Logo DBNL
Toonneel der noordsche Landen (1652)

Toonneel der noordsche Landen

(1652)–Olaus de Groot–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het I. Boeck, van Olaus de Groote, Uyt Gotlandt, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in welck beschreven worden de eygenschap, zeden en manieren van oorlogen der Noordsche volckeren.

 

Cap. I. Beschryvingh van Biarmen.

 

ONder de Landen Noordwaerts ghelegen, is een Landtschap dat men noemt Biarmen, welcks toppunt is de Noorderschen Pool, en sijn Horizont is de Circkel Equinoctiael, de welcke het Taenrondt in twee gelijcke deelen doorsnijt, makende den dagh en den nacht elck een half jaer langh geduerende, soo dat in 't selve Landt 't gantsche jaer anders niet dan een natuurlijcken dagh is. Dit landt van Biarmen, alsoo ons Saxo Sialandicus beschrijft, wordt gedeelt in twee deelen: Het een deel wordt ghenoemt Biarmen op dese zyde van 't gheberghte, en het ander deel Biarmen over 't gheberghte. In 't landt, dat ghelegen is op dese zyde, staen hooghe Berghen, die altijdts bedeckt zijn met Sneeuw, de welcke nochtans door de hitte der Son nimmermeer smelt, soo dat se gheen schade oft letsel bybrenght. Tusschen dese Berghen liggen

veel groote, wyde en dichte Bosschen, in welcke gheen weghen oft doortoghten ligghen die bekent zijn, en oock veel lustighe Beemden, met een groot getal van veelderhande wilde beesten, die op andere plaetsen niet bekent of te vinden zijn. Boven desen soo zijn 'er oock veel Rivieren of Beecken, de welcke loopen al ruysschende en schuymende, door 't gemoet dat het water vindt tegen de Steenrotzsen, die in de selve Beecken leggen. In 't Landt van Biarmen, over 't gheberghte, woont een seldtsaem en wonderlijck volck, maer weynigh menschen vindt men die 't wagen willen daer te reysen, om de onghenaeckelijcke weghen, en sorghelijcke doorganghen die 'er liggen, soo dat 'er naeuwlijcks yemandt is die de reyse wil aenvaerden. Want het meesten deel der weghen is seer diep van Sneeuw, en 't is 'er seer ghevaerlijck over de Sneeuw te reysen. Maer die in dat Landt willen trecken, die moeten ghebruycken tamme Herten, die gheleert zijn in Sleden te loopen, (die men daer in alsoo groote menighte vindt, als men Esels in Italien doet) de welcke met een ongelooffelijcke snelheydt loopen, voerende en treckende de Sleden over de hooge bevroosen Sneeuwbergen. De voornoemde Saxo beschrijft ons, hoe dat in dat Landt over 't geberghte in de Bosschagien woonachtigh was eenen Satyr, die uytter maten rijck was, Memmingus ghenaemt, die by hem een seer grooten schat had vergadert. 't Welck Hotherus de Koning van Sweden vernemende, dede inspannen sijn tamme Herten, en reysde alsoo over de hooge Sneeuwbergen ter plaetse daer de voorseyde Satyr woonde, en beroofde hem van sijn groote rijckdom die hy vergadert had, de welcke hy mede in Sweden braght, wesende daer door seer machtigh en rijck. Gheen van dese twee ghewesten worden ghebouwt oft bezaeyt, nochtans soo ligghen 'er veel schoone en

lustige velden en valeyen, de welcke, waer 't dat men se ackerde en bezaeyde, souden seer veel goede vruchten moghen voortbrenghen. Maer door de groote menighte der visschen die 'er ghevanghen werden, en de overvloedt der wilde beesten die sy 'er hebben om by te leven, soo maecken sy luttel wercks van 't broodt. 't Volck van dit Landt als 't ter oorlogh gaet, soo ghebruycket meesten deel list, in plaets van wapenen, en met seeckere besweeringhe oft tooverye, soo doen sy komen een onweêr, hoe klaer en suyver dat de locht oock magh wesen, en doen 't regenen, als oft men 't water met emmeren uyt de locht goot. 't Volck van Biarmen en de Moscoviten zijn aenbidders der Afgoden, ghelijck de Scythen, en zijn ervaren meesters in alle manieren van tooveryen: want sy weten een mensch te betooveren, 't zy met het gesicht, oft door woorden, oft andersins: dat hy geheel en buyten sijn verstandt is, wesende als uytsinnigh. Jae dat meer is, sy doen dickwijls door tooverye, dat een mensch gaet allenghskens quynen en uytteeren tot dat hy doodt is.

Cap. II. Beschryvingh van Finlandt.

 

FInlandt, in een Landtschap Noordwaerts gheleghen, is een deel van Noorwegen, het welcke soo groote wijde en lenghde is begrypende, dat 'et in voorleden tyden pleegh een Koninckrijck op hem selven te wesen. Dit Landt, hoe wel het een van de koudtste landen is die in de werelt zijn, soo wordt het nochtans bebouwt, bezaeyt, en bewoont van seer stercke en moedige mannen, die in voorige tijden hun vyanden kloeckelijck plegen te weêrstaen, en hun lant vromelijck te bewaren, en te-

ghen den aenstoot van hun vyanden te beschermen. In Finlandt is de Locht seer koudt, als 't oock in andere landen is die daer omtrent ghelegen zijn: Maer sy is 'er seer suyver en klaer, en selden regent het daer in de Somer, soo dat 'er een heel ghesonde locht voor 's menschen lichaem is. Want de Locht is 'er soo gematight, dat men de Visch, die alleen in de Son ghedrooght is, daer sonder souten bewaren magh, alwaer 't thien jaer langh sonder bederven. Van den vijfentwintighsten dagh van Maert tot den achtsten dagh van September, soo is 't daer eenpaerlijck dagh, sonder eenighe duysterheydt van avondtstonden te hebben: En van den vierden dagh van May tot den eersten dagh van Augustus, soo gaet de Son daer niet onder, maer wordt altijdts boven het aerdrijck gesien. Het Noord-eynde van Finlandt is ghelegen wel drie hondert vijftigh Gotsche mylen van 't Zuyd-eynde van Gotlant, alwaer op sekere plaetsen (als te Lincopen en Scaren) de Son wesende in 't beginsel van Cancer, men ter rechter middernacht sonder eenigh licht, kan lesen oft schryven, de kleynste letteren die men vinden magh, oft oock sien alderhande gelt te ontfangen en te tellen. Op welcke plaetsen, en oock andere daer omtrent gheleghen, aldaer de Noordsche Pool boven den Horizont tsestigh graden verheven staet, soo siet men van 't eerste van May, tot in 't beginsel van Augustus gantsch gheen Sterren aen den Hemel, dan alleen de Maen, de welcke vol wesende, ghesien wort als een brandende Doornhaegh, draeyende omtrent het vlacke van der aerden, waer af die van 't landt seer verwondert en vervaert zijn.

Cap. III. Beschryvingh van Schrickfinlandt

 

SChrickfinlandt is een Landtschap ghelegen tusschen Biarmen en Finlandt, streckende met eenen hoeck Zuydwaerts tot aen de Zee van Bothnien. En wort meesten deel geheeten de Staert, om dat de lieden van 't landt ghebruycken seeckere lange effen houten, die voor krom zijn, ghelijck een Boogh, de welcke sy binden onder aen 't plat van de voeten, en loopen daer mede over de hooghe Sneeuwbergen, opwaerts en nederwaerts, langhs en dwars aldaer het hen belieft, haer selven voerende en regeerende met een stock die sy in de handt houden: Maer het een hout moet een voet langer wesen dan 't ander, en dat nae de maet der lenghde van man oft vrouw, te weten, is een man oft vrouw acht voeten langh, soo moet het een hout wesen effen langh acht voeten, en het ander negen. Ten anderen, soo bekleeden sy dese houten van onder met een dun velleken van een Rangyfer Kalf, welcke zijn beesten van hayr en ghedaente gelijck Harten, maer sy zijn veel hooger en grooter van lichaem. Dat sy dese houten van onder met dese dunne vellekens aldus bekleeden, gheschiet uyt verscheyde oorsaecken. Ten eersten, om dat sy te ghemackelijcker en gladder hen selven souden mogen over de hooge Sneeuwbergen voeren. Ten anderen, om hen selven, als sy komen omtrent het hanghen van de berghen en steenrotzsen, lichter en beter te keeren en wenden. Ten derden, om dat sy niet in 't opwaerts loopen van de Berghen van boven afvallen, oft te rugghe achterwaerts afschieten souden: want de hayren die noch aen de vellekens zijn, rechten hen op ghelijck borstels van een Egel, en steecken in de Sneeuw ghelijck oft houte prie-

men waren, en door een wonderlijcke kracht der natuur, soo houden sy teghen dat men niet achter over valt. Daerom als sy gheleert en gewoon zijn met sulck ghereedtschap te loopen, soo is 'er gheen bergh soo hoogh, oft steenrotz soo steyl, oft dal soo diep, insonderheydt in de Winter, of sy gheraecken daer lichtelijck op en af, en loopen waer dat het hen belieft. Maer in de Somer soo valt het hen eenighsins lastigher, door dien dat de Sneeuw van de warmte der Son sachter gheworden zijnde, terstont wat wijckt in 't aendrucken van de houten, die onder aen de voeten vast ghemaeckt zijn. Niet te min daer is gheen bergh soo hoogh noch soo steyl, of sy gheraeken 'er met list van loose omweghen en kromme omloopen, die se ghebruycken, boven op. Want in 't scheyden der valeyen, soo loopen se niet terstont opwaerts, om boven op den top van den bergh te gheraecken, maer loopen draeyende rondom de voet van den bergh, 't selve volhardende tot sy zijn op 't opperste van den bergh oft steenrotz, oft daer sy begeeren te wesen: het welcke by hun heel ghemeen is, oft als sy ter jacht loopen daer sy seer curieus af zijn, en groot vermaeck in hebben: oft somtijts oock dat sy uyt geneughten om 't snelst loopen, ghelijck die geene doen die in de loopbaen loopen, niet soecken dan de prijs te hebben van 't snelst te loopen.

 

Cap. IV. Van 't geweldt en groote kracht der Noordwesten windt.

 

IN Yslandt ('t welcke een landt is, gheleghen vast aen de bevroosen Zee, onder 't ghebiedt van den Koningh van Noorweghen) is een Zeehaven, geheeten in hun ghemeene tael Westrabord, alwaer

op 't platte landt en velden, ghelegen omtrent den oever van de Zee, de windt Circius oft Noordwesten windt soo gheweldigh waeyt, dat hy de ghewapende mannen die daer omtrent over- en weêr-ryden, soo lichtelijck als oft een bouwt Vlas op stoppelen waren, van 't paerde ter aerden werpt. Het selve gheschiet oock den ghenen die door 't Land der Portucriptiken trecken, (dat is te seggen van de lieden die in de holle Steenrotzsen en grotten woonen) en dat bysonder in de tijdt van de Winter, als de Son haren loop heeft in 't teecken van Capricornus, tot welcke tijden de winden op Zee daer soo gheweldigh oft stormachtigh niet zijn. Boven desen sijn 'er oock in Yerlant op veel plaetsen berghen, die niet seer hoogh zijn, over welcke, is 't dat 'er yemandt reysen wil, als dese Noordwesten windt waeyt, die is niet alleen in ghevaer van te vallen, oft van de berghen af te rollen, maer oock van 't leven daer te laten, en in de diepte en holen van de bergen te versticken. Ten anderen, wat vreesselijcke en schadelijcke winden dat 'er in 't West-quartier van Noorwegen omtrent de waterkanten waeyen, is den inwoonders van 't landt, en oock den vreemdelinghen, die daer verkeeren en haren handel dryven, seer wel bekent. Want door 't groot gewelt en kracht van dese winden, soo kan 'er gheen boom oft struyck wassen noch voortkomen. Daerom soo ghebruycken die van 't landt, in plaets van hout, om vuur te maken, groote vischbeenen, daer sy hen by warmen, en oock hen spyse mede koocken. Desghelijcks hoe gheweldigh en schadelijck dat dese windt is, omtrent den oever der Zee in 't West-quartier van Bothnien, dat worden de lieden die daer omtrent woonachtigh zijn, tot hun groote schade dickwijls wel ghewaer. Want door sijn groote kracht soo voert hy wegh geheele daecken van de huysen,

de welcke hy over al wijdt en breedt verstrooyt, de selve vernielende en te niet brengende.

 

Cap. V. Van 't geweldt en kracht der Noorde winden.

 

GEen mensch ter werelt, die eenighsins de verborgentheden der natuur ondersocht oft gheleert heeft, is soo slecht oft bot, die niet weet, hoe vreesselijck, gheweldigh en gevaerlijck dat de stormen en draeywinden in de Noordersche Landen zijn, aengesien dat 'er gemeenlijck seer veel oorsaken ghevonden worden, en dat 'er nimmermeer stof ontbreeckt, om de selve op te doen rysen en te verwecken. Daerom zijn 'er de winden dickwijls soo gheweldigh, dat sy het water van onder de schepen wegh-nemen, houdende de schepen in de locht seer hoogh en verre uyt het water opgheheven. Desghelijcks nemen sy oock van der aerde steenen, ende andere ghedierten dat sy gemoeten, en voeren 't in de locht een deel weeghs eer dat se de selve laten vallen. Oock voeren of nemen sy niet alleen steenen en beesten op, maer oock loode daecken van Kercken, en andere verscheyde huysen, jae dat meer is, seer groote stercke balcken, daer de daecken op rusten, voeren sy oock mede op in de locht, en met hulp van een andere stercken windt, die daer toe komt, soo dragen sy de selve seer verre van daer, eer dat se weder neêr komen. Dickwijls gebeurt het oock dat de Meulens met meulensteenen, en al dat 'er op is, van de draeywinden opgenomen worden, en soo door de locht wegh-ghevoert, de welcke een verre streecke van daer wederom neder-gheset worden, sonder dat de lieden die op de Meulens zijn eenigh letsel oft noot van 't lijf daer af hebben: Ja dat meer is, de storm en

't onweêr is 'er somtijdts soo groot en gheweldigh van de draeywinden, die Dorpen, Sloten en Steden bevatten, soo dat sy (als voor verhaelt is) de daecken van de huysen wegh-dragen, seer wijdt en breedt langhs de velden verstrooyen. De winden waeyen daer in de Somer uyt den Westen en Noorden soo sterck en geweldigh, dat 'er steenen, soo groot als men in de handt sou moghen houden, van der aerden opghenomen en van den windt op eenen hoop worden vergadert, gelijck oft sandt was: soo dat sy somtijdts de menschen daer mede wapenen en kleederen van 't lijf afrucken, oft oock wel een man met gheweldt van 't paert werpen. Jae oock soo ghebeurt somwijlen te Vichien, in 't Koninckrijck van Noorwegen, dat uyt de plaetsen en huysen van de rijcke visschers, de Visch, die in de Son en locht aen langhe sparren en stocken te drooghen hanght, door 't gheweldt der draeywinden met groote menighte wegh-ghevoert wordt, als oft lichte barders waren, en alsoo geworpen in de huysen der arme lieden, de welcke 't selve ontfangen, als een gave hen van Godt toegesonden.

 

Cap. VI. Van de Donder, Blixem en Weerlichten die men in de Noordersche Landen siet geschieden, en van verscheyde uytwerckingen van dien.

 

DE Donder, Blixem en Weerlichten, zijn in de Noordersche Landen seer te vreesen, insonderheydt in de Landen die teghen 't Zuyden over legghen, om de groote kracht en uytwerckinghen die sy daer pleghen. Men siet dickwijls gheschieden Noordwaerts, dat 'et in September, de locht wesende seer suyver en klaer, geheele nachten over eenparigh sonder ophouden blixemt, welcke blixem

de aenschouwers meer vervaert dan beschadight. Maer den blixem en het weerlichten dat met den donder uyt 'er nature van de donckere wolcken voortkomt, doet daer menschen en andere dinghen groote schade. Want veel menschen en beesten die hen op hooghe plaetsen onthouden, worden van den donder en blixem ter doodt ghebraght, en oock hooghe toorens en huysen die met hardt peck besmeert zijn, (welcke niet seer te verwonderen is) met een vuur dat onblusschelijck is, vernielt: Desghelijcks de hooghe boomen worden daer van den donder van boven tot beneden in twee stucken ghescheurt, oft door een dwarsche afbytinge in stucken ter neder geslagen.

 

Cap. VII. Van de scherpe en bytende koude.

 

DE groote kracht en scherpheydt van de vorst oft koude die in de Noordersche Landen is, als wesende in haer eygen huys en heerlijckheydt, is veel beter met redenen door 't ghevoelen te bewijsen, dan met veel ghetuyghen van Schryvers. Want men siet dat 'er groote menighte van ghedierte, die veel hondert mylen van daer sich onthouden, worden bevende door 't gevoelen van de scherpe en bytende koude, die 't lichaem en al de leden terstont soo is benaeuwende, dat se staen schudden en tsidderen van de koude die sy allenghskens worden ghevoelende: Wat sou dan de koude daer niet doen, daer sy alle haer kracht en geweldt gebruyckende is, woonende en heerschende, uyt bevel en door 't gebodt der naturen: Van welcke saecken ick meen dat ick hier en in veel andere volgende hooftstucken met beter reden sal mogen schryven, (ich die daer ghebooren ben en verkeert

heb, jae tot omtrent daer den Noorder Pool boven den Horizont sesentachentigh Graden verheven staet) dan sommige andere die van hooren seggen, uyt onseker meenen, zijn schryvende, en veel klaerder bewijs, hoe krachtigh en scherp-bytende dat de vorst oft koude daer magh wesen: de welcke allenghskens van daer de gheheele werelt over gespreyt wordt, ghelijck de stralen oft linien die uyt het middelpunt ghetrocken worden rondom in den Circkel, als alle volckeren, die de koude ghevoelen, daer af goede getuygenis konnen geven.

 

Cap. VIII. Van den Rijm en Sneeuw.

 

IN de Noordsche Landen valt de Rijm en Sneeuw somtijdts soo overvloedigh, en het stormt 'er soo vreesselijck, en de Mist valt 'er soo dick, dat de Locht soo verduystert is, dat de reysende lieden die over wegh gaen, malkanderen te ghemoet komende, niet kennen oft sien hoe na dat sy d'een den anderen zijn, noch weten of 't vrienden of 't vyanden zijn, maer loopen tegen malkanderen eer dat sy d'een den ander gewaer worden. Het welck een oorsaeck van veelderhande onlust en ghevaer is, mits dat over beyde zyden van de weghen plaetsen zijn, daer men lichtelijck van boven af tuymelen sou, of groote en hooge Sneeuw-hoopen die daer soo vast en hoogh opghehoopt ligghen, dat die gheene, die daer met eenige packen gheladen komen, aen d'een noch d'ander zyde naeuwelijcks daer door konnen gheraecken. Niet te min, dat men sich qualijck sou mogen wachten van te vallen van boven af, om het staen der Beesten, soo helpen se seer naerstelijck malkander de Sneeuw-hoopen in stucken breecken, en welven oft keeren daer over hunnen waghens,

om te beter met hun beesten daer over te raken, om alsoo de begonnen reys te mogen volbrengen: Het welcke sy met sulcke naerstigheydt en haest doen, als oft achter hen brandt was: oft dat sy om eenigh ander groot gevaer te ontgaen daer toe gedwongen waren; Sy haesten hen soo seer, uyt vrees dat de weghen en bosschen, mits hun langh dralen, souden moghen door het haestigh vallen van de Rijm en Sneeuw vervult en bedeckt worden: Soo dat sy daer door den wegh uyt de velden seer qualijck souden weten te onderscheyden, en alsoo ten laetsten op een verdoolden wegh geraecken. Maer aengaende de reysen die op 't Ys gheschieden, daer is luttel ghevaers oft gheen met allen in gheleghen, om dat de weghen over al seer effen en bloodt ligghen, anders niet dan dat sy hen wachten moeten voor de scheuren die in 't Ys zijn, het welcke licht om doen is, ghemerckt dat over al aen de kanten van de scheuren teeckenen ghestelt zijn. Welcke gebroken stucken van Ys die aen de kanten ghebleven zijn, oft groene tacken van Abeel- oft Geneverboomen, die in 't Ys over eynde bevrosen staen, soo dat men se van verre kan sien: De welcke daer staende langhs de kanten van 't gebroken Ys in goede ordre, en (hoe veel mylen verre) door vlytigheydt, en oock met kost van de Visschers seer ghetrouwelijck ghehouden worden, om dat den reysenden man niet sou komen te doolen. Maer het meeste letsel dat de reysende lieden daer hebben, dat is in de Bosschen, als sy malkanderen te gemoet komen, door 't breecken en roeren van de boomen: Want de boomen, insonderheydt de Popelieren, gheladen zijnde met Sneeuw, staen door het groot ghewicht van de Sneeuw gespannen en neêr gebogen, gelijck een ghespannen boogh: Van de welcke, hoe luttel dat se gheroert worden, soo grooten hoop Sneeuws valt op die gheene die daer omtrent doorgaen,

dat het hen seer verachtert: Jae dat meer is, soo ligghen de boomen somtijdts kruyswijs over malkander ghevallen, oft de tacken die afgebroken zijn door 't swaer ghewicht van de Sneeuw, dat den wegh niet te gebruycken is, 't en zy dat de gene die langhs den wegh gaen met bylen, die sy 'er toe mede draghen, de tacken in stucken houwen, en de wegh wederom ganckbaer maecken, ghelijck ick wel verseeckeren magh dat my en mijn geselschap dickwijls gebeurt is.

 

Cap. IX. Van de verscheyde en vremde gedaenten van de Sneeuw en Glasen.

 

IN dese voorseyde Landen, soo worden tusschen dagh en nacht meer dan vijfthien oft twintigh en meerder verscheyden ghedaenten van Sneeuw gevonden. Niet min vreemdigheyts wordt 'er oock gesien in de Glasen vensters, die aldaer in de drooge Stooven gemaeckt zijn, om de koude uyt te sluyten. Want van dat men de Stooven begint te heeten tegen de groote koude en vorst, en dat de Glasen de warmte gevoelen, soo siet men dat de Glasen door een wonderlijcke konst der natuur van de koude, die van buyten daer aen komt, met verscheyde manieren van Schilderyen en ghedaenten soo beschildert en verçiert worden, dat de uytsteekenste Konstenaers die men ter werelt magh vinden, eer souden verwondert wesen van de groote uytnemende konst der naturen, dan dat sy 't selve souden konnen nae-maken. Nochtans soo heeft men daer wel kloecke Geesten ghevonden, die door grooten arbeydt en subtijl verstandt veel van dese dingen na-ghemaeckt hebben, tot een pronck en verçieringe van de huysen, die in andere Landen naeuwelijcks

noch door bidden en smeecken, noch om geen gelt souden te koop oft te verkrygen wesen. Waer door dat ghekomen is, dat men in die Landen seer veel silvere vaten en schalen, die nae dese patroonen seer konstigh ghewrocht waren, tot andere tyden heeft gevonden. Desgelijcks soo heeft men daer oock gevonden veelder hande schoone en kostelijcke wercken, soo wel op Wollen als Lynen laeckenen gemaeckt, oock wonderlijcke en konstige schilderyen, gelijck wy breeder sullen hier nae verhalen, als wy van de Schilderye en Geweven wercken schryven.

 

Cap. X. Van de Sloten van Sneeuw ghemaeckt, en hoe dat se van de jongens bestormt en gewonnen worden.

 

DE lieden en inwoonders der Noordsche Landen houden voor een gebruyck, uyt een voorsichtige kloeckheydt, dat sy jaerlijcks hun jongens opwecken en oeffenen met verscheyde oeffeninghen en manieren van vechten, en konsten om Steden en Sloten te bestormen, en insonderheydt waer door de jonghens den krijghshandel, niet alleen sonder bloedtstortinge, doodtslagen oft oock eenigh perijckel van 't leven, moghen leeren, maer oock het selve uyt geneughte souden bestaen en malkanderen bevechten: En daerom soo vergaderen de jongens jaerlijcks met groote hoopen by een in de Winter, soo langh als 'er Sneeuw is, daer toe van hun Ouders aengeport zijnde op eenighe hooghe plaetsen, alwaer dat een yeghelijck om 't meest groote hoopen Sneeuw t'samen brenghen, waer aen dat se insonderheydt Sondaeghs en Heylighedaeghs seer naerstelijck wercken, maeckende Kasteelen en Bolwercken, met vensteren en schietgaten, ghelijck de Sloten en Bolwercken ghe-

maeckt worden: De welcke sy eenpaerlijck met water nat maecken, om dat de Sneeuw alsoo met het water wel vast in een ghedronghen wesende, door de vorst sou mogen te harder en stercker worden. Door welck nat-maecken de Sneeuw somtijdts soo hardt en vast bevrosen en soo sterck wort, dat se niet alleen soude mogen verdragen gemeene slaghen met stocken oft diergelijcken, maer oock, indien dat 'et van nooden was, metale klooten, en teghen staen 't gheweldt der oorlooghs-tuyghen, daer men hier voortijdts de mueren van de steden mede pleegh te vellen en neêr te werpen. Nu nae dat alle dinghen soo bereydt zijn, soo deelen hen de jonghens in verscheyde benden en hoopen, waer af het een deel hem is houdende binnen 't besluyt van de voorseyde Blockhuysen, om die tegen de vyanden te beschermen en bewaren: en het ander deel dat blijft buyten om het Blockhuys te bestormen en in te nemen. Daer zijn oock in dese witte leghers soo wel buyten als binnen geen Swarte oft Tanneyte vaendelen ghebreck, oft groene tacken en meyen van Genever-boomen, onder de welcke een lustighen en gheneughlijcken strijdt begost wordt, niet om eenigh geldt oft goedt te verkryghen, maer alleen om prijs en eer daer door te behalen. In welcken strijdt over beyde zyden niet anders ghebruyckt wordt dan sneeuwballen die zy met de handen nae malkanderen werpen. Want daer wordt scherpelijck geboden op straf van naeckt in kout water ghesteecken te worden, dat niemandt hem vervoordere in dusdanige sneeuwballen daer hy mede wil werpen, steen, yser, hout, oft stucken van Ys, te doen. Ten anderen, terwylen dat die van buyten aldus sterck het Blockhuys bestormen, soo zijn 'er oock sommighe van hen, die ghelijck Conynen, het fondament van 't Blockhuys onder deurbooren, en soo

daer in komen om dat se die gene, die 't blockhuys van binnen beschermen, souden moghen uyt hun plaetsen verjagen. Maer na dat die van buyten daer binnen zijn gheraeckt, soo vertoeven sy niet langh of sy rechten met vuysten tegen malkander, en dat soo langh tot dat de vaendelen van die binnen ghenomen zijn en de neêrlaegh hebben, en als dan houden sy op van vechten, op hoop, ter naester reys als sy weder by een vergaderen om te stormen, dat sy hun schade verhalen sullen, en hun uyterste best doen om de plaetse, soo verre als 't hen moghelijck is, weder met stormen in te nemen. Voorwaer dese stormen en strijden worden met sulcke naerstigheydt ghepleeght, en gaen oock anders niet te werck dan of 'er huys en hof, en het welvaren van 't landt aen gheleghen was, sulcken arbeydt en moeyte doen sy in dese spelen. Ten anderen, of 't gheviel dat 'er yemandt was die door vrees uyt een ghevecht wegh-liep, soo die dan gekregen wort, steken se die den hals vol Sneeuw tot op de rugh toe, en geven hem daer-en-boven veel quade en straffe woorden, en bespotten hem; en alsoo ghestraft wesende, soo laten sy die loopen, om dat hy op een ander tijdt als hy weder ten stryde komt, te vaster sou blyven staen, en 't legher te vromer beschermen. Andere die droppen se allenghskens van dat koudt en half bevrosen water, als 't seer afgrijsselijcken koudt is, tusschen hals en hooft, en straffen die alsoo, ghelijck wy breeder sullen verklaren als wy schryven van de straf die men ten Ys is ghebruyckende. 't Welcke al te samen uyt vermaeck gheschiet, om dat de plompe en weêrspannige jongens op een sachte manier gestraft souden worden.

Cap. XI. Hoe dat men ten Ys met paerden loopt, en van de prysen die daer mede zijn te winnen.

 

DE oude Gotthen hadden eertijdts voor een gebruyck, dat sy in de Winter, op 't laetste van December, als alle meyren, stilstaende wateren, en aerde wel stijf en hardt toeghevrosen waren, in alle plaetsen en landtschappen al de beste en schoonste paerden die sy hadden, by een lieten vergaderen, om daer mede speelen te houden, en openbaer op 't Ys te loopen, om prijs daer mede te winnen: En aengaende de spelen die uyt vermaeck gedaen wierden, soo quamen des ses-en-twintighste December in yeder Landtschap, een groote menighte van ingesetenen by een, (en vergaderden ten Ys op de rivieren oft staende wateren, die hardt toeghevrosen waren, blinckende ghelijck een spiegel) wel ghemonteert en voorsien zijnde van stercke en snelle paerden, in verscheyde benden ghedeelt, een yegelijck goede hoop en moedt hebbende van 't snelst te loopen om eer te behalen, en den prijs te winnen die 'er toe ghestelt was. De lenghte van de plaetsen daer men het loopspel houdt was omtrent vier oft ses Italiaensche mylen verre. Maer de prijs die 'er mede was te winnen, waren eenighe maten koorn, nieuwe kleederen, en daer-en-boven het paert dat tot het gestelde teecken niet loopen kon, 't welcke toebehoorde den genen die de prijs ghewonnen hadden. Dese vermaeckelijcke loopspeelen, die men in de Noordsche Landen is ghewoon te doen, worden nerghens soo seer ghebruyckt als in Oost- en West-Gotlandt. Want het landt is vol vruchtbaere en vette weyden, alwaer oock voor de paerden een uyttermaten goedt gras wast, daer men veel duysent paerden sou

moghen inhouden, niet alleen op een weyde, maer op groote wyde en verscheyde velden, die daer seer wijdt en breedt van den anderen gelegen zijn.

 

Cap. XII. Van de volckeren die om prijs ten Ys loopen.

 

IN dese gewesten worden twee soorten menschen ghevonden, welcke op 't snelst en kortst naer de bestemde loopbaen om prijs loopen. d'Eerste dat zijn de wilde Lappen, die met kromme houten oft lange platte stocken, die sy onder aen de voeten vast hebben ghemaeckt, seer snel op en neêr loopen, over de Sneeuwberghen en dalen, langhs en dwars soo sy willen, en dat seer vaerdigh, 't zy in 't vechten, oft in 't jaghen van wilde Beesten, (daer mede dat sy de kost winnen, en rijck door worden) oft oock dat het zy om eer te behalen en prijs te winnen met het snelste te loopen. Maer boven alle andere soo zijn die van Schrickfinlandt de kloeckste in dese wijs van loopen. En 't is genoegh dat ick hier verhael, dat dit volck soo behendigh en vaerdigh is in dit rasch loopen over die hooghe Sneeuwberghen oft oock om prijs te winnen, dat naeuwlijcks yemandt van al de andere volckeren hem op het vlacke en gladde Ys volghen oft achterhalen konnen, daer sy nochtans op effender en veel korter ghereedtschap steunen dan de andere. Ja dat meer is, men seght dat die gene, die aldus over de Sneeuw oft om prijs ten Ys tot het gestelde teecken loopen, de wilde beesten die sy in 't ghemoet vinden, met pylen doodtschieten. Maer die ten Ys loopen, al is 't dat sy hen soo wel weten te bestieren dat sy sonder eenige sorgh zijn van hen te quetsen oft te beseeren, soo zijn sy nochtans niet vry noch verseeckert van de scheuren die on-

der de Sneeuw bedeckt legghen, ghelijck wy hier nae breeder verhalen sullen, als wy beschryven de wijse van oorloghen die men daer ten Ys ghebruyckt. De andere soort van volck, dat zijn de gheene die onder aen de voeten vast ghemaeckt hebben gheslepen ysers, wesende een voet langh, oft effen Harts beenen, oft Osse schinckels, die een natuurlijcke gladdigheydt hebben van de vettigheydt die 'er in is, met de welcke sy alleen op 't gladde Ys wonderlijck snel konnen loopen, volhardende hun loop soo verre als 't Ys effen en onghebroken is. Onder welcke soort van volck over al menschen ghevonden worden, die uyt lust op 't Ys loopen om de prijs, die 'er toe gestelt is, te mogen winnen: Wesende de lenghte van de loopbaen van beyde zyden gestelt, op de vast toegevrosen wateren, blinckende soo klaer als een Spiegel, omtrent een, acht oft twaelf Italiaensche mylen, oft somtijdts oock wat minder. De prijs die met het snelst loopen te winnen is, dat zijn Silvere lepels, kopere vaten, swaerden, nieuwe kleederen, en jonghe paerden. Maer ghemeenlijck soo winnen dese de prijs van loopen boven alle andere, die onder aen de voeten vast ghemaeckt hebben Harts schinckels, die breet en effen geschaeft zijn, en gesmeert met Varckens reusel: Want de beenen die alsoo ghesmeert zijn, die moghen in 't loopen niet belet oft verachtert worden van de bevrosen druppels die door de gaten en spleten, wegens de groote koude en vorst oprysen en doordringen boven op 't Ys, gelijck wel 't Yser magh worden hoe seer dat het oock geslepen oft gesmeert is. Maer geen smeer is 'er nutter oft bequamer om sulcke Ysers mede te smeeren dan van Harten oft Ossen beenen, die een natuurlijcke gladdigheydt in sich hebben. En alsoo gheschieden dese loopspelen ten Ys, maer alder meest en sonder ghevaer, als Ys blinckende

en klaer is, een, twee oft drie vingheren dick, en bloot van sneeuw: Want anders soo is 't seer sorgelijck, en insonderheydt als 't Ys met een dunne sneeuw bedeckt is, door dien dat de beecken en loopende rivieren, die in staende wateren gheweldigh komen vallen, het Ys door 't gestadigh loopen verslyten, 't welcke oorsaeck is dat 'et Ys niet dick en sterck magh worden, 't en zy als 't een seer harde vorst is, soo dat 'et vallen heel ghevaerlijck is. Want het ghebeurt somtijds dat 'er eenighe die onvoorsichtigh over 't Ys loopen, niet kennende de eyghenschap en gheleghentheydt van 't Ys, oft niet achtende 't ghevaer dat 'er in ghelegen is, loopende meer door vermeten stoutigheydt dan met voorsichtigheydt, de welcke door het breecken van 't Ys licht raecken te verdrincken, het lichaem schietende door 't Ys, onder in 't water, en het hoofd boven blyvende op 't Ys, afghesneden zijnde door de scherpigheydt van 't Ys, als of 't met een bijl afgehouden was. Maer nochtans blyven 'er seer selden door dierghelijcke onghelucken eenighe van de inghesetenen, maer veel vreemde, die 'er komen om 't land te bespieden, doende groote naerstigheydt om haestigh over wegh te wesen, en hen voornemen te volbrengen, die oock somtijds onverwacht door 't breecken van 't Ys vernielt worden.

 

Cap. XIII, Van de Herbergen die tot behoef van den reysenden man, op het Ys gemaeckt worden.

 

DAer is oock een gebruyck, dat de inwoonders, de gemeene wegen, als sy toegestopt zijn van de omghevallen boomen, die door groote kracht van storm ter neêr gesmeten zijn, met gemeene ar-

beydt en kost, met bylen en houwmessen, wederom ghebruyckelijck maecken. Maer als sy ghestopt en vervuylt van de sneeuw liggen, soo worden sy geopent en ghemaeckt door het treden der beesten oft doortrecken der sleeden, die d'een nae d'ander daer over varen: Doch soo het aen strandt oft op de toeghevrosen zee is, soo worden 'er ghemeene vaerweghen gheschickt en ghemaeckt, mits stellende baecken op het Ys, waer langhs de reysenden man vry en sonder ghevaer van d'een plaets tot d'ander magh gaen. Voorts soo worden desghelijcks ghemaeckt door een seer groote behendigheydt op den oever van de zee, oft effen steenrotzsen, en oock op 't vlacke Ys, herberghen om den reysenden man in te moghen huysvesten, en om dat de Neêrduytschen, die in de Landen en Steden der Vandalen woonen, door de groote menighte der sneeuw, die alle weghen bedeckt, geen verhinderingh lyden souden, in de koophandel die sy met verscheyde Kooplieden hebben. Want sy nemen balcken van drie oft vier voeten langh, de welcke sy stellen op 't Ys over eyndt als een fondament van een huys, waer op dat se hun herberghen timmeren van plancken die sy dwars daer op legghen: In welcke huysen over al stooven zijn, die met kolen heet gemaeckt worden, daer in oock hebbende al dat men sou begheeren om goede çier te maecken en vrolijck te wesen, niet vreesende voor eenighe laghen van boeven, moorders, dieven of bespieders, want sy houden hen beter bewaert en verseeckert te zijn in de huysen die sy op het Ys hebben ghetimmert, dan oft sy in eenighe vaste en groote huysen op het landt waren. En hoe dat de koude en vorst felder is, en oock stercker waeyt, hoe dat sy vrolijcker en gheruster zijn. Want de winden van onder waeyende aen de fondamenten van hun huysen,

die aldus op de voorseyde balcken ghebouwt zijn, maken het fondament te stercker. De welcke daer aldus blyven staen, tot omtrent het begin van de Lente, als de Zuyde wint met sijn warmen asem begint het Ys sacht en kranck te maken, want als dan soo worden sy weder gebroken en uyt een gedaen, en ghedraghen op 'et vaste landt, sonder yet te betalen voor de plaets daer sy ghestaen hebben. Albert Krants de welcke seer naerstigh van de eyghenschap van alle landen heeft geschreven, verhaelt dat in 't jaer derthien hondert drie-en-twintigh, soo harde vorst was, dat de Duytsche oft Deensche zee soo vast heeft toegevrosen geweest, dat men te voet van de Haven van Lubeck tot in Deenmarcken, en in Pruyssen over zee kon gaen, en dat tot gherief van den reysenden man op 't Ys, op plaetsen, daer toe bequaem, herbergen gestelt waren.

In 't jaer derthien hondert negen-en-tnegentigh was de Winter en vorst soo koudt en groot, dat de zee soo hardt toeghevrosen was, dat men over zee drooghs voets van Lubeck tot in de stadt Straelsondt, en van daer tot in Deenmarcken kon gaen.

In 't jaer vijfthien hondert drie-en-twintigh soo was de koude en vorst in de Winter soo uytter maten groot, dat men desghelijcks nooyt te voren had gehoort, want men kon van Dantsick in Pruyssen tot Lubeck over 'et Ys te paert komen sonder eenigh gevaer, en van Meeckelenburgh tot in Deenmarcken

over zee langhs de selve wegh, daer de schepen in de Somer varen, stonden over al herbergen op 't Ys om den reysenden man te herbergen.

In 't jaer twaelf hondert vier-en-tnegentigh was de Sleeswijcksche of Deensche zee soo vast toeghevrosen, dan men van Jutlandt tot in Anslo daer over te paert kon ryden.

Daer hebben oock boven dese die wy hier verhaelt hebben, noch wel veel andere groote en

stercke vorsten in de Winter geweest, dat de zee en rivieren daer door toeghevrosen zijn, maer om dat het soo dickwijls gheschiet is, soo vindt men 'er seer weynigh af beschreven.

 

Cap. XIV. Hoe dat men over 't Ys tusschen de vracken en scheuren gaet.

 

AL hoe wel dat wy in 't voorgaende Hooftstuck gheschreven hebben van de herbergen die op 't Ys gemaeckt zijn, soo hebben wy nochtans niet genoegh verklaert, door wat tekenen dat de reysende man, bysonder als 't doncker, mistigh oft sneeuachtigh weêr is, den rechten wegh magh houden, om te komen tot de herbergen en plaetsen daer hy wil wesen. Welcke teeckenen daer seer noodigh zijn, mits dat het Ys, daer men tot allen kanten over magh gaen en ryden, soo wijdt en breedt is dat men meesten deel niet dan Hemel, Ys en Sneeuw siet, insonderheydt als men in 't hardtste van de Winter en in de sterckste vorst, den selven wegh seer haestigh te paert wil over reysen, daer in de Somer door stercke winden de groote schepen snel doorzeylen. Daerom soo moet men verstaen dat de geenen die ghestelt zijn om 't Ys te besichtighen, alle achtstendeel van een mijl, bysonder daer sy het Ys sterck vinden te wesen, in 't Ys doen maecken kleyne gaten, in welcke ghestelt worden Denne- oft Genever-boomen, die over eynde staende, terstondt daer stijf in bevriesen, maeckende soo eenen wegh over zee. Want waren dese teeckenen daer alsoo niet ghestelt, daer sou niet minder ghevaer in 't gaen tysschen die open scheuren wesen als 'er in de vlacke zee is, voor de schepen die niet toegherust

zijn ter oorlogh, komende onder de wreede zee-roovers, oft als 'er is in de groote en woeste wildernissen, zijnde onder de wilde dieren. Daerom wordt 'er wel scherpelijck verboden dat sich niemandt sal vervorderen dusdanighe teeckenen uyt te trecken of te veranderen ('t en waer in tyde van oorlogh, om de verraders en bespieders te beletten en te doen doolen) om 't groote ghevaer dat 'er door soude moghen komen, en oock om verscheyde redenen die ick u hier sal verhalen. Doch insonderheydt soo moet men verstaen, dat in 't ghemeen over al de loopende en staende wateren in de Maent van October beginnen toe te vriesen, en in sommighe plaetsen met verstercken van de vorst, het Ys soo dick wordt, dat in de plassen en staende wateren daer van onder gheen levende aderen in komen, de visschen, nae dat het Ys gedooyt is, doot ghevonden worden. Maer om te ontgaen de groote schade die men sou lijden door 't sterven van de visch, soo wordt het Ys daghelijcks door naerstigheydt en opsicht der Visschers in stucken ghesmeten, en alsoo open ghehouden, ghelijck wy hier nae breeder verklaren sullen, als wy schryven van de Wintersche wijse van visschen. Nu voorts, het Ys in de voorwinter en midwinter is soo sterck, dat 'er een mensch, van dat twee vingheren dick is, sou moghen over loopen; en dick wesende drie vingeren, soo is 'et sterck ghenoegh om een ghewapent man te paerde, daer over rydende, te dragen; dick wesende ander halve palm, soo magh 't een deel ruyters te paerde, oft een groote hoop voetknechten verdraghen; maer als 't drie oft vier palmen dick is, soo magh het een heel Legher, of een hoop van thien duysent mannen verdraghen, ghelijck wy sullen verhalen, als wy schryven de wijse van oorloghen die men daer in de Winter ghebruyckt. Maer al is 't dat

dit Ys soo sterck is, soos iet men nochtans dat het op verscheyde plaetsen van de levende aderen en opblasinghe, die op veel steden van onder is opkomende, seer wijdt en breedt ghespleten en geopent wordt, ghelijck een groote wyde straet. Echter wordt de reysende man, dien de aert van 't landt wel bekent is, daer door niet belet of in sijn reys verachtert, maer gaet al draeyende langhs de scheur van 't Ys, tot dat hy die voorby is, om dat hy gheen tijdt sou verliesen. Doch als de scheuren van 't Ys by nacht geschieden, (gelijck meesten deel ghebeurt) soo hoort men het ghekraeck seer verre, 't welck min noch meer geluyt geeft dan of 't felle donderslagen waren, of een groote beweginge van aerdtbevingen. Maer van dat het Ys in 't eerst van April begint te smelten en brosch te worden, soo is 'er niemandt die hem voortaen op de dickte of kracht van 't Ys betrouwen wil om 'er over te gaen, 't en waer in 't kriecken van den dagh: om dat des daeghs door 't schijnen van de Son het Ys seer brosch en kranck wordt, dat naeuwlijcks een ongewapent man dragen magh, daer onlanghs te vooren een groote hoop ruyters te paert sonder ghevaer konnen over ryden. Niet te min, de weghen die op 't Ys waren, en door 't overgaen harder en vaster, dan het omliggende Ys gheworden zijn, die blyven veel langher onghedooyt, ligghende op 't water als brugghen, om over de plassen en staende wateren te gaen. Maer die over dese brugghen willen, die behoeven wel een planck te hebben om de selve mede op en af te gaen, mits dat het aerdrijck aen de kanten van 't water, door de hitte der Son warm gheworden zijnde, 't Ys allenghskens doet smelten. Ick wil hier oock niet onvermaent laten, dat 'er in 't Koninckrijck der Oost-Gotthen een staend water is, genaemt Veter, wesende tsestigh Italiaensche mylen langh, en twintigh breedt, 't welcke

van sulcken aert is, als 't met stormwinden toevriest, dat het, wanneer als de tijdt van doyen is naeckende, met een groot ghetier en geluyt begint van onder in den gront op te borrelen, en soo beroert te worden, dat het water met groot gheweldt door de kleyne scheuren, die in 't Ys komen, doorbreeckt, welcke in korte tijdt seer wijdt worden, niet teghenstaende dat het Ys een vaem oft twee dick is. En dan met hulp van stercke winden, die van boven komen, wordt het Ys in veel stucken van malkanderen ghescheurt, soo dat de arme lieden, die als dan daer op zijn, in groot ghevaer van 't leven op de Ys-schollen dryven, en niet anders dan door Godts ghenade, met de schollen aen de oever van 't water komen, te landt af-springhen, en ten laetsten behouden werden. Waer uyt dat wel te vermoeden is, dat in dit staende water de kracht der naturen verborghender en wonderlijcker werckt, dan elders in andere staende wateren. Daer is oock een staend water niet verre van Nidrosien, 't welcke de Hooftstadt in 't Koninckrijck van Noorweghen is, dat nimmermeer toevriest.

 

Cap. XV. Van 't Ys gereedtschap.

 

GElijckerwijs de volckeren, die in heete oft getemperde landen woonen, van de vorst, koude, sneeuw, rijm, Ys en ander wintersch geruysch vry zijn: soo konnen sy oock qualijck begrypen met wat verscheyde konsten, middelen en wercktuygen dat de lieden, die in dese koude Noordsche Landen woonen, hen selven tegen die straffe koude konnen wapenen, ghemerckt dat het niet moghelijck is op 't gladde ys over en weêr te loopen, oft groote

sware packen verre daer over te slepen, ter plaetsen daer men die begheert te hebben, 't en zy dat 'et gheschiede met wetenschap die men daer toe magh ghebruycken, om hen selven onderstandt te doen en te helpen. Sy dan ghebruycken houte schoenen met scherpe ysere tanden daer onder aen, de welcke den reysenden man, visschers en krijghslieden seer dienstigh zijn. Noch zijn 'er drie hoecken met ysere pinnen, de welcke alsoo met drie hoecken ghemaeckt zijn om te vaster te gaen. Als oock ronde ysere reepen en ringhen rondom met scherpe tanden, aen welcke voorseyde wercktuyghen seer stercke riemen zijn, daer men se mede aen de voet vast maeckt, op dat men alsoo te vaster en seeckerder op 't Ys kan gaen, en te lichter alle swaere packen van een of twee souden moghen voortghetrocken worden, die men andersins te lande door 't sandt oft sneeuw met kracht van paerden qualijck sou konnen wegh kryghen. Noch zijn 'er bylen oft houwmessen, dat het beste ghereedtschap is dat men magh hebben, om 't Ys in stucken te smyten: Want met dusdanigh ghereedtschap worden de toeghevrosen rivieren seeckere mylen verre open ghebroken, als men de schepen in zee brenghen moet, die toegherust zijn teghen de Zeeroovers: Oft als men eenighe boden, om noodtsaeckelijcke dinghen die het Ghemeene Best aengaen, uyt wil schicken en over zee senden. Somtijdts gebeurt het oock wel, als 't de noodt vereyscht, dat men de schepen op wagens uyt de Steden en Sloten over 't Ys tot in de zee voert, op dat sy door kracht der winden gheswint mogen zeylen in korten tijdt, daer men op veel dagen te paert niet soude konnen geraken. Daer zijn oock ysere Schoppen daer mede dat 'et hardt en dick Ys, dat men met ander ghereedtschap niet breken kan, seer licht gebroken wordt: Want andere

ysere bylen en houwmessen die met stael getèmpert zijn, die terstont als 't hardt vriest, met den eersten slagh, die men op 't Ys oft op eenen groene boom daer mede slaet, in stucken springen gelijck een glas, daer dese schoppen heel en onbeschadight blyven. Daer zijn oock ysere haecken ghelijck dreggen gemaeckt, daer men de Ys-schollen, die met het voorgaende ghereedtschap in stucken ghesmeten zijn, mede trecken oft steecken magh daer men se begeert te hebben. Welck gereedtschap sy oock gebruycken in de Maent van December, wesende in de vlacke zee, niet alleen om de Ys-schollen van de schepen te weeren, op dat se niet ghebroken worden: maer oock om de verborgen steenrotzsen, die in 't water bedeckt leggen, te mogen schouwen, en oock als 't noot is, om daer mede tegen de vyanden te vechten. Noch zijn 'er hooge schoenen oft socken, die men in 't vechten ghebruyckt, om dat men op 't Ys te vaster sou staen, en alsoo te vromer zijn vyandt afkeeren, oft anders, om in 't vlieden beter te mogen loopen.

 

Cap. XVI. Van de vierkante steenen en teeckenen die van de Gotthen, tot gedachtenis van eenige overwinningen, opgerecht zijn.

 

DE oude Gotthen en die van Sweden hadden van oudts voor een wijs, dat sy gemeenelijck in velden oft op bergen stelden teeckenen van hooge opgerechte steenen, gelijck de Piramyden van Egypten, en dat omtrent ter plaetse daer sy groote slagen gehouden en de overwinningh ghekregen hadden, hoopende daer door hunne namen onsterffelijck te maken, en een eeuwige geheugenis nae te laten van de vrome Oorloghsdaden die sy bedreven hebben,

de welcke sy met korte woorden deden graveeren oft houwen in de voorseyde vierkante steenen. Desgelijcks soo hebben sy (van de vrome daden die sy over veel hondert jaren gedaen hebben) de naekomelingen een geheugenis nagelaten, met liedekens, die men in dien tyden gewoon was te singen, die in rijm hun hooghe daden beslooten. Daer worden oock noch ter tijdt in de Noordsche Landen ghevonden seer harde bergen, aschverwigh van koleur, die ongelijck veel harder zijn dan eenigh Marbersteen, de welcke gemeenelijck van de aerdtbevinge, donder en blixem, oft door eenigh ander gheweldt der natuur, soo gheraeckt en gheroert worden, dat 'er groote steenen afvallen, de sommighe langh en spits zijnde ghelijck Piramyden, de andere ghelijck vierkante Colommen, sommighe als de vierkante steenen die men ter ghedachtenis van eenige overwinninghe oprecht, welcke alle soo konstigh en net van de natuur ghesneden zijn, dat het verlooren arbeydt sou wesen yets meer daer aen te snyden oft te doen polysten. De Piramyden oft Colommen, daer wy af gesproken hebben, worden nergens soo veel in de Noordsche Landen gesien, als in Heslingenlandt. Maer de hooge opgerechte steenen, die door kracht der Reusen en vrome Kampvechters opgerecht zijn, tot gedachtenis van hun vrome daden, worden alder meest ghesien in Oost-Gotlandt, West-Gotlandt, en in Hoogh-Sweden, aen plaetsen daer twee oft drie verscheyde wegen in een komen, de welcke oock konnen ghesien worden in de woeste wildernissen, die van over ouden tyden door pestilentie, oorlogh en dieren tijdt verwoest en bedorven zijn, en noch ter tijdt door de onachtsaemheydt en traegheydt der inwoonders niet bearbeyt noch bebouwt werden, (hoe wel het landt nochtans door sijn natuurlijcke goedigheydt en vettigheydt hen daer toe ghenoegh is aenporren-

de) dan alleen op sommighe plaetsen daer het een jaer geackert wordt en het ander jaer braeck light. Dese steenen die aldus op verscheyde plaetsen opgerecht staen, zijn thien, vijfthien, twintigh, dertigh, oft somtijdts meer voeten hoogh, en vier oft ses voeten dick, die seer vreemt en met wonderlijcke ordonnantien, uyt verscheyde redenen, daer ghestelt zijn, waer in dat gegraveert staen seer vreemde letteren. De letteren die daer in ghegraveert zijn langhs en recht op de gemeene wijs van schryven, beteeckent de gevechten van de kampvechters. Die in vierkante ordonnantien staen, beteeckent de benden van de ruyters die daer hebben ghestreden. Die in 't ronde gegraveert zijn, de graven van hunne vrienden en magen. Die gelijck wiggen oft beytels geordonneert zijn, beteeckent dat daer omtrent het heyr der ruyters en voetknechten de slagh ghewonnen en de overwinninghe verkregen hebben; dit gheschrift begint onder aen de voet van de steen op de rechter zyde, streckende opwaerts tot boven toe, en alsoo van boven weder neêrwaerts langhs de slincker zyde van de steenen, en dan van binnen weder opwaerts en nederwaerts gaende tot den eynde van 't geschrift: En elcke letter is een duym langh en dick. En al is 't dat door regen en slijck de letteren die in 't onderste van den steen staen, seer veel uytgegeten zijn, mits de groote oudtheydt der tyden die sy daer ghestaen hebben, soo magh men nochtans dese oft diergelijcke dinghen noch seer wel daer in sien te lesen.

Ick UFFO, die vechtende voor mijn landt, verslagen heb twee-en-dertigh kampvechters, maer ten laetsten verslagen van den vromen Roluo, legh hier begraven.

Ick INGOLT die een beschermer der verdruckte lieden heb geweest, en een overwinner der wederspannigen Tyrannen; vol lidt-teeckenen en oudt van jaren, met mijn swaert omgort, legh hier begraven.

Daer anderen door vrome feyten van wapenen hebben gesocht prijs en eer te verwerven, daer heb ick HALSTEYN een onsterffelijcken lof verkregen, naerstigheydt doende om vrede te onderhouden.

 

Cap. XVII. Van de hooge vierkante steenen die opgerecht staen op de graven der oude Gotthen.

 

DE oude Gotthen en andere Noordsche volckeren hebben altijdts seer curieus gheweest, tot ghedachtenis en eer van hun ouders, die sy begroeven, op te rechten eerlijcke teeckenen van hooghe verheven steenen ghemaeckt, als men noch op den dagh van heden magh sien: De welcke uytter maten groot wesende, seer wonderlijck by een zijn ghevoeght, verheven en dwars ghelijck een seer hooghe en wyde deur, zijnde door kracht en sterckte der Reusen opgherecht. Het welcke insonderheydt ghesien wordt omtrent twee groote mylen van de stadt Scaren, in 't gaen nae de Kerck van 't dorp Kelby. Want daer staen op een driehoeckighen wegh (als voor verhaelt is) drie seer groote steenen, daer in heel konstigh Gotsche letteren ghegraveert zijn. Maer is 'er yemandt die naeuwkeurigh dierghelijcke steenen en tekenen begeert te ondersoecken, die sou, indien hy de wildernissen soo wel als de velden wilde doorreysen, over al veel van sulcke teeckenen konnen sien: 't welck al te langh vallen sou hier te beschryven. De voornaemste oorsaeck dat 'er omtrent de seer oude stadt Scaren soo veel gevonden worden, om dat niet verre van daer in voorige tyden pleegh te staen een Koninghs Hof en Sterckte, ghenaemt Aaranen, (daer af dat wy op andere plaetsen breeder gewagh sullen maken) alwaer dat voortijdts over

eenige hondert jaren op verscheyde tijden seer veel vreesselijcke slagen zijn gehouden: Van welcke slagen mijn beminde Broeder en voorsaet Ian Aertsbisschop van Upsalen, wonderlijcke dinghen heeft geschreven. Daer zijn oock over al in Oost-Gotlant en in Hoogh-Sweden groote en edel Heeren Huysen en Sloten, de welcke ghebouwt legghen in plaetsen die seer sterck van sich selven zijn, alwaer men magh sien, soo wel omtrent de mueren als in de velden, seer groote steenen over eynde in der aerden staende, die van de Ouden daer opgherecht zijn, eenige daer af wesende langhwerpigh, andere gelijck beytels, en sommighe rondt, op welcke in 't opperste eynde met Gotsche letteren staen geschreven goede onderwysingen en leeringen, als dat men sal aenvaerden de deughd, en van de sonde en het quaet af-laten, even eens als oft de dooden, ghelijck oft sy levende waren, hare nakomelinghen begeerden te onderwysen, 't gene dat sy behooren te doen oft te laten. En sonder twijffel, het is blijckelijck ghenoegh dat het doen ter tijdt in de Noordsche Landen een algemeen ghebodt is geweest, dat men gheen Tyrannen of quade Koningen begroef, om dat sy geen heerlijcke graven souden gebruycken. Maer der goede Koninghen graven siet men 'er ghenoegh, want de hooge steenen die tot hun ghedachtenis daer ghestelt zijn, bewysen sulcks klaerlijck, in welcke men vindt staen kruycen die daer in zijn ghehouwen, eer dat het Christen gheloof in de Noordsche Landen gheplant is gheweest, als men noch op den dagh van heden magh sien, door dese oft dierghelijcke Grafschriften die in de selve steenen gehouwen zijn.

Nae dat ick GERMUND langh ghedoolt had, verleydt zijnde door des vyandts bedrogh, ten laetsten bekeert wesende tot der Christenen Godt, ben ick gestorven en hier begraven: verwachtende sijn oordeel.

Elders op eenen anderen Steen worden gevonden dese navolgende woorden: Verlaten hebbende der Afgodendienst, ben ick HOLSTAN gestorven, maer door 't gheloove in Christo levendigh, soo rust ick onder desen Steen.

 

Cap. XVIII. Van de ghebeelde Steenen.

 

OP verscheyde andere plaetsen worden oock gevonden seer breede en hooge steene Tafelen, die door kracht van de Reusen vast in d'aerde geplant zijn: In welcke men ghehouwen siet beeltenissen van Draecken, Serpenten en Beeren, tot een ghedachtenis dat sy aldaer teghen soodanighe fenynighe en wreede Beesten vechtende, de overwinningh hebben verkreghen: 't Welck sy niet minder eere reeckenden, dan oft sy van hunne vyanden, zijnde wel ghewapent, de overhandt hadden ghehadt, ghelijck wy hier nae sullen verklaren, als wy van de Reusen en vrome Kampvechters schryven. Ten anderen, soo zijn 'er oock langhs de oever van de zee groote Steenen gestelt, daer in dat seer oude Letteren ghehouwen staen, de welcke te kennen gheven dat op sulcke plaetsen seer edele persoonen, door een vreemd'ongheval der zee, by onweêr, blixem oft draeywinden gebleven, oft van de Zee-roovers vermoort zijn; daer af dat de plaets ten eeuwigen daghe noch den naem houdt. Oock vindt men daer noch andere hooghe Steenen, die daer ghestelt zijn, als palen van Landen, Heerlijckheden, Sloten, Ghemeynten, en van oude besittinge en erve van Edele en onedele lieden: De welcke een yeghelijck van desen, als sijn eyghen goedt, vredelijck sonder Proces oft Wetten, oft andere klaghten, door het onderscheyden van dese Landen besitten en gebruycken: Bewijsende hier door

alle andere volckeren tot een goedt voorbeeldt en leeringhe, dat onder dese simpele en ongheleerde menschen, met dese Steene palen meer rechts en gherechtigheydts onderhouden wordt, dan elders onder andere, die met alle hun Boecken van rechten, hen selven reeckenen veel wijser en gheleerder te wesen. Noch zijn 'er oock andere groote en hooghe Steenen, staende aen de kant van de zee, daer geen Letteren in ghegraveert staen, die door voorsichtigheydt der Ouden daer ghestelt zijn, hellende met het opperste eynd na de gevaerlijcke Havens, op dat hen de Schippers door dat merckteecken souden weten te wachten voor de perijckelen die de Schepen souden overkomen. Daer is oock een seer groote en ronde Steen, die men noemt Morasteen, niet verre van Upsalen, de Hooftstadt van 't selve Landt, de welcke een weynigh verheven uyt der aerden staet, hebbende rondom sich liggen twaelf andere Steenen die kleynder zijn, en gemaeckt als beytels: op welcke Steen den nieuwen toekomende Koningh in de teghenwoordigheydt van een groote menighte volcks ontfanghen wordt, die daer nae met triumphelijcke Ceremonien (eerst ghedaen hebbende den eedt van de Kercke te beschermen) van de Christelijcke Bisschoppen bevestight werdt.

 

Cap. XIX. Van de Uurwercken die met de schaduw wysen.

 

DE inghesetenen van het uytterste eynd der Noordsche Landen, daer de Noordschen Pool boven den Horizont meer dan ses-en-tachtigh graden verheven is, gebruycken geen Sonwysers, gelijck Anaximenes Milesius van Lacedemonien alder eerst (soo ons Plinius beschrijft) heeft gevonden: noch

oock eenige andere manieren van Uurwercken die met raders en ghewichten omgaen, oft door waterwerck gaen, oft met onderscheydinghe van linien gemaeckt zijn: maer sy gebruycken alleen seer hooge en laege hoecken van Steenrotzsen, die eensdeels door konst, en eensdeels uyt der natuur daer toe gheordineert zijn, de welcke hen sonder te missen wysen door de schaduwe der Sonne den tijdt van den dagh. Maer in de Winter, soo wel by dagh als by nacht, als de Maen niet schijnt, soo weten sy aen 't ghetier der Voghelen, en andere wilde Dieren (die daer in groote menighte zijn) seer perfect wat tijdt dat het van den dagh is. En met sulcke Uurwijsers en grove teeckenen zijn sy te vreden, sonder door eenighe andere die subtijlder zijn, veel te ondersoecken.

 

Cap. XX. Van de Stocken daer men mede weten kan de tyden van 't Iaer.

 

GElijckerwijs als ons de Griecxsche en Latijnsche Schryvers ghetuygen, dat de Gotthen een sonderlinge groote ervarentheydt en oeffeningh in den handel van oorlogh hebben: alsoo ghetuygen ons de Gotsche Schryvers, dat se groote wetenschap hebben van veel dingen die seer nut zijn, soo wel t'huys als buyten, en bysonder in de konst der Hemelsche teeckenen, waer door dat se seer veel van toekomende dingen konnen voorseggen: want soo wel de Gotsche oude als jonghe lieden hebben ghemeenlijck een stock met Gotsche Letteren gheteeckent, de welcke daer in alsoo gesneden zijn, om dat men sou sien met wat ghereedtschap dat sy hier voortijdts wisten, als de Boecken noch niet in ghebruyck waren, seer seecker den loop, kracht,

en influentien der Son, Maen, en van alle andere Sterren, ghelijck noch op den dagh van heden by na al de ingesetenen van 't landt weten. Desen Stock is ghemaeckt soo langh als een mensch, waer op dat over beyde zyde staen de weecken van 't jaer, en voor elcke weeck seven Gotsche Letteren, by de welcke 't Gulden ghetal en de Sondaeghs Letter (nae de tijdt dat sy Christenen zijn gheweest) in hun ghemeene tale met Figuren onderscheyden worden. Noch hebben sy in langhe tijdt anders gheen Boecken ghebruyckt, om de konst der Astronomie te leeren. Maer de Vaders die leeren 't soo wel hen Soonen, als oock de Moeders haer Dochters, des Sondaeghs en Heylige-daeghs t'huys wesende, oft als sy ter Kercken gaen, soo dat sy door daghelijcks onderwysen daer in meer en meer ervaren worden. Want de ghemeene lieden, als sy op de Dorpen ter Kercken gaen, hebben daer voor een manier dat sy dese stocken mede dragen, en daer op rusten als de wegh verre is: En als sy dan by een vergaert zijn, soo weten sy door sekere redenen, die sy voorts brenghen, beter de ghestaltenissen van 't toekomende jaer te voorsegghen, dan dickwijls de geene doen die door opmerckinghe oft gheleertheyt onderstaen Almanacken en Prognosticatien te maecken. Ten anderen, soo nemen sy seer wel waer de Noordsche Pool, als wesende de wyser van 't gantsche Uurwerck. Desgelijcks soo doen sy oock op den grooten en kleynen Waghen, op de Spil en Spinrock van Venus, als eyghe teeckenen van de oude Goden, uyt welckers eyghenschap en beteeckenis sy door een wonderlijcke voorsichtigheydt voorsien hun toekomende ghevallen die te ghebeuren staen.

Cap. XXI. Van den A.B.C. oft Letteren der Gotthen.



illustratie

VAn seer oude tijden als 't in de Noordsche Landen al Reusen waren, dat is te seggen, al over langh eer dat de Latijnsche Letteren waren gevonden, en eer dat Carmenta met haer Soon Evander uyt Griecken in Italien op de Roomsche aerde ghekomen was, en de eerste en oudste inwoonders van 't Landt verjaeght had, of oock eer dat grof en wild' volck had leeren lesen, schryven, en steedtsche manieren van leven; soo hebben de Noordsche Landen haer ghedaente van Letteren gehadt. 't Welck genoegh te kennen geven de groote steenen die aen de speloncken en graven, daer de Ouden in begraven zijn, vast gemaeckt staen. En is'er yemandt die sich laet voorstaen dat het gene dat ick hier schrijf beuselen zijn, en dat het selve door de kracht der Reusen in oude tijden niet sou ghedaen wesen, dat hy daer gae en 't selve besie, ick verseecker hem dat hy 'er noch ongelijck meer sal sien, en dinghen daer hy meerder af verwondert sal zijn, dan hy in eenighe Boecken sou mogen vinden geschreven: Ghelijck men oock beschreven magh vinden by mijn seer lieven Broeder en Voorsaet Ian de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in sijn eerste Boeck in 't sevenste Capittel, soo hebben de Ouden in voorleden tijden

hun vrome feyten gehouwen in dusdanig steenen, om tot een eeuwige ghedachtenisse achter te laten. Sommige hebben oock voor sich selfs, op de Egyptische wijse, verscheyde gedaenten van beesten voor Letteren gebruyckt, gelijck 'er noch dagelijcks eenige 't selve doen, als hier na sal verklaert worden. Diergelijcke magh men oock noch te Romen sien in de oude groote Steenen, die tot eenige gedachtenis daer ghestelt zijn, in de welcke elcke beeltenis van eenigh beest een woort beteeckent, gelijck een Wolf, een gierigh mensch; een Vos, een loose doortrapte schalck; een Bye, een Koningh, om dat een Overste van 't volck met de scherpheyt der straf het honingh der goedertierentheyt behoort gemenght te hebben. Ten anderen, gelijck nu ter tijdt de brieven, die wy senden, gheschreven worden op papier, alsoo wierden sy hier voortijdts in de Noordsche landen gesneden op hout, die sy gemeenelijck d'een den ander sonden: het welcke noch ter tijdt in Legers oft Steden, die belegert zijn, by gebreck van papier, gedaen werdt, gebruyckende schorssen van bercken-hout, de welcke gesneden worden in seer dunne berderkens, waer op dat sy de brieven schryven: Welcke schorssen daer seer wel toe dienen, om dat se niet lichtelijck van den regen en sneeuw bedorven worden. Daer zijn oock sommighe lieden onder de Noordsche volckeren, die soo kloeck van gheest zijn, dat sy by ghedachtenis voor hun eyghen gebruyck ordineeren eenighe A. B. C. van verscheyde ghedaenten, met welcke sy by geschrift op vellen papier oft boom-schorssen stellen dat sy willen, al is 't dat sy van te vooren gheen Gotsche oft Latijnsche Letteren gheleert hebben: Welcke verborgentheydt sy niemandt openbaren dan die van hun huysghesin zijn. En den inct daer sy mede schryven, die is ghemaeckt van ghewreven koolen, met melck oft ghemeen water gemenght.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen