Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 15

6916. 1644 juni 18. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Praevideo futurum, ut sint qui de me querantur tanquam moroso circa res honorum. Nunquam tali fui ingenio, sed difficultates mini obiectae sunt maximae, dum Galli et ita sentiunt et persuadent aliis non eosdem deberi honores regno Suedico quos regno Galliae, Hispaniae, Angliae; et dictum mihi a multis est nunquam me obtenturum quod volo, itaque varia comminiscuntur discrimina, quibus me oppono quantum possum. Usus est hoc commento Riceliacus, ut aut amicitias mihi abrumperet, aut cogeret me facere quae decora minus arbitrarer.² Ubi huc venit dominus Cerisantes,³ aditum ad reginam regentem secundum mandata impetravi, obtuli ei meam operam deducendi eum ad reginam, sicut a regibus suis missos legati solent deducere; recusavit.⁴ Antequam ego ad reginam regentem irem, praecucurrit ad cardinalem Mazarinum, eius gratiam captans, quam et ego habere potui, si quid de dignitate regni concedendum et moribus eius morem gerendum existimassem.⁵ Vellem de singulis talibus habere praescripta qualia legatos alios scio habuisse. Cum non habeam et longe absim ab iis quorum in me potestas est, cogor interim ipse constituere id quod mihi videtur aequissimum.

Apud reginam regentem dixi ea quae mihi iniuncta erant; quae re ipsa congruunt cum iis quae dixeram,⁶ accepto reginae nostrae ad suos populos edicto.⁷ Praecipue autem ostendi rem Galliae in hac re verti, quod rex Daniae aperte hostibus nostris navaret

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 200; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 436 no. 537. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 267. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6917).

2 Grotius nam het de kardinalen Richelieu en Mazarin kwalijk dat zij tijdens ontvangsten geen respect wilden bewijzen aan de Zweedse kroon. Alleen wanneer koningin Christina of de rijksraden hem daartoe uitdrukkelijk instrueerden, was hij bereid een bezoek te brengen aan het ‘Palais-Cardinal’.

3 Op maandag 13 juni overhandigde de Zweedse koninklijke afgezant Marc Duncan de Cerisantes de ambassadeur in Parijs het schrijven van koningin Christina van Zweden, dd. 27 januari/6 februari 1644 (no. 6696).

4 De audiëntie, op donderdag 16 juni, kwam de heer van Cerisantes niet gelegen. Hij weigerde de ambassadeur te vergezellen op diens tocht naar het hof te Ruel (tegenw. Rueil-Malmaison); zie no. 6913.

5 De Gazette 1644, no. 75, dd. 2 juli 1644, maakte grote ophef van de aankomst van de nieuwe Zweedse afgezant aan het hof: ‘Le vingtseptiéme [juin], le sieur de Sérisantes gentil-homme françois, du Conseil privé de la Reine de Suéde, et par elle envoyé vers Leurs Majestez, touchant son différent avec le Roy de Dannemarc, eut son audiance à Ruel, où il fut conduit dans les carrosses du Roy et de la Reine par le comte de Brulon, conducteur des ambassadeurs, ayant esté fort bien receu de Leurs Majestez’.

6 Grotius had op 26 april een eerste verklaring afgelegd over de oorzaken van de Zweeds-Deense oorlog; zie nos. 6838 en 6841.

7 Na ontvangst op 20, resp. 26 april, van Nederlandse en Duitse versies van het Manifest ‘Kongl. May:^tz til Swerige, etc., Breff Til Rijkzens Stånder’, dd. 16/26 januari 1644, nam Grotius het initiatief om van dit Manifest een uitgave in het Latijn te verzorgen: Edictum serenissimae potentissimaeque reginae Suedorum ... missum ad populos imperii eius super suscepta regni et populorum defensione contra vim et iniuriam illatam a Daniae rege (BG no. 679 A).

[p. 501]

operam ac proinde inter eos esset, contra quos conceptum est foedus; deinde nec cum Gallis Suedi nec cum Suedis Galli aut Batavi, Galliae socii, habere commercia nisi damnosa possent, si regi Daniae liceat exigere quantum velit, sicut fecit hactenus, et hanc causam communem esse nationum omnium. Reginae itaque regentis ad huius causae prosecutionem et auxilia et consilia postulavi. Cum regina nihil nisi communia illa quae dici solent, responderet, dixi aditurum me eos qui ipsi a consilio essent, idque faciam, praesertim comitem Bryennium, quem regina posthac etiam ante aditum ad se compellari voluit.⁸ Dabo operam, ut cognoscam quae sint hac de re hic potentium cogitata; qualem hac de re pacem velint cudere. Id quidem apparet velle eos, ut a controversia Danica quovis modo liberemur, quo vires nostrae in Germaniam incumbant.⁹ Multum autem metuunt, ne subducat se Ragozius, a Suedis remotus et ab aulae Turcicae sustentaculo, quantum rumores ferunt, destitutus.¹⁰

Ad Gravelingam sperato melius res procedunt.¹¹ Partim enim vi capta, partim ab hostibus derelicta sunt, quo maiore militum numero urbs defenderetur, castellum ad emissarium, deinde septem receptus militares, quos reductus vocant, adiuvantibus a mari sub Trompio Batavis. Restat urbs ipsa, ad quam oppugnandam quae sunt necessaria partim e Gallia adveniunt, partim a Batavis.

Ex Francofurto quae discimus, haec sunt: Ragozio restare de magnis copiis quinque millia equitum, musquetarios mille et ducentos, Heiduccos bis mille, conditiones commodas ei offerri per palatinum Hungariae, Gotzium, Buchaimium, nec dubitari de pace nisi a Constantinopoli tempestas eam turbet. Spem quoque esse brevi, dum Dania Suedos distinet, posse recipi quae Suedi in Silesia et Moravia tenent. Galasii militem ad Egram pervenisse. Hazfeldium in Franconia adhuc retineri per Bavarum; subsidio ipsi futurum, si magnae Gallorum copiae in se ingruant. Parari bellum in Hassicam viduam, ut malo domita accipiat leges ab imperatore. Caesarianos omnes plenos esse bonae spei. Bavaricum quendam militarem architectum ostendere rationes per quas intra tres menses Hohentvilae rupes disiici possit. Marescalli Turenae exercitum, nisi dux Anguianus se ei coniungat, nihil aliud acturum hoc anno quam ut tueatur Rheni ripam. Ducem Carolum Wormatiae esse, aegrum animi et incertum quo consilia vertat, augescere maerorem ex absentia Cantecroiae, quam a se reposuit, ut papae pareat. Hispani ex Palatinis terris ad Beckium iverant. Multa ignis caelestis prodigia territant Germanorum animos.

Regis Angliae res non optimo est in loco. Est Oxoniae, quam urbem circumveniunt magnis copiis hinc Essexius, inde Wallerus. Regina, Excestriae se tenere non audens amplius, Bristolium dicitur concessura aut ante aut post partum.¹² Spes aliqua regi est in auxiliis quae ex Hibernia exspectat. Audimus Poloniae regem multum laborare, ut pax fiat inter imperatorem et Ragozium. A Portugallis caesos audimus Castellanos trecentos, exustos vicos quatuordecim. Et quidam rumor hic est a marescallo Turenae caesa duo equitum millia eorum qui sub Mercio erant.

Accessi iam nunc principem Condaeum,¹³ eique dicenti multis hic dolere, quod

8 De regentesse gaf aan Henri-Auguste de Loménie, graaf van Brienne, staatssecretaris voor buitenlandse zaken, de taak om de ambassadeurs in de antichambre op te wachten.

9 De Franse regering bepleitte de terugkeer van de Zweden naar het front in Silezië en Bohemen-Moravië. Ondanks toenemende politieke druk hield de Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson zijn hoofdmacht in het hertogdom Holstein bijeen.

10 Teleurgesteld over de geringe bijdrage van de Zweden aan het verbond dat hij op 16 november 1643 met de Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson had gesloten, zocht de Zevenburgse vorst György I Rákóczi toenadering tot Wenen.

11 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch dd. 18 juni 1644 (no. 6915).

12 Op 16/26 juni beviel koningin Henriëtte Maria te Exeter van een dochtertje, prinses Henriëtte (CSP Ven. 1643-1647, p. 101, p. 107 en p. 112).

13 Na zijn ontvangst aan het hof legde de Zweedse ambassadeur bezoeken af aan de leden van de ‘Conseil d'Etat’. Omdat de hertog van Orléans te velde verbleef, vroeg hij eerst audiëntie aan bij de prins van Condé.

[p. 502]

Danico bello distentus Torstensonius nec Ragozio se adiungere nec in Germania res gerere posset, ostendi non ex animi lubitu sed ex summa necessitate sumta haec arma contra bellum diuturnum hactenus et occultum et ni Suedi praevenissent erupturum multis ex partibus.¹⁴ Ostendi vires nobis agendi in Germania ademtas minacibus Dani delectibus et erepto omni ex commercio externi quaestu. Rem Galliae et omnium nationum in eo verti, ne rex unus de omnibus vectigalia exigat quanta vult, sortem totam, ubi voluerit, absorptura.¹⁵ Suedos non alienos fore a pace, dum securitas ipsis constet et foedera antiqua et gentibus omnibus commercia cum Suedis. Dixit rem sibi cordi fore; addidit optare se, ut cardinalem videam, neque in eo dignitatis esse periculum: posse enim eum adiri, non ut cardinalem, id est papae adsessorem, sed ut ministrum reginae Galliae. Ego vero, quanquam in eo ipso viderem periculum, quod minister regis Galliae legatos aliorum regum non ex aequo aspiceret, nihil aliud respondendum duxi quam penes me id non stare, pariturum me praeceptis.

Princeps Condaeus, ut est eruditus, etiam sermonem [habuit] de gravi controversia quae nunc agitatur in unam partem ab iesuitis et monachis, in alteram ab episcopis et Sorbonicis super poenis canonicis.¹⁶ Dixi ego ita me arbitrari cum cardinali Groppero¹⁷ veram causam dissidii, quo ecclesia divulsa est, esse, quod apud eos qui Romam respiciunt, disciplina ecclesiae non laxata est, sed plane exstincta. Eam debere restitui degradationibus in episcopos et presbyteros male viventes, excommunicationibus et aliis satisfactionibus in eos qui, cum laici sint, in illis criminibus deprehenduntur quae christianos dedecent; hac re curata faciliorem fore viam ad concordiam. Obiicienti multos nobiles nihili facturos disciplinam ecclesiae, eamque sic futuram despectui, respondi eos qui diu excommunicationem contemnerent, posse a rege coerceri, praecluso ad honores ac iudicia aditu modisque aliis quorum adferebam exempla. Ad alterum quod dixeram, utile fore si etiam in secretis criminibus absolutio differretur usque ad impleta paenitentiae tempora, obiecit medio tempore a morte posse aliquem intercipi. Respondi, ei rei provisum a Synodo Nicaena,¹⁸ quae praecipua norma esset gubernandae ecclesiae, ut qui intra paenitentiae tempora periculose aegrotarent, acciperent absolutionem, sed ea lege, ut si a morbo evalescant, paenitentiae tempora ita implerent quasi absolutionem adepti non essent. Cum et hoc probaret, rogavi eum, ut in negotio ad purgandos mores et ad reddendum ecclesiae nitorem tantopere pertinente pro ea auctoritate quam ipsi natales et merita darent, laborare vellet.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, det Sublimitati tuae res semper felices,

Sublimitatis tuae cultor devotissimus,
H. Grotius.

14 Henri II de Bourbon, prins van Condé, ontving uit handen van Grotius een aan hem gerichte brief van koningin Christina, dd. 27 januari/6 februari 1644 (no. 6696 n. 9).

15 ‘ubi voluerit, absorptura’, op grond van de brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6917) verbeterd uit: ‘ubi noluerit, abrepturus’.

16 Het debat over de memorie De la fréquente communion van de jansenistische theoloog Antoine Arnauld. De prins had dit voorjaar het standpunt van de jezuïeten verdedigd in het geschrift Remarques chrestiennes et catholiques sur le livre de la Fréquente communion qui a paru nouvellement sous le nom de M. Antoine Arnauld, Parijs 1644; zie no. 6706, en G. Hermant, Mémoires ... sur l'Histoire ecclésiastique I, p. 289 en p. 401.

17 Ook in zijn brief van 11 juni aan Willem de Groot (no. 6903) had Grotius naar deze uitspraak van ‘kardinaal’ Johannes Gropper (1503-1559) verwezen.

18 Het concilie van Nicaea (325); zie Conciliorum oecumenicorum decreta, ed. J. Alberigo e.a., Bologna 1973³, p. 12, c. XIII: ‘De his qui ad exitum vitae veniunt, etiam nunc lex antiqua regularisque servabitur ita, ut, si quis egreditur e corpore, ultimo et necessario viatico minime privetur. Quod si desperatus et consecutus communionem oblationisque particeps factus iterum convaluerit, sit inter eos, qui communionem orationis tantummodo consequuntur. Generaliter autem omni cuilibet in exitu posito et poscenti sibi communionis gratiam tribui, episcopus probabiliter ex oblatione dare debebit’.

[p. 503]

Lutetiae, VIII/XVIII Iunii 1644.

Conveni¹⁹ et comitem Bryennium et dixi eadem quae principi Condaeo. Addidi non alienam fore reginam Suediae a pace, dum securitas ac foedera antiqua constent regno, et Gallis gentibusque aliis sua commercia; multumque eam tributuram reginae regentis consiliis. Cum diceret doluisse huic aulae, quod de consiliis Suedicis contra Danum non fuisset edocta, respondi necessitatem belli undique in nos conciti non permisisse id morae. Cum id satis exposuissem, dixit reginam regentem hac in re laboraturam ad pacem talem qualem Suedia desiderare posset, suaque consilia cum Suedicis coniuncturam.²⁰ Laudavi hoc ostendique id convenire foederibus et utilitati publicae. Nam si id maximum et belli prosperi et pacis honestae impedimentum auferatur, multo nos facilius id consecuturos, quo nos ducunt foedera. Cum in sermone protracto quereretur nonnihil de disputationibus inter legatos qui in Germania sunt Suedici Francicique regni,²¹ et multum hoc regnum praeferret caeteris, dixi quod dicere debui, reges iure imperii pares esse, regnum Suedicum historiarum testimonio ante bis mille annos floruisse;²² et cum putaret exiguum esse regnum, dixi patere id in XVII gradus elevationis poli, in XXIII ab aequinoctiali circulo ductos,²³ quod mirabatur. Intellexi ex ipso dominum Cerisantium per amicos multa contra me machinari;²⁴ solatur me conscientia facti officii.

Gratias habeo Sublimitati tuae pro literis scriptis XVI Februarii, valde in me benignis;²⁵ sequar eorum tenorem et dabo operam, ne tanto favore indignus appaream.

Quae praeter supra scripta hic in vulgus iactantur, haec sunt: Mottam Odincurtium cum XII militum millibus miliaribus Hispanicis quatuor a Lerida abesse, ut liberet eam urbem, obsessam a vicies circiter mille militibus, defensam vero a Gallis quater mille, a Catalanis bis mille; captas abs eo ducentas et sexaginta mulas, onustas victu et pecunia. In Pedemontanis locis nihil agi, sed inter pontificem et Ethruscum super pactorum interpretatione novas nasci controversias. Ducem Bulionium cum sua uxore esse Romae, Beckium cum Germanicis quibusdam et Lotharingicis copiis ad X millia ire subventum rebus Flandriae laborantibus. Ducem Anguianum brevi habiturum apud se XV militum millia et coniuncturum se cum marescallo Turenae. Inter illas Anguiani copias esse milites egregios in Leodico nuper conscriptos. Praetorianos equites et pedites partim Pero-

19 In zijn brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6917) heeft Grotius de volgorde van de postscripta veranderd: de alinea beginnend met ‘Conveni et comitem Bryennium’ volgt op de nieuwssamenvattingen in ‘Quae praeter supra scripta’. De zin aanvangend met ‘Gratias habeo Sublimitati tuae pro literis scriptis XVI Februarii’ staat alleen in de brief aan Axel Oxenstierna. Het betreft hier een antwoord op een schrijven van de rijkskanselier dd. [6]/16 februari 1644; zie no. 6715.

20 De missie van de Franse vredesbemiddelaar Gaspard Coignet, sieur de La Thuillery, naar Kopenhagen en Stockholm.

21 Wanneer alles naar wens zou verlopen, zouden de Franse en Zweedse gevolmachtigden ter vredesconferentie elkaar op woensdag 12/22 juni te Harkotten ontmoeten. Een teer punt bleef de Franse weigering om de vertegenwoordigers van de Zweedse kroon de ‘eerste visite’ te brengen; vgl. no. 6933.

22 Vgl. Grotius' Historia Gotthorum, Vandalorum et Langobardorum, Amsterdam 1655 (BG no.735).

23 Het Zweedse koninkrijk strekte zich volgens Grotius uit tot de 73^ste breedtegraad. Waarschijnlijk is zijn berekening vanaf de kreeftskeerkring te optimistisch; een betere lezing geeft: ‘XXXIII’ (= 56^o 27 in plaats van 46^o 27).

24 De Franse gevolmachtigden Claude de Mesmes, graaf van Avaux, en Abel Servien hadden de bezorging van enkele poststukken toevertrouwd aan de heer van Cerisantes. Op 16 juni leverde de speciale afgezant van koningin Christina van Zweden de post af op het staatssecretariaat van buitenlandse zaken. De graaf van Brienne toonde zich weinig ingenomen met het vertrouwen dat de gevolmachtigden ter vredesconferentie aan deze ‘gentilhomme dépesché à Sa Majesté par la Reine de Suède’ hadden geschonken; vgl. Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. 269.

25 Een korte reactie op de brief van rijkskanselier Axel Oxenstierna, dd. 16 februari 1644 (no. 6715).

[p. 504]

nam ire, partim ad castra circum Gravelingam. Eam defendi a militibus ter mille, a rusticis et inhabitantibus bis mille, et abundare rebus ad bellum necessariis. A Melone partem exercitus positam Bourborgii ad incommodandos qui Gravelingam obsident, partem missam ad prohibendos conatus principis Arausianensis. Bavarum Hohentvilae obsidionem aggressum spe aliquos, ibi qui sunt, posse pecunia corrumpi. Scribuntur hic novae cohortes. Comitissa Suessionensis adhuc aegrotat et exspectat filiam principi Thomae nuptam. Parlamentum omnibus ferme edictis pecuniariis moras obiicit. Mortua iam nunc est comitissa Suessionensis. Missus in carcerem nothus cardinalis Guisii, qui consiliorum Bellifortii particeps creditur.

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. De honore regno Suediae debito; Cerisante. Acta circa rem Danicam. Metus de Ragozio. Procedunt res ad Gravelingam. Alia de Ragozio. De bello in Germania. Lotharingus aegrotat. Hispanorum iter. Prodigia. Res Angliae regis non optimo loco. Poloni molimina. Portugallorum res gestae. Rumor de Turena. Acta cum Condaeo de bello Danico et controversiis theologorum. Acta cum Bryennio. Gratias agit pro literis missis. Catalanica. Italica. Bulionius Romae est. Belgica. Bavarus obsidet Hohentvilam. Suessionensis aegrotat; moritur. Parlamenti facta. Guisii nothus captus.