende Wateren.

 

ONder andere dingen die in de Noordsche Landen, aengaende de wateren, seer te verwonderen zijn, soo is 'er een dingh dat soo dickwijls niet gebeurt als het wel schadelijck is 't landt van Middelpaden, het welcke is gelegen in 't Noord-weste van Hoogh-Sweden, alwaer meesten deel al de mans Hunni genaemt werden, en dat uyt oorsaeck dat sy in voortijden de Hunnen altijdts aldervroomst en kloeckst hebben wederstaen, en de overwinningh daer tegen verkregen. In dit Landt is een seer groote Rivier, die soo snel en gheweldigh loopt, dat sy alle beesten de kracht van swemmen beneemt, en alsoo t'onderbrenght: want in 't afvallen der berghen soo komt se langhs het hanghen van de berghen op de groote steenen en rotzsen, tot in de diepte der valeyen met een seer groot gedruysch van water vallen, en door dien dat se altijdt de rotzsen ontmoet, soo houdt sy haer loop even sterck, het welcke een oorsaeck is dat het water altijdts dick en met wit schuym over al bedeckt is. Maer se heeft een andere eygenschap die aldermeest te verwonderen is, dat se jaerlijcks omtrent het eerste van Junius met een soo grooten hoop van Ys-schollen en boomen aen een gevroosen, tot drie verscheyde plaetsen vervuylt en verstopt wordt, dat de gene, die beneden langhs het nederste eynde

van de Rivier woonen, ghedwongen worden, teghen dat de tijdt aenkomt dat se overloopen sal, hoogher wooninghe te soecken. Niet te min soo setten se ondertusschen over al volck die naerstelijck ondersoecken op wat plaets dat se wil inbreken, om te mogen beletten dat se met haer geweldige loop geen schade sou doen. Maer al is 't dat dese Rivier, al de gheenen die daer omtrent woonen, door 't inbreken groote vrees aenjaeght, nochtans soo gheeft se hen groot ghewin en rijckdom door de menighte der visschen, als Salmen en dierghelijcken meer, die sy daer in sulcken overvloedt vangen, dat se niet alleen ghenoegh hebben voor hun eyghen ghebruyck om te eten, maer de selve oock verkoopen en met groote Schepen over zee wegh voeren. En dese Rivier houdt altijdts dese kracht en natuur, dat, hoe naerder sy den oever van de zee komt, hoe dat se beter en overvloediger is van goede visschen. Ten anderen, soo zijn de lieden die daer omtrent woonen soo mildt en beleeft, dat se van selfs den ghenen, die komen en begheeren, dese visschen aenbieden en vereeren.

 

Cap. XVII. Van de drie vermaerde Meyren in Gotlandt.

 

IN de Noordsche Landen zijn veel vermaerde staende wateren, die wonderlijck gheleghen en uyttermaten groot zijn: maer het voornaemste in West-Gotlandt, ghenaemt Vener, is langh hondert dertigh Italiaensche mylen en by nae soo breedt, in 't welcke beslooten legghen veel verscheyde Eylandekens: In dit staende water vallen meer dan vier-en-twintigh groote rivieren, die al t'samen maer een uytgangh hebben, ghelijck wy hier nae sullen beschryven. In dit Meyr en daer

rondom staen veel treffelijcke huysen, de welcke de Edellieden van 't landt toebehooren, maer het voornaemste en schoonste van allen is het Slot Lectio, het welcke op een hooghe Rotz leydt, en is daer ghebouwt by den Bisschop van Scaren, in 't welcke staet een put, diep wesende meer dan twee hondert voeten, die ghehouwen is in een harde Steenrotz, die niet alleen met ysere instrumenten soo ghehouwen is, maer oock met de vlammen van drie hondert zyden vet specks, die dagh voor dagh in 't gat ontsteecken wierden en dan wederom gebluscht. Want de lieden van dat Landt hebben door ervarentheydt bevonden, dat geen dingen ter werelt de hardigheyt van de steenen soo haest door-eet en door-treckt dan Speck oft Verckens-reusel. Omtrent dit Meyr legghen oock twee oude steden als Lindekopen en Tinguallien, de welcke seer rijck en machtigh zijn door sommighe Mynen van Yser en Stael, dat uyttermaten goet is en daer gegraven wordt. Het tweede Meyr is Vether ghenaemt, in 't welcke een water is dat groen schijnt te wesen, maer soo klaer en doorluchtigh, dat men een halve stuyver sou moghen sien legghen op de gront. Dicht by dit Meyr staet een vermaert Klooster van S. Brigitten en naer dochter S. Katrijn, de welcke dat Klooster hebben ghesticht en seer rijckelijck begaeft en van renten voorsien. Aen de Zuyd-zijde, niet verre van dit staende water, leght een stadt, Janokopen ghenaemt, de welcke seer vermaert is, door dien dat de Koninghen van 't Landt altijdts daer de ghemeene raedt houden, weghens saken die 't Gemeene-Best aengaen. Op de Noord-zyde van dit Meyr zijn goede Mynen die nimmermeer uytghegraven sullen werden. Ten laetsten, soo staet 'er oock een Klooster Alvastra ghenaemt, dat ten tyden van S. Barnart daer gefondeert is, en seer kostelijck ghesticht, en met goede renten

voorsien. Niet verre van dit Klooster, in een dorp genaemt Tolstada, werdt Koningh Suercher op een Kerstnacht met den toom van paert van sijn Stalknecht doodt geslagen. Het derde Meyr is genaemt Meler, omtrent het welcke langhs den oever Steden, Sloten en Heerlijcke Huysen van Edellieden staen. Boven dien niet verre van daer soo zijn op 't vaste landt sommige rijcke Silver-, Koper-, en Yser-Mynen, die nooyt uytgheput sullen werden, de welcke men niet schatten kan wat sy waerdigh zijn. En hierom is 't dat de Koningen van Sweden en Gotlandt niet minder van rijckdom gereeckent worden dan eenigh Koningh in Europe. In 't gheberghte der wilde Lappen zijn oock Meyren van soet water, de welcke ghenaemt zijn Lulatresch, en zijn langh drie hondert Italiaensche mylen, en hondert twintigh breedt. Noch zijn 'er veel andere die daer ter zyden af legghen, de welcke niet wel soo langh noch breedt zijn, maer soo vol visschen, dat 'er in Europe, ja in de gantsche werelt dierghelijcke gheen zijn. By de Polen is oock een seer vermaert Meyr, het Witte Meyr ghenaemt: en in Finlandt een dat Pienthien heet, met ontallijcke andere Meyren, Staende wateren, Rivieren en andere Fonteyn-aderen.

 

Cap. XVIII. Van der Roovers en Moorders Speloncken.

 

IN 't voorgaende Capittel is verhaelt, als dat in 't Meyr Vener uyt de hooghe Bergen van Noorwegen en Sweden komen vallen vier-en-twintigh groote Rivieren: en al hoe wel dat se met een groot gheruysch al draeyende in dit Meyr vallen, nochtans door de berghen die daer rondom staen, soo is 'er maer een uytgangh die soo snel is,

en met soo grooten ghetier, dat men 't wel twintigh Italiaensche mylen verre 't selve kan hooren, en wert in hun gemeene spraeck Trolhetta genaemt, 't welck is de seggen Capproen van de Duyvel: en dat by avontuur om vreese die 't door sijn groot geruysch den lieden aendoet, vallende in de vlacke moerasschen, oft om dat onder den afgangh der berghen daer sy over komt vallen, een vermaerde spelonck van roovers is, de welcke maer een verborgen en naeuwen ingangh heeft, die alleen van de roovers en straetschenders bekent en ghebruyckt wort, om dies wille dat de Rivier, die seer geweldigh en al draeyende loopt, een yeghelijck 't nadencken beneemt dat hy sou mogen hebben van dat daer eenige vergaderingh van schelmen en dieven sou zijn, de welcke insonderheydt in de Somer daer gehouden werdt; maer in de Winter soo worden sy terstont, door den roock die men 'er siet uytvlieghen, ontdeckt, gevangen en ghedoodt: en den roof van de beste huysraedt, als Gout, Silver, en kostelijcke Vellen wort verbeurt gemaeckt tot behoef van den Prins; 't en zy dat 'er binnen veerthien daghen yemand wettelijck verschijnt, die blijcken doet den rechte genoegh wesende, dat hem 't selve ghestolen en ontweldight is, den welcken (in sulcken geval) nae wettelijcke ordonnantien weder ghegheven wordt dat hem gestolen was. Maer by soo verre dat daer niemandt verschijnt, soo wordt het door bevel van den Koningh verkocht, en 't geldt dat daer van komt wordt gebruyckt tot het Gemeene-Best, als in Schepen te reeden, de welcke gheleydt worden in de rivieren die in zee vloeyen, oft het wordt by den Officiers ghebruyckt tot het maken en onderhouden van muren en wallen der Steden en Sloten van 't Landt.

Cap. XIX. Van de uytnemende schoonheydt en groote van 't Huys en Slot Aranes genaemt.

 

AL is 't dat de Koningen van Gotlandt in voorleden tyden meer tot oorlogen, dan tot eenige andere saken ter werelt, genegen zijn geweest, meenende dat 'er gheen grooter vermaeck was dan de wapenen te hanteeren, en door ghevaerlijcke ghevechten de prijs en eere te verkrijghen; nochtans soo sijn 'er sommige van hen geweest, die gedacht hebben noch wat heerlijckers daer by te voeghen, als hun naekomelinghen seer treffelijcke Huysen achter te laten, ghelijck men bevindt dat ghedaen heeft eenen genaemt Scarin, die een seer maghtigh Prins en Heer over gheheel Gotlandt was, die voor een sonderlingh voorbeelt tot ghedachtenis in West-Gotlant een uyttermaten schoon Huys heeft doen maken, daer hy in 't ghemeen sijn Hof hield, en dat ter liefde van Sidager, Koningh van Noorweghen, die sijn nabuur was, en oock van sijn Maeghschap, begheerende hem van wooninghe en vrientschap alsoo nae te wesen, als hy hem nae van bloedt was. Dese heeft seer voorsichtigh in West-Gotlant, op een heel bequame plaetse, die wel beset was met staende wateren en moerasschen, gebouwt de stadt Scaren, die van hem de naem voert, de welcke sijn nakomers door onachtsaemheydt hebben laten vervallen. In dese Stadt pleghen altijdts de oude Koninghen van Gotlandt hun Hof te houden. Niet verre van daer siet men noch de teeckenen van een ander Hoflijck Huys, dat Aaranes genaemt is, waer af de gelegentheydt en mueren van sulcken ghedaente zijn, dat een yeder, die 't siet, sich daer van niet genoegh kan verwonderen, en daer toe derven segghen, dat te dien tijden in al

de Noordsche Landen, jae in geheel Europe gheen kostelijcker noch heerlijcker Huys is ghevonden. Maer wat is 'er dat door lanckheydt der tijden niet vergaet. Niet te min de teeckenen der vervallen huysen konnen aen de nakomelinghen ghenoegh ghetuygen de groote pracht en heerlijckheydt der oude Koninghen en Princen. Dit voorseyde Huys en Hof had rondom sich legghen alle gherief, die ooyt plaets ter wereldt kan hebben. Want op d'een zyde tusschen Noorden en Westen staet dat groote en breedt Meyr Vener, dat seer vol visch is, 't welck wel gheleghen komt om het Hof van den Koningh van alderhande goede visschen te versien. Op d'ander zyde in 't Zuyden leyt een slijck-achtigh moerasch, dat seer groot is, tot een eeuwighe sterckte van dit Huys, het welcke boven ghedeckt staet met dun gras en kleene jonghe boomkens; en ʼt is daer soo sacht, dat de geen, die ʼer op treedt, niet alleen met de voeten inschiet, maer oock gheheel versinckt. Want het slijck, dat tot de gronde toe is, zijnde niet dan een vuyl modder en doodtlaghe, trekt nae sich al die gene, die daer opkomen. Boven dien soo loopen door dese moerasschen veel diepe Beecxkens ghelijck fonteyn-aderen, soo dat men aen ʼt Slot niet geraken kan, dan met menighte van bruggen (die daer wel een-en-veertigh waren) en door veel omloopens, ghelijck in een Doolhof: en dat was niet alleen in de Somer, maer oock in de Winter; want hoe sterck dat het vriest, soo vriesen die moerasschen niet toe, om de heete dampen der Solpher-aderen, die onder de selve legghen. Op de Oost-zyde teghen de voorpoort van ʼt Huys, die over landt maer een toegangh had, waren soo lustighe Beemden en goedt vruchtbaer Landt, tot onderhoudt van dit Slot, dat men gheen meerder vermaeck sou konnen wenschen: Oock waren ʼer

schoone weyden, en goede jaght in velden en boschkens, ghelijck men noch aen de grondt kan sien, niet teghenstaende dat het landt over veel jaren onbewoont en vol dicke bosschen is gheweest, en onbearbeyt heeft ghelegen, mits oorlogh, dieren tijdt, pestilentien en muyteryen. Want soo een yeghelijck magh sien, men vindt ʼer noch staen in dʼaerde de Vorens van de Ploeghkouters, en over al tusschen de hooge boomen groote hoopen steenen, die uyt de Ackers daer zijn ghedragen, om dat ʼet landt, ghesuyvert wesende, te meer vruchten sou voortbrengen. Het welck een seecker teecken is dat ʼer in voorleden tijden meer volcks heeft gheweest dan ʼer nu is, en dat se oock met minder Ackers te vreden waren. Dit Slot heeft omtrent het jaer ons Heeren neghen hondert vijf-en-vijftigh in sijn heerlijckste welvaert gheweest, als de maghtige Koningh Olaus (die men noemde Schotkoninck) ghedoopt wierd van S. Sigfrit, Aertsbisschop van Wincester, die op ʼt versoeck van den Koningh van Enghelandt Eldred oft Mildred ghenaemt, uyt Engelandt was gekomen tot den selven Olaus, om hem ʼt Christen geloof te verkondigen, die soo langh op dit Huys bleef, tot dat ʼer een ander Huys, genaemt Husaby, gereedt was gemaeckt voor S. Sigfrid en sijn medeghesel, om het selve te Wyen en te Heylighen: dat ghedaen zijnde, soo doopte hy de Heydenen en Afgodendienaers, die het Christen geloof gheleert en ontfangen hadden. Het selve deden oock sijn drie Neven in ʼt Landt Verendien, te weten Vnaman, Sunaman en Vinaman, die hy in ʼt door-trecken daer gelaten had, van welcke dʼeen een Priester was, dʼander Diaken, en de derde Onder-Diaken, die ten laetsten ter gunst van een vrouw die in overspel leefde, noch alle drie, gelijck S. Ian Baptista, met den swaerde zijn gedoodt, en hun lichamen rusten in de groote Kerck van Veronen,

daer sy van yeder een in groote waerde gehouden zijn. Maer van dese dingen is breeder gewagh gemaeckt in de Historien, die mijn Broeder en Voorsaet Ian de Groote uyt Gotlandt heeft beschreven.

 

Cap. XX. Van ʼt vermakelijck Hof, dat op den hoogen bergh Kindaber staet, niet verre van ʼt voorseyde Slot.

 

IN West-Gotlandt staet een seer hooghen Bergh, niet verre van ʼt voorseyde Slot, by ʼt Meyr Vener, die in hun ghemeene spraeck Kindakulle is genaemt, de welcke soo hoogh is, dat hy meer dan veertigh Italiaensche mylen verre door de ghespleten locht van de gheenen, die in ʼt voorseyde Meyr varen, kan gesien worden, staende gelijck een donkere wolck. En daerom zijn ʼer veel, als sy door storm-winden ghejaeght worden, varende in die Meyr Vener, alle naerstigheydt aenwenden om te mogen zeylen tot aen de voet van desen Bergh, om dat se wel weten dat daer een goede en stille haven is. Op den top van desen Bergh is een vermaeckelijcke plaets, daet sulcke lustigheyt is van bladeren, vruchten, kruyden, en verscheyde boomen, die ʼer (uytghesondert de Wijngaert) van selfs wassen en uytter aerden spruyten, dat men qualijck vermaecklijcker plaets in al de Noordsche Landen sou konnen vinden: en niet alleen om dat sulcke vruchten en kruyden op andere plaetsen niet wel te vinden zijn, maer oock om de soeten reuck der selver. En dat noch meer is, daer is een onuytsprekelijck vermaeck door de soeten sanck van verscheyde vogelen die daer in groote menighte zijn, uytgesondert de Papegay. Maer weynighe zijn ʼer, die van dese plaetsen weten te spreken, want sy is alleen den Ouden bekent; en ʼt was oock niet goet dat men se de

jonckheyt sou wijsen, want had de jonckheydt eens ʼt genot van dese lustigheyt, ʼt was te besorghen dat sy de oude wijs van leven souden verlaten en hun tot wellusten, jae tot oneerlijckheydt en onkuysheydt begheven, daer sy namaels qualijck oft nimmer souden moghen afghetrocken, en weder tot eerlijcker manieren ghebraght werden. Want wellust brenght ghewoonte in, ghewoonte noodtsakelijckheyt, en de noodtsakelijckheyt wanhoop. Men vindt oock op andere plaetsen, dan op desen Bergh, veel goet fruyt, als Appelen, Peeren, Kriecken en Pruymen, maer gheen is ʼer rijp voor half Hooymaent, en noch niet wel volkomen. Jae dat meer is, sommighe van dese vruchten, soo wel in de Hoven als Velden in ʼt wilde, werden eerst rijp als ʼt begint te vriesen, soo dat se ʼt meesten deel van de winter gheheel bloot van bladeren zijnde, blijven hanghen aen de boomen. Maer dese vruchten zijn kleyn, en scherper van smaeck dan eenighe Azijn, om de kou, die se belet te rypen. En daerom brenght men over zee uyt Duytslandt daer veel uytlandtsche Appelen en vruchten, die rijp zijn, die van de ingesetenen, om hare soete smaeck, seer begeert en ghegheten worden, waer door dat sy dickwijls in groote sieckten vervallen en sterven.

 

Cap. XXI. Van het schoon en vruchtbaer eylandt Elandt genaemt.

 

ELandt oft Oelandt is een van de Eylanden, die gheleghen zijn in de Gotsche Zee, en is het vermaecklijkste van de Eylanden, die daer omtrent zijn, het welcke door een kleyn armken der zee van Zuyd-Gotlandt werdt ghescheyden. En al is ʼt dat het van de aldergrootste niet is, (die men in twee

dagen soude mogen doorzeylen) nochtans soo verbetert de vruchtbaerheydt de kleenigheydt van ʼt selve Landt. ʼt Is niet te segghen hoe soete en welrieckende kruyden dat ʼer in de Beemden wassen. In dit Eylandt worden ghehouden en opghevoedt seer veel kleene paerden, die heel sterck zijn, jae die in kracht en snelheydt veel andere groote paerden overtreffen, die daer gehouden worden tot dat de ingesetenen oft vreemde Kooplieden die voor hen vermaeck komen koopen, en vervoeren in verre landen om de selve, voor een wonder der natuur, te verkoopen: Want het zijn heel geestige paerdekens, die van Kamerspeelders, die met sulcke guychelinghen de kost winnen, op ʼt blasen der trompet en slaen der trommels geleert werden te springhen en te danssen. Men leert se oock wel, gelijck men de Honden doet, springhen door yser oft houten hoepen, die niet seer wijdt zijn, en oock al huppelende seer kort omkeeren. Als men se roept oft met hun naem noemt, soo doen sy ʼt gheene, dat hen van de Meester gheboden wordt, soo veel of soo weynigh als den Meester wil. Dese kleene Paerden eten wel als ʼt de noodt vereyscht visch, die in de Son ghedrooght is, oft Abeelen-hout, en drincken wel Wijn en Bier dat se droncken werden, ghelijck wy hier nae sullen verhalen, als wy van de wilde Ezels schryven. Dit Eylandt is soo overvloedigh van vruchten, weyden, Schapen, Ossen, Koeyen en Visschen, dat het maghtigh is, niet alleen de inghesetenen van ʼt Landt te spijsen, maer selfs oock andere landen: en de Boter, Ossen en Schapen van dit Landt zijn soo ghepresen, als men se in ander landen over zee voert, als oft se medicinael waren. In dit Eylandt hebben voortijdts sommige Sterckten en Sloten geweest, die soo wel door ghelegentheyt der plaets als door bouwkonst seer sterck waren; de welcke sommighe zijn verandert in Kerc-

ken om de Godtsdienst in te plegen, en sommighe tot beschermingh van ʼt landt, en de andere leggen altemael door de oorlogh verwoest, uytghenomen een, dat tot noch toe ongeschent is ghebleven, het welcke het hooghste en sterckste was van ʼt landt Borcholin genaemt, dat den ghenen die de Gotsche Zee gebruycken, seer wel te passe met sijn hooghte komt, om de winden en havens te onderscheyden; en besonder dʼEnghelschen, Schotten, Zeelanders, en Hollanders, die de kennisse van de vermaerde plaetsen en Havens deser zee seer van noode is. Dit Eylandt is langhs de kanten der zee by nae twintigh oft dertigh voeten boven en beneden met Marmersteenen beset, als oft se curieuselijck met handen daer gheleyt en ghemetselt waren. Jae dat meer is, Oostwaerts legghen oock op ʼt uytterste deser Eylanden veel lustighe Havens, daer men uyt de vlacke zee kan inkomen, alwaer niet alleen van noodts-halven, maer oock uyt nieuwsgierigheyt de vreemde Kooplieden en Schippers in komen gezeylt, om een besonder werck der natuur te sien. In tijdt van vrede pleghen de Koninghen van Sweden en Gotlandt in de Somer in dit Eylandt, om sijn groote lustigheydt, hun vermaeck te nemen, en de tijdt met jaghen en vlieghen door te brenghen; en oock om dat de Princen, die over zee woonen, als sy eenighe saken van belangh met malkanderen te verrichten hadden, mits de gheleghentheydt der zee, te eerder souden by een komen. Op de Noord-zyde aen dʼoever van dit Eylandt staet een seer hooghen Bergh, die van de Schippers de Maeght ghenoemt wordt, om dat sy daer door alle quade onghevallen en stormen der zee ontgaen konnen. Want die in de Haven van dese bergh legghen, vereeren se met sekere giften, gelijck men de Meyskens plagh te doen, als handtschoenen, zyde riemen, en ander dierghelijcke din-

gen, en stellen se met een vriendelijcke gift alsoo tevreden. En voorwaer het schijnt dat se verstand heeft, nae dat sommighe van de Ouden willen segghen, en dat dien Godt van de bergh niet ondanckbaer is. Want sy verhalen, dat den ghenen, die haer wat hadden ghegheven, altemets met een flaeuwe stem ghewaerschouwt zijn, in een andere haven te vertrecken, om dat se in geen gevaer souden komen: ʼt welcke doende zijn se behouden gheweest, daer andere, die daer noch bleven, in gevaer raeckten. Men seght oock dat op de seeckeren tijdt van ʼt jaer, op desen Bergh, al de Noordsche Tooveressen, om haer tooverye te moghen ondersoecken, by een vergaderen: maer die alder laetst ter Feeste komt, die wordt van de quade gheesten seer swaerlijck ghestraft. Niet te min ick wil dit niet voor waerachtigh bevestigen, maer ʼt gemeen ghevoelen is ʼer alsoo.

 

Cap. XXII. Van ʼt vermaerde eylandt Gotlandt genaemt, gheleghen in Oost-Gotlandt.

 

DIt Eylandt is een deel van Oost-Gotlandt, en is alsoo ghenaemt, als oft men wilde segghen, Goet landt; want Got is in Gotsche tael soo veel als goet oft God. En om de waerheyt te spreken, ʼt is een goedt landt, om veel oorsaecken: want daer woont goet volck in, en ʼt heeft rondom goede Havens en uyttermaten schoone Landouwen; oock zijn ʼer goede Ossen, Koeyen, Paerden, Visscheryen, Jachten, Wateren, Bosschen en Weyden, en seer goeden Marmersteen; en ten kortsten geseydt, alle dingen, die een mensch sou mogen van doen hebben. In ʼt Noordsche ghewest staet een schoone stadt, ghenaemt Visby, in welcke een seer sterck Slot is.

Dese Stadt is in voorleden tijden de uytsteeckentste Koopstadt van al de Noordersche Landen gheweest, alwaer soo grooten rijckdom en handel van Koopmanschap was, dat in geheel Europe qualijck dierghelijcken sou te vinden gheweest hebben. Want daer vergaderden by een de Gotten, Sweden, Russen, Deenen, uyt Pruyssen, Enghelschen, Schotten, Vlamingen, Walen, Finlanders, Saxen en Spanjaerts, en elcke Natie had sijn eyghen plaets en straet, daer sy woonden, niemandt wierd de vryheydt gheweyghert, al dat ʼer quam, het zy te water oft te landʼ, vondt ʼer niet dan vrede: maer gelijck gheen dingh ter wereldt eeuwigh duurt, soo is ʼer allenghs twist (die de ondergangh van Landen en Steden is) ontstaen, door welcke dat se vergaen is, ghelijck veel andere volckeren, Landen en Steden dickwijls geschiet is, die in ʼt begin seer ghebloeyt hebben. Niet te min men magh ʼer noch sien aen de vervallen huysen schoone Marmersteenen, de welcke ghenoegh betoonen wat een vermaerde en heerlijcke Stadt dat se gheweest is: want men siet daer noch ghewelfde huysen, met ysere oft kopere deuren, metale vensters, die versilvert oft vergult gheweest hebben, ghetuygende de onwaerdeerlijcken rijckdom, die ʼer voortijdts gheweest is. Maer nae dat de twist door haet met bedrogh opgheresen was, soo zijn de inghesetenen, uyt vrees van hun goedt te verliesen, allenghs vertrocken en in de Steden der Vandalen gaen woonen, die seer rijck gheworden zijn door den rijckdom, die dese lieden daer braghten, ghelijck voortijdts door de ondergangh van Cartago Romen opghekomen en rijck is gheworden. De eerste oorlogh, die sy hadden, was als ʼt Heyr der Gotten, dat uyt het landt sou trecken, sich in dit Eylandt alder eerst had neêrgheslagen, om in Asien en Europe nieuw landt te soecken, mits de onverdraghelijcke menighte

van hun volck. Langhen tijdt daer nae zijn de Longebarden om diergelijcke of meerder oorsaeck uyt het eylandt Scandien ghetrocken, en in dit Eylandt met een groot heyr ghekomen, om voorts in vreemde landen te trecken: die ten laetsten ghekomen zijn in Italien, daer se sich hebben neêr-gheslaghen, en een Koninckrijck opgherecht, ghelijck Paulus de Diaken, in ʼt eerste Boeck sijner Historien, ghetuyght.

Boven desen, in ʼt jaer twaelf hondert acht-en-tachtigh, heeft Magnus, Koningh van Sweden, de schadelijcke oorlogh, die tusschen de Burghers van Visby en dʼanderen van ʼt selve Eylandt was, gheslist, en die van Visby toeghestaen dat se de vervallen mueren der Stadt wederom op maecken souden. Albrecht, Koningh van Sweden, van de Nederduytsche Vorsten versocht zijnde dat hy sou willen eenigh middel beramen om de maghtighe Zee-rovers, de Vitalianen uyt hun zee te verjaghen, verpande dit Eylandt aen den Grooten Meester van Pruyssen voor twintigh duysent Duplons, dat is te seggen, Nobels: welcke penninghen naermaels weder ghegheven wierden, en van Koningin Margriet, die nae hem volghde in ʼt Rijck van Sweden, betaelt. En hoe wel dat se dese penninghen uyt het landt van Sweden had vergadert, soo heeft se ʼt selve Eylandt wederom aen de Kroon van Sweden ghebraght, om ten eeuwighen daghen als eyghen erffenis van de Koninghen van Sweden beseten te worden. Saxo Gramaticus, die de Cronijck van Denemarcken beschreven heeft, verhaelt in verscheyde Boecken, dat dit Eylandt sonder twijffel altijdts heeft gheweest onder het Rijck van Sweden, bewijsende ʼt selve door veel redenen: Ten eersten, om dat sy altijdts eenderley spraeck, wetten, ordonnantien en manieren van leven ghehadt hebben. Ten anderen, om dat sy den Bisschop

van Lincopen in Gotlandt, als die ʼt Christen gheloof daer eerst in ʼt Landt gheplant heeft, onderdanigh zijn, van den welcken sy hun Orden en Wyinghen ontfanghen. Van dit Eylandt oock, en voornamentlijck van den Raedt van Visby, wordt in alle voorvallende verschillen onder de Zeevarende lieden, recht en vonnis uytghesproken, wat yeder toe te laten ofte te benemen zy. En seeckerlijck dit recht der Kooplieden en Schippers seer wijsselijck overleght zijnde, maeckt eerder een eynd van de verschillen te water, als de scheydinge van anderen voor het vaste landt.

 

Cap. XXIII. Van de Wapenen die in de bergh Hangoe ghehouwen zijn.

 

HOe grooten sorghvuldigheyt de Koninghen en Princen van Gotlandt voortijdts ghehadt hebben, om hun naem en hoogen lof onsterffelijck te maken, wordt klaerlijck ghenoegh bewesen by de wapenen, schilden en teeckenen, die sy in vermaerde plaetsen hebben doen houwen, tot een ghedachtenis voor de nakomelinghen van hun vrome daden, die sy ghedaen hebben, besonder in Oost- en West-Gotlandt, en in Zuyd-Finlandt, in de heerlijcke haven Hangoe genaemt, welcke de schoonste en beste is, die in al de Noordsche zee kan wesen, en by nae in al de groote Oceaensche Zee is gheen die by dese is te verghelijcken. Want alle Schepen, van waer dat se zijn, mogen daer vry inkomen zeylen, en daer wesende, zijn se niet alleen voor storm en onweêr bewaert, maer oock voor dʼaenstoot der Zee-rovers (by soo verre sy sich eenighsins willen helpen) door de natuurlijcke sterckte en gelegentheydt der Haven beschermt. En dese Haven leydt

als een geweldigh Slot seer lustigh, in 't midden der berghen en valeyen, alwaer in goede orde in de Steenrotzsen gehouwen zijn de oude Wapenen der Koningen en vrome Princen van Sweden en Gotlandt, en dat besonder om de naekomelingen te betoonen hoe dat hier voortijdts teghen de aenstoot van alle vyanden, die hun moghten overvallen, de Oorloghs-schepen altijdt gereedt hebben gelegen, opdat, als 't de noodt vereyschte, sy terstont souden in zee steecken, om met ontwonden vaendelen hun vyanden t'ontmoeten. Jae hedendaeghs soo houdt noch gemeenlijck soo wel de Koningh als de Adel van 't Landt om dierghelijcke oorsaeck in de selve Haven hun Oorloghs-schepen altijdt vaerdigh legghen, en dat besonder, om dat se terstondt, mits de vruchtbaerheydt der omlegghende Landen, als 't noodt is, hun Oorlogh-schepen, als oock de Schepen van hun Bondtgenooten souden moghen voorsien van al dat sy van doen hebben, en soo t'samen de vyanden overvallen, die in dese Haven willen komen om 't landt te bederven. In voorleden tijden soo heeft de goede Koningh van Sweden en Gotlandt S. Erick, die van Tavestre, Carele en Bothnien gedwongen, nae dat hy se met een heyr te water en te land' had verwonnen, te ontfanghen het Heyligh Christen gheloof, die de vrede, die hen aengheboden was, weygerden aen te nemen: want dit grof en bot volck moght anders niet dan met kracht van wapenen bedwonghen en tot het Christen gheloof ghebraght worden. En sonder twijffel (ghelijck Albert Crantz in de Cronijcke der Wandalen, aen 't neghende Boeck en seven-en-dertighste Capittel schrijft) is de liefde die men heeft tot de leeringen en overleveringhen der Ouden seer groot, soo dat se qualijck konnenvergeten worden. De Koningen van Sweden, als hen eenigh groot onghelijck van vreemde Koninghen

en Princen aengedaen wierd, plegen in dese Haven openbaere oorlogh tegen de selve te laten afkondigen en uytroepen, en sijn Oorlogh-schepen en Heyr daer gereedt te maken, besonder teghen de Russen en Moscoviten. Op de selve plaets worden oock onder behoorlijcke voorwaerden wederom by de Ghesanten van vreemde Princen het verbondt van vrede voorghehouden en besloten. Dat dese voorseyde handelinghe meer op dese dan op eenighe andere plaetsen van 't landt ghedaen worden, gheschiet uyt oude ghewoonten en eere, die sy altijdt hun voorsaten toedraghen, die daer in de Rotzsen der bergen hebben doen houwen hun Wapenen tot gedachtenis dat sy daer altijdts vergaderden, om de saken van 't Gemeene Welvaren te verhandelen, op dat de nakomelingen, aenmerckende de groote gestadigheyt der Ouden, voor het welvaren van 't Gemeene-Best, eendrachtigh souden t'samen spannen en d'oorlogen aenvaerden voor de vryheyt der Gemeenten, en 't selve met eede bevestigen altijdts te onderhouden. Maer hoedanige Wapenen en Schilden dat de oude Gotten en Sweden, soo wel buyten als binnen hun Vaderlandt ghevoert hebben, kan men ghenoegh bekennen by de selve Wapenen, en soo 't noodigh is met redenen 't selve bewijsen: De oude Gotten voerden voortijdts in hun Wapenen een ghekroonde Leeuw, met groot gheweldt over drie suyvere wateren, in een Hemelverwigh veldt springhende, en achterwaerts siende; maer die nu ter tijdt in 't oude en oprechte Gotlandt woonen voeren alleen dese Wapenen, betoonende door de selve de natuur van 't landt, dat is, als sy d'overhandt hadden, de verwonnenen souden sparen en ghenadigh zijn, en dat sy altijdts achterwaerts siende, weten souden wanneer sy behooren op te houden van geweldt te doen. Maer Methodius wil nochtans seggen dat de Princen van Gotlandt, als sy

oorlooghden, in hun Standaerts een Beyrin voerden. Niet te min die van de selfde Gotten hun afkomst reeckenen, hebben verscheyde Wapenen versiert, elcke Natie nae sijn beliefte. Want die van Sleswijck ofte van Holsteyn namen voor sich een Stier, die van Slavonien een Draeck, de Scythen een Scheepken, de Alanen, Bourgonjons en Swaben voerden in hun Krijghsvanen een Kat, gelijck Plutarchus schrijft. Maer de Koningen van Sweden pleghen hier voortijdts in hun wapenen te voeren twee ghekroonde Maeghden in 't Goudt Laecken ghekleedt, malkanderen omhelsende in een Groen Bosch; hier door uytbeeldende de uytnemende hoogheydt der Water-Goddinnen, die in hun Landt woonden. Maer nu voeren sy drie Gouden Kroonen in een Blaeuw Veldt, om dat sy betoonen willen de ongrondeerlijcke wijdte en groote van hun Koninckrijcken, de zegepralende oorlogen, die sy ghevoert hebben, en de rijckdom, die sy uyt hun Mynen krijgen, die 'er seer veel zijn. De gemeenen Adel heeft oock wonderlijcke wapenen besonder onderscheyden: insghelijcks hebben oock de Steden en Landen, op dat se te beter in slagh-orden souden mogen gestelt worden, als men voor 't Vaderlandt en de Wetten te beschermen, den vyandt slagh levert, gelijck wy hier nae sullen breeder verklaren, als wy de ordonnantie beschryven, die sy gebruycken in 't stellen der heyren.

 

Cap. XXIV. Van de gehelmde Steenrotzsen.

 

UYT de Duytsche Zee naer 't Noorden zeylende, omtrent drie daghen eer dat men komt in de Riviere, om na de Konincklijcke stadt Stockholm, in 't Rijck van Sweden, te varen, soo light daer een

seer wonderlijcke Haven, de welcke in hun ghemeene spraeck wordt genoemt Hielmsnabben ofte Elgxnabben, om dat de wilde Ezels, die men in hun tael Elga noemt, ghetrocken zijnde door de soetigheydt der windt, daer by een pleghen te vergaderen: oft om dat de Rotzsen, die ter zyden van dese Haven staen, soo uyt natuur schijnen ghemaeckt te wesen, of 'er Helmen boven op den top ghehouwen waren, gelijck of de mensch geen wetenschap ghenoegh had om wapenen te smeden, 't en waer dat hem de natuur dat leerde, en aenwees wat de krijghslieden, die in de Noordsche Landen woonen, tot den krijghshandel van noode is. Maer voorwaer ghelijck dese Haven seer vermaert is om de gheleghentheydt der plaets, soo dat naeuwlijcks diergelijcken in geheel Europe is, daer de Schepen voor alle winden en storm soo versekert zijn: alsoo is de selve den vyanden seer gevaerlijck, soo dat 'er ghemeenlijck altijdt 't begin, midden en eynd van al de Noordsche oorloghen gevonden wierd, met groote bloedtstortinghe der vyanden. En dickwijls heeft de Vloot der vyanden, die door storm en onweêr in de vlacke zee niet konden slaen, in dese Haven ghejaeght wesende, van hun vyanden bestandt versocht oft hun van selfs moeten overgheven, oft door veynsingen in genade harer vyanden, oft in ghevaer staen van ghevangen oft doodtgeslagen te worden, aenghesien sy geen ander middel weten om bevrijdt te wesen: Want is 't dat se van de kanten oft uyt de Haven in zee steecken, soo zeylen sy met een storm op de blinde klippen en rotzsen te grondt. En is 't dat se in de vlacke zee varen, soo hebben se daer soo vreeslijcken storm, dat sy 't geensins ontkomen mogen, soo geweldigh waeyen daer de Noorde en Ooste winden. Boven dien soo trecken d'inghesetenen van 't landt ghemeenlijck al de teeckens af, die omtrent de diepten

en Havens gestelt worden, om dat de vyanden geen middel souden hebben om hen te moghen behouden: want sy souden anders altijdt in gevaer wesen om van de Zee-roovers, die dese Haven willen innemen, overvallen te worden: niet te min, soo is hier altijdt de toestel van den oorlogh.

 

Cap. XXV. Van de enghten der klippighe Havens.

DAer zijn oock gevarelijcke ingangen en uytgangen van de Noordsche Zee, voornamelijck als men uyt de volle zee naer de stadt Stockholm, die de Hooftstadt is, en van natuur en door konst soo versterckt, dat de ghenen, die niet van ervare Stuurlieden voorsien zijn, wel met recht moghen vreesen om dese plaets te naderen, en de dreygende gevaerlijckheden voorspoedighlijck te verwinnen. De voornaemste en gevarelijckste plaets is Steendor, dat is Steene Deur, genoemt, om dat sy met enge deurtochten, gelijck een halve maen, met scherpe kromme hoornen over al krom loopt, die Scharen ghenoemt worden, en somtijdts als een Scythische boogh, en somtijdts als een scherpe punt sich uytstrecken, en dieshalven van de scheepslieden gheschuwt moeten worden: in de welcken het veel gevarelijcker is, uyt oorsaeck van de nevel, en dicke wolcken, die daer dickwijls rijsen, en uyt de rechte streeck doen doolen, dan in de ruyme zee, als 'er sware stormen geresen zijn. Niet verre van daer leggen oock veel klipen, die onder 't water verborgen zijn; en de genen, die hier in vervallen, geraken al levendigh in 't graf. De Jaerboecken der Gotten verhalen oock dat eertijdts in de selve klippen veel duysenden van Duytschen en Deenen, die daer in der yl aenquamen, vergaen zijn. Want sy, meer

verwaent, dan in de scheepvaert ervaren, begaven sich roeckeloosselijck in dese enge klippen, gelijck oock in andere Noordsche zee-boesems, die sich in zee niet anders aen de zee-varende lieden vertoonen, dan groote balcken, die in 't water opsteecken, en door 't gesicht alleen d'aenschouwers verschricken, en die hun namen van d'uytgangh, oorsaeck, daden en natuur nemen, ghelijck hier boven in 't selve Boeck van d'inbreuck der wateren is getoont. Sy schijnen verschrickelijcker aen de Zee-roovers, dan eenige krijghsbenden, die in slagh-ordeningh en strijdtvaerdigh staen.

 

Cap. XXVI. Van de Steenklippen, en van de gevarelijcke wegh deur Idebencken.

 

AEn de stranden der Ooster-Gotten en Sweden zijn noch veel klippen, die sich ten deel vertoonen, en sich ten deel verschuylen, en langhs een lange rijgh leggen, even gelijck bancken, door konst of natuur geplaetst, en gewoonelijck Idebencken ghenoemt worden; op de welcken de genen, die ongheluckighlijck schipbreuck lyden, somtijdts blijven sitten, en die my oock ten deel gevallen souden zijn, soo Godt, in 't jaer ons Heeren vijfthien hondert seventhien, in een sware storm, geen hulp aen ons bewesen had. Want ons Schip wierd door 't geweldt der winden naer dese blinde klippen gedreven, die, ghelijck steyle mueren van steden of leghers, in een lange reecks gesien worden. De ghenen, die door onachtsaemheydt, of door een onschuwelijcke storm in dese klippen vervallen zijn, en voornamelijck de vyandlijcke Schepen, die door begeerte van te rooven op dese stranden zijn gekomen, om dit volck, dat

tamelijck rijck is, te plonderen, mogen warelijck wel voor d'ongheluckighsten van alle menschen genoemt worden, vermits sy sich te land' en ter zee van schrickelijcker vyanden, dan in de gevangenis, omringht bevinden. Want sy worden (om dat d'inwoonders, uyt oorsaeck van schichtighe overvallingh der vyanden, met hun beesten, vee en gewaedt, de vlucht kiesen) te land' van de honger, die lastiger is dan alle andere dinghen, en van de koude, swaerder dan alle pynen, ghedruckt en verteert. De zee is hen oock ten hooghsten tegen, om dat, gelijck geseght is, de windt daer gewoonelijck seer fel waeyt; en schoon sy door behendigheydt en arbeydt daer uyt pooghden te geraecken, soo konnen sy echter de strengheydt van de plaets niet teghenstaen, want behalven 't geweldt der winden, gelijck gheseght is, soo veroorsaken oock de rotzsen en klippen, gelijck toorens scherp opgaende, groote gevarelijckheydt; en men moet hier langhs, ghelijck het schuym aenwijst, met groote voorsichtigheydt, al krommende omzeylen. d'Oversten der Schepen, sich tot krijghs-listen keerende, houden ghewoonelijck in dese plaetsen eenighe Oorlogh-schepen, of die soodanigh schijnen, daer af sy met voorbedachte raedt, in tijdt van oorlogh, vyandelijcke vlaggen laten waeyen, op dat de Vloot der vyanden, die gesien hebbende, soo veel te eerder in 't gevaer sou storten. De Jaer-boecken van 't landt, schoon ick swijgh, geven hier af getuygenis ghenoegh, als de vyandelijcke Schepen dus verleydt zijn; en 't ghebeente der vyanden, op de klippen gheworpen, wijsen klarelijck aen wat men daer schuwen moet.

Cap. XXVII. Van de snelle Stroomen.

MEn vindt in de Noordsche Landen, voornamelijck als het sneeuw en ys begint te smelten, te weten, op 't eynde van April, by na ontellijcke snelle stroomen, die seer groote schade aen d'inwoonders veroorsaecken. Want sy rucken en slepen, door hun stroom, die geweldigh en schrickelijck is, soo wel Hoeven, huysen, en steene bruggen, als boomen meê, die door konst in d'aerde ghedolven zijn, of oock door naturelijcke voortsettingh diepe wortelen gheschooten hebben: gelijck wy hier voor van d'inbreuck der Meyren en staende wateren verhaelt hebben. Dese stroomen gheven, volghens hun snelle aert, de naem aen de steden en plaetsen, daer sy uytvallen, gelijck d'oudtste Stadt der Ooster-Gotten Scheningen genoemt wordt, naer de beeck, of eer stroom, die, uyt oorsaeck van sijn snelle loop, gewoonelijck de Scheene genoemt wordt, gelijck een paert, dat, door 't toegeven van de toom, tot een snelle loop aengheprickelt is. Wyders, een andere vloedt, niet verre van dese gelegen, heeft sijn naem van 't gestadigh ghekners der tanden ghekreghen. In 't Landt van Middelpaden is oock een snelle vloedt, gelijck hier voor geseght is, die de naem van Knoop voert, om dat de groote schotsen ys, ghelijck knoopen, de ghewortelde boomen, jae oock sware steenen, als sy los-doyen, geweldighlijck met sich slepen: 't welck soo veel te verschrickelijcker is, om dat sy dickwijls de landen en volcken overloopen en weghnemen. Men heeft tot noch toe gheen andere hulpmiddel tot dese schrickelijcke verwoestingh gevonden, dan dat de lieden met malkander ghesamentlijck de heuvelen

weghdelven, en de loop van dese vloedt elders keeren: en hoe wel dese Noordsche volcken dese vloet in veel plaetsen keeren en wenden, soo laten sy echter hem, ghelijck een onbesuysde vyandt, door 't openen van de sluysen, sijn loop houden. Maer schoon de vloeden eertijdts hun namen van de droeve uytgangen ghekregen hebben, (ghelijck elders van de Bisschoppen, die verdroncken, terwijl sy preeckten, en van 't houden der Bruyloften, en schaken der Maeghden gheseght sal wordn) soo heeft echter aen de wijse lieden behaeght, dat men hen naer de zegepralen en verwinninghen, en niet naer de rampen en elenden noemen sou.

 

Cap. XXVIII. Van verscheyde gedaenten der Klippen.

 

OP de stranden der Ooster-Gotten, in d'enghten, Broviken ghenoemt, daer oock een heel geweldige vloedt deur de stadt Nortkoppen vloeyt, worden verscheyde ghedaenten van klippen, als door menschelijcke handen ghemaeckt en ghehouwen, ghevonden; 't welck, ghelijck men sekerlijck acht, deur een verborghe invloeyingh des Hemels, en der Elementen geschiet. Eenigen van dese rotzsen hebben de ghedaente van een menschelijck hooft, handen, voeten en vingheren, doch niet tot een volmaeckt lichaem gevoeght, maer met onderscheyt van de natuur eenighsins verçiert. Dit volck, dat ghewent is soodanighe dinghen te sien, bekommmert sich hier niet meê, dan alleenlijck voor soo veel, als sy tot stichtingh van vaste mueren en ghebouwen dienstigh zijn. Men vindt oock in de bergen, die verre van de zee ghelegen zijn, verscheyde rotzsen, die door een naturelijcke en ronde holligheydt soodanigh ghemaeckt zijn, dat men segghen

sou dat sy holle kopere badtstoven waren; ghelijck men sulcks by d'Ooster-Gotten, in de bergh, Ketil-bergh ghewoonelijck ghenoemt, by de stadt Lincopen, die mijn geboorte-plaets is, kan sien. Men siet oock in veel dalen in 't geberghte ontellijcke steenen, rondt van ghestalte, ghelijck Kalfs-hoofden, of Ganse eyren, grooter en kleynder, die sonder hen eenighsins te behouwen, tot het grof gheschut ghebruyckt worden. Men vindt daer oock veel wetsteenen, die langh en vlack zijn, en terstondt ghebruyckt konnen worden. De Wester-Gotten hebben oock seecker slagh van Marmersteen, soo verscheyden van kleur en ghetal, dat sy, sonder gheschaeft te zijn, ghelijck geslepen tot de graven ghebruyckt worden, gelijck wy in het twaelfde Boeck van de naturelijcke verscheydenheydt der steenen, die tot alderhande gebouwen ghebruyckt worden, segghen sullen. Niet verre van Sinderkoppen, een stadt der Ooster-Gotten, zijn oock christalijne steenen, die seskantigh zijn, en soo groot als een vuyst, of als een vingher, met de welcken men de huysen grootelijcks sou konnen verçieren, indien d'inwoonders meer op de çierlijckheydt, dan op de vastigheydt saghen. Maer sy, overweghende dat de vyanden, hun woede betoonende, het meer op de çierlijckheydt ghemunt hebben, en om dese oorsaeck alles verwoesten, maken al hun huysen niet soo çierlijck, als wel sterck, schoon sy van binnen gewoonelijck met groote keursindelijckheydt verçiert zijn. Doch hun voornaemste verçieringh, ghelijck hier nae gheseght sal worden, bestaet meer in de blinckende wapenen, namelijck in Borst-harnassen, Helmen en Schilden, in de welcken dit volck al hun verçieringh stelt, om dat een groot deel van de bewaringh van hun sekerheydt hier in bestaet, schoon eenighen met peck swart ghemaeckt zijn, en dit om redenen, die ick nae-

maels aenwijsen sal, als ick van d'oorloghen spreeck.

 

Cap. XXIX. Van de Steenen der Reusen, en Aderen der Springh-bronnen.

 

GElijck wy hier voor, in 't eerste Boeck, van de Gebouwen der Heydenen, Koningen, Worstelaers en Reusen ghesproken hebben, in de welcken sy hun heerlijcke daden deden uythouwen, om die door dese middel aen de nakomelingen best bekent te maken; gelijck Saxo Sialandicus van sijn Reynier, Koningh van Denemarcken, verhaelt, die sijn daden, in een vijfjarige oorlogh teghen de Moscoviters en Russen in 't Noorden bedreven, in hooghe rotzsen nagelaten heeft, op dat het geen, dat hy met soo veel bekommernissen en swarigheden, tot uytbreydingh van sijn eer, verworven had, niet door vergetenheydt verdwijnen sou: soo is dit oock gedaen van veel Koninghen en dappere Helden der Gotten en Sweden, welckers heerlijcke daden noch in d'uytsteeckentste plaetsen der Noordsche Landen ghesien worden. Onder desen worden de genen van deurluchtiger gheheugenis gheacht en gereeckent, die sich in de bevorderingh van 't lof des oorloghs soo matelijck ghedragen hebben, dat men siet dat sy meer insicht op 't gemeene nut hebben ghehadt. Soodanigh was d'uytmuntentste koningh Vbbo, Stichter van de seer oude stadt Upsale, en Scarinus en Ericus, met veel anderen; welckers onuytwisschelijcke gheheugenis niet alleenlijck in de rotzsen op veldt, of in 't geberghte geschreven is, maer door ghedichten in de moederlijcke tael, met snarenspelen, op de gewyde plaetsen en dagen, en met gedurige danssen gevyert wordt. Want hun

voornaemste sorgh was, in tijdt van vrede aen d'Oversten der Landtschappen te bevelen, dat sy, behalven de wapenen, de water-aderen, plotselinghs afvallende, ten gherijf der inwoonders, naer de molens souden brengen, of over al bronnen, tot het Gemeene nut noodtsaeckelijck, bouwen. Wyders, uyt de rotzsen vloeyt op veel plaetsen soo veel en overvloet van water, dat het, door behendigheyt van de natuur en konst geleydt, in een langhe, doch schoone rijgh vijf-en-twintigh of dertigh watermolens doet omdraeyen. Falonen, een edel Landtschap der Wester-Gotten, en het volckrijck Helsingen, vertoonen soodanighe en soo veel aenghename aenschouwingen, ghelijck wy namaels, als wy van d'Yserwerckers spreken, toonen sullen.

 

Eynde van 't tweede Boeck.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen