Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 15

[p. 437]

6880. 1644 mei 28. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Cum ad rem pertineat sciri non tantum quae comperta sunt, sed et quae dicuntur, primum referam edi hic et quae pro Suedis sunt et quae pro Danis, sed quae pro Danis sunt cum maiore quadam propensione, quod et ex editis antehac scriptis et ex eo quod nunc mitto apparet.² Contra librum novum Bavaricum editus est liber novus pro domo Palatina,³ Streifio scriptore,⁴ non indignus qui legatur, vel ob hoc, quod a domino Camerario, domino Rusdorfio et aliis fuse tractata compendio exhibet.

Francofurti manet is qui fuit conventus,⁵ imperatore et eius fautoribus eo impensius in id laborantibus, quod dicant iniuriosas esse in imperatorem Gallicorum legatorum literas eiusdemque culpae principes⁶ fore qui talibus literis morem gererent.⁷ Aiunt autem qui ibi sunt caesariani Ragozium clade accepta retro actum ad propinqua Cassaviae.⁸ Turcarum nullos apud eum esse ex auctoritate publica, sed sua tantum sponte.⁹ Sperari legationem, quae mense iam ingruente Vienna ibit Constantinopolim, non irritam fore.¹⁰ Id si fiat, facilem fore et Ragozii ex Hungaria electionem et bonorum eius, quae in Hungaria sunt, publicationem. Certe abiisse a Fileccii obsidione¹¹ Ragozium, hic non minus quam Francofurti pro certo habetur. Populus tamen magno capitur Turcarum metu, quos non sine terrarum vastitie ad Arrabonem urbem¹² paruisse credunt, et quidem ad

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 196; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 428 no. 534. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 254. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6881).

2 Onlangs had de Gazette 1644 een ‘extraordinaire’ (no. 48, dd. 11 mei 1644) gewijd aan het ‘Manifeste du Roy de Dannemarc contre les Suédois’. Veertien dagen later verscheen in de Gazette (no. 56, ‘extraordinaire du XXVII may 1644’) een rechtsgeleerd commentaar op de vredebreuk: ‘Si l'on peut faire la guerre sans la dénoncer au préalable’.

3 Zie nos. 6795 en 6829. Misschien het pamflet ‘Veritez Palatines opposées aux calomnies Bavarienes, ou Examen d'un libel diffamatoire intitulé l'Astrée de Baviere’ (Knuttel, Cat. v. pamfl. no. 5088).

4 De Paltsische diplomaat Philipp Streuff (Streiffius) von Lauenstein; vgl. nos. 1964 en 1989 (dl. V), en Acta pacis Westphalicae; Die Schwedischen Korrespondenzen II, p. 20. Als pleitbezorger van het herstel van het huis van de Palts trad hij in het voetspoor van Ludwig Camerarius († 1651) en Johann Joachim von Rusdorf († 1640) (K. Hauck, Karl Ludwig, Kurfürst von der Pfalz, p. 23 en p. 77-78).

5 De Franse gevolmachtigden Claude de Mesmes, graaf van Avaux, en Abel Servien hadden in een schrijven van 6 april de Duitse vorsten en standen uitgenodigd om vertegenwoordigers naar Munster en Osnabrück te zenden (Dickmann, Der Westfälische Frieden, p. 167).

6 In de nieuwsbrief aan de Zweedse gevolmachtigden Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6881): ‘eiusdemque culpae participes’.

7 De keizer, de hertog van Beieren, de keurvorst van Saksen en de keurvorst-aartsbisschop van Keulen waren eensgezind in hun advies aan de Frankforter ‘Deputationstag’ om de Franse uitnodiging onbeantwoord terug te sturen.

8 De keizerlijken hadden het offensief van de Zevenburgse vorst György I Rákóczi tot stilstand gebracht. Alleen in de omgeving van de ‘Bergstädte’ (mijnbouwsteden) Kośice (Kaschau) en Preśov (Eperies) werd nog hevig gevochten (Doc. Boh. VII, p. 92 no. 233).

9 Officieel hield sultan Ibrahim zich neutraal in de strijd van de Zevenburgse vorst György I Rákóczi tegen de keizer. De pasja van Boeda (Ofen) had op eigen gezag partij gekozen voor de Zevenburgers.

10 De keizer zond Hermann, graaf van Czernin, naar het hof van sultan Ibrahim.

11 Filleck, tegenwoordig Filákovo aan de Ipel, op de route van Bratislava naar Kośice (Kaschau); vgl. Gazette 1644, nos. 53 en 57, dd. 21 en 28 mei 1644.

12 De Turkse troepenconcentraties in de omgeving van Györ aan de Rába (Raab; Arrabo); zie no. 6835.

[p. 438]

quinquaginta millia. Dicebatur ibidem Hazfeldius magnas habere spes in domo Brunsvicensi; posse eam scilicet impelli ad resumenda et iungenda cum Saxone arma, praetextu illo, qui nunc in usu est, defensionis circularis.¹³ Neque de Lipsia obsidenda abiisse consilia. Coningsmarckium¹⁴ enim aiebant Erfurtum recessisse; nec quicquam posse aggredi, donec ad eum tribunus Wittenbergicus cum copiis in antecessum missis, deinde, quod exspectari putant, ipse Torstensonius advenerit.¹⁵

Venerat eodem rumor quendam ab Avaugario missum ad legatos Gallicos,¹⁶ qui nuntiet Ragozium res acturum suas ni illico amicorum vires in proximo viderit. Praeterea valde offensum fuisse electorem Bavarum, quod legati imperatoris electorum legatis Monasterium missis carrucas nolint mittere obvias,¹⁷ eo quod dicant electores subditos esse imperatoris. Ideoque Bavarum pro legatione illustri, quam mittere voluerat ad imperatorem ob mortem reginae Polonicae, unum tantum misisse de suis domesticis.¹⁸ Ii vero qui Francofurti sunt minus obnoxii caesarianae aulae optant tamen literas Gallicas scriptas fuisse verbis mollioribus.¹⁹ Sed offendit protestantes qui ibi sunt, et eorum legatos,²⁰ quod romanenses sua seorsim consilia habeant in domo electoris Mogontiacensis;²¹ quae protestantibus non possunt non esse suspecta. Interim et ab imperatore et ab

13 De keizerlijke veldmaarschalk Melchior von Hatzfeldt und Gleichen moest bij de hertogen van Braunschweig-Lüneburg belangstelling opwekken voor de vorming van een Nedersaksisch defensieverbond. Voor dit doel schreef keizer Ferdinand III op 14 juni een ‘Landtag’ uit (Doc. Boh. VII, p. 92 no. 233, p. 106 nos. 287-288 en p. 115 no. 319).

14 De Zweedse generaal-majoor Hans Christoph, graaf van Königsmarck, bracht versterkingen over naar zijn garnizoenen te Erfurt en Leipzig (Gazette 1644, no. 57, dd. 28 mei 1644).

15 Voorrang kreeg de verdediging van het hertogdom Holstein tegen een aanval van een keizerlijk expeditieleger dat onder bevel van Matthias, graaf Gallas, en veldmaarschalk Melchior von Hatzfeldt und Gleichen langs de Elbe naar het noorden zou oprukken. Het voorbereidend werk had de Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson aan zijn generaal-majoor Arved Wittenberg von Debern overgelaten.

16 Charles Du Bois (ca. 1600-1657), baron van Avaugour, Frans gezant in Polen, trad in 1643 in dienst van het leger van de Zweedse veldmaarschalk Lennart Torstensson. Met instemming van zijn superieuren stuurde de baron een secretaris naar Munster om de mening van de gevolmachtigden Claude de Mesmes, graaf van Avaux, en Abel Servien te horen over Franse deelname aan het Zweeds-Zevenburgs verdrag van 16 november 1643 (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. 153 en p. 182-192).

17 De Keulse keurvorstelijke raad Franz Wilhelm von Wartenberg, bisschop van Osnabrück, Minden en Verden, was op 2 april uit Bonn vertrokken. In Munster rees een controverse over het ceremonieel bij zijn ontvangst in de stad. Als vertegenwoordiger van het college van de keurvorsten wenste hij niet achtergesteld te worden op de ambassadeur van Venetië.

18 Maria Anna (1610-1665), hertogin van Beieren, was een oudere zuster van de Poolse koningin Cecilia Renata († 24 maart 1644). Op de begrafenisplechtigheden in Warschau (20 juni) liet hertog Maximiliaan I zich vertegenwoordigen door een onbekend edelman, misschien de hoveling die eerder naar het Weense hof was gezonden; vgl. A.S. Radziwiłł, Memoriale III, p. 183.

19 Alleen de landgravin van Hessen-Kassel en de bisschoppen van Salzburg, Bamberg en Würzburg voerden geen inhoudelijke bezwaren aan tegen de Franse uitnodiging (supra, n. 5) (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. 280-281 en p. 302-303).

20 De vertegenwoordiger van keurvorst Johann Georg I van Saksen op de Frankforter ‘Deputationstag’ had zijn zorgen over de politiek van de keizer en de katholieke keurvorsten aan de Brandenburgse afgevaardigde geopenbaard; zie no. 6872, en Urk. u. Act. I, p. 851-852.

21 De Mainzer keurvorst-aartsbisschop Anselm Kasimir Wambold von Umstadt († 1647) had in 1642 het initiatief genomen om de ‘Deputationstag’ in Frankfort te laten bijeenkomen. In het algemeen probeerde hij boven de discussies te staan.

[p. 439]

electoribus tribus promissa auxilia Daniae regi,²² dum et ipse spondeat nullam se pacem sine ipsis facturum, et ubi ab armis Suedorum liberatus fuerit, daturum operam, ut Austriacae domui ea redeant quae ei erepta sunt. Ducis Caroli miles Beckio se iunxit.²³ Ipse ut Romam aliquo modo placet, Cantecroiam a se seposuit Homburgi.²⁴ Johannes Waertius a Colonia, ubi invisum eum fecit caedes in Merodio patrata, visum ivit electorem Mogontiacensem.²⁵ Brisaci tumultus sex militum supplicio ita repressus est, ut spem inde conceptam perdiderint Bavarici.²⁶ Dicitur in Perside exstincta, quae regnaverat,²⁷ stirpe praesagiri motus civiles. Uberlingam deditam nemo ultra negat.²⁸

Piccolominaeus ad Duacum est, Gassio inter Reteliam et Guisiam,²⁹ dux Anguianus inter Metim et Catalaunum.³⁰ [Villaregii milites ad mille octingentos aucti in Petrocoriis et Lemovicibus.]³¹ At dux Anguianus,³² qui Somonam transgressus est, cuius urbis obsidium agitet incertum est; Sancti Audomari credunt plurimi. Cameraco ostendit se

22 Koning Christiaan IV van Denemarken had in de eerste maanden na de Zweedse inval in Holstein brieven verstuurd naar de keizer, de keurvorsten van Beieren, Brandenburg, Keulen, Mainz, Saksen en de Frankforter ‘Deputationstag’ (Fridericia, Danmarks ydre politiske historie II, p. 392-399; Acta pacis Westphalicae; Die Schwedischen Korrespondenzen I, p. 207). Met uitzondering van Friedrich Wilhelm van Brandenburg stemden de keurvorsten in met de keizerlijke militaire steun aan de koning van Denemarken (Urk. u. Act. I, p. 849-851, en Doc. Boh. VII, p. 89, nos. 218 en 220, p. 93-94, nos. 236 en 238-240).

23 Hertog Karel IV van Lotharingen zocht verbinding met het leger van de Luxemburgse gouverneur Johan van Beck.

24 Paus Urbanus VIII had op 23 april 1642 de ban uitgesproken over het huwelijk van hertog Karel IV van Lotharingen met Béatrice de Cusance, prinses van Cantecroix; vgl. no. 5718 (dl. XIII). Toen de Franse diplomaat Bernard du Plessis-Besançon met een vrijgeleide van hertog Karel IV van Lotharingen diens hof in Homburg bezocht, trof hij er slechts een eenzame ‘hertogin’ aan (Mémoires de Du Plessis-Besançon, p. 38-49).

25 De Zwabisch-Beierse bevelhebber Johan van Werth, op privébezoek in Keulen, was op 30 april door een overmoedige Philipp Germanus Franz, graaf van Merode-Waroux, tot een duel uitgedaagd. Het tweegevecht werd in zijn voordeel geslecht. Haastig trok de bevelhebber zich terug uit de stad. Op de terugweg naar het front had hij nog een ontmoeting met de keurvorst-aartsbisschop van Mainz (H. Lahrkamp, Jan von Werth, p. 143-145).

26 Begin mei ontdekte de ‘Weimarse’ gouverneur Johann Ludwig von Erlach verraad in zijn legerkamp. De ‘Beierse spionnen’ werden terechtgesteld (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. 221).

27 Sjah Abbas II (ca. 1631-1666) had in 1642 de pauwentroon bestegen (The Cambridge History of Iran VI, p. 287-304). In een ‘extraordinaire du I juin’ van de Gazette 1644 (no. 59) werd het gerucht van zijn overlijden tegengesproken.

28 Op 12 mei had gouverneur Charles-Christophe de Mazencourt, markies van Courval, het Frans-Weimarse steunpunt Ueberlingen aan de Zwabisch-Beierse veldmaarschalk François de Mercy overgedragen.

29 De Franse legerleider Jean, graaf van Gassion, moest in het strategisch belangrijke grensgebied tussen Vlaanderen en Champagne het oog houden op de bewegingen van de troepenmacht van de Zuidnederlandse gouverneur don Francisco de Melo en diens ‘gouverneur des armes’ Ottavio Piccolomini (Lettres Mazarin I, p. 678).

30 Louis II de Bourbon, hertog van Enghien, had zich bij zijn eenheden in Champagne gevoegd.

31 Dit bericht komt alleen voor in de nieuwsbrief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6881): Nicolas de Neufville, markies, naderhand hertog van Villeroy, nam het bevel op zich over het leger dat de onlusten in de Périgord (provincia Petrocoriensis), Poitou, Limousin en Guyenne moest bestrijden.

32 Lees: ‘dux Aurelianensis’. Op 27 mei begon in Parijs het bericht te circuleren dat het leger van de ‘generalissimus’ Gaston van Orléans de belegering van Bourbourg en Gravelines (Grevelingen) had ingezet (Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 183).

[p. 440]

timere Bucquoius,³³ quo ipse se contulit cum millibus militum quatuor. Daumontius³⁴ supplementa adfert marescallo Turenae, dum Rosa Melissam in comitatu Burgundiae oppugnat.³⁵ Indutiae enim non sunt generales, sed tantum ad ducatum Burgundicum et eius ducatus homines pertinent. Sunt et magni paratus Gallorum ad Caletum, unde quidam existimant Gravelingam impeti ope classis Batavae, simulque Borborgum. Certe, ea res si succedat, spes esset posse postea, captis Dunquerca, Neoporto, Ostenda et Blancobergo, totum illud litus eripi non hostibus tantum sed et hostilia saepe ibi agentibus Anglis et Danis, et liberos fore a maris et ventorum regno militum ac literarum commeatus Gallos inter et Batavos.

Hic magna tributa exiguntur³⁶ de aedificiis novis, ingenti administrantium rapacitate et edicto adversus vestes argento illitas. Ad exercituum alimenta panis militaris multum hic coquitur. Hostium urbes ad Rhenum Spira, Wormatia, Landavia, Germersheimum milite et rebus omnibus necessariis firmantur.³⁷

Ex Anglia abituri videntur legati Batavici, re nulla facta.³⁸ Gliscunt magis magisque acerbitates. Spes regis est posse nobilitatem parlamenti Londiniensis a plebeio ordine distrahi non levibus argumentis.³⁹ Interim parlamentarii Angli cepere Lincolniam.⁴⁰ Iidem cum Scotis dilata spe de oppido Novi Castelli vires suas ad obsidendum Eboracum conferunt,⁴¹ Limam interim obsidente principe Mauritio.⁴²

Rex Hispaniae potens esse in Catalania dicitur,⁴³ et spem eripuisse Mottae Odincurtio obsidendae Tarragonae, cuius rei causa Gallica classis ad eum venerat. Ipse autem fama ut credo favente habere dicitur peditum Gallicorum octo, Catalanorum duo millia, equites Gallos quater mille, Catalanos quingentos. Sed, ut scripsi antehac,⁴⁴ nihil boni pro re Gallica sperant qui inde veniunt et res intelligunt, adeo omnium Catalanorum alienati sunt a Gallis animi.

33 Charles-Albert de Longueval († 1663 of 1668), graaf van Bucquoy, bevelhebber in het Zuidnederlandse leger; zie no. 6237 (dl. XIV).

34 Charles, markies van Aumont, bracht een Frans legercorps over naar het hoofdkwartier van de Frans-Weimarse opperbevelhebber Henri de La Tour d'Auvergne, burggraaf van Turenne (Lettres Mazarin I, p. 659-661, en p. 696-701).

35 De cavalarist Rheinhold von Rosen (1600-1667), de uit het Zweedse leger afkomstige ‘directeur’ van het Weimarse leger, maakte een laatste ronde langs de Frans-Weimarse veroveringen in de Franche-Comté (Baume-les-Dames, Luxeuil-les-Bains, Vesoul en het kasteel Mélisey); vgl. Lettres Mazarin I, p. 645 en p. 660.

36 Het harde bewind van Michel Particelli, heer van Emery, ‘contrôleur général des finances’ (Chéruel, Histoire de France pendant la minorité de Louis XIV II, p. 87-97).

37 Met het oog op de aanstaande campagne van het Frans-Weimarse leger versterkte hertog Maximiliaan I van Beieren zijn posities in de Palts, Mainz, Worms en Spiers (in het bijzonder Landau en Germersheim, ten zuidwesten van de vesting Philippsburg).

38 De Staatse ambassadeur Albert Joachimi en de extraordinarii Willem Boreel en Johan van Reede van Renswoude wachtten al zes weken op een antwoord van de ‘speakers’ van het Hoger- en Lagerhuis op hun bemiddelingsvoorstellen. Op 16 mei gaven de ‘speakers’ eindelijk enige blijk van belangstelling voor het aanhouden van hun missie. Onvoldaan vertrokken de gezanten enige dagen later naar het hof van koning Karel I te Oxford (CSP Ven. 1643-1647, p. 99-101, en Briefw. C. Huygens III, p. 482).

39 De ‘lords’ verzetten zich tegen de oorlogspolitiek van het Londense Lagerhuis.

40 Edward Montague, graaf van Manchester, vestigde een parlementsgezind garnizoen in Lincoln (CSP Ven. 1643-1647, p. 100).

41 Het Schotse expeditieleger had de belegering van York ingezet. De stad capituleerde op 16/26 juli. Drie maanden later viel Newcastle (CSP Ven. 1643-1647, p. 123 en p. 150).

42 Prins Moritz (Maurits) van de Palts belegerde de havenstad Lyme Regis in Dorset.

43 De versterkingen voor de Franse onderkoning Philippe, graaf van La Mothe-Houdancourt, kwamen te laat. Op 15 mei brak het leger van don Felipe de Silva door de verdedigingslinies van de Franse garnizoensstad Lérida (Sanabre, La acción de Francia en Cataluña, p. 255).

44 Zie de aanhef van zijn nieuwsbrief aan de kanselier dd. 11/21 mei 1644 (no. 6873).

[p. 441]

Deus, excellentissime et illustrissime domine, procellosa haec omnia tranquillet tuaeque Sublimitati det omnia prosperrima,

tuae Sublimitatis devotissimus cultor,
H. Grotius.

Lutetiae, XVIII/XXVIII Maii 1644.

Ludovicus Haro, cognatus Olivaresii, ita gratiam regis Hispaniae occupavit, ut male res cesserit eum frigore percutere volentibus.⁴⁵ Ducis Medinae Sidoniae confiscata sunt bona.⁴⁶ Ad episcopatum Nemausensem alium papa, alium rex Galliae nominavit; praevalebit, ut puto,⁴⁷ qui regem pro se habet. Finali in Italia timent Hispani,⁴⁸ ideoque augent praesidium, res belli et alimenta. In Anglia Limam cepit princeps Mauritius, obsidet Polam.⁴⁹ Plebeius ordo in parlamento Londiniensi, ut Essexii vires accidat, vult Mancestrium ab eius imperiis esse liberum.⁵⁰ Venit mihi in mentem illud Taciti:⁵¹ Nondum victoria, iam discordia erat. Certe vix est, ut in novis rebus diu consentiant plebs et nobilitas. Longo tempore variisque legibus et institutis opus est, ut tam diversi ingenii partes, varia inter se fide, coeant. Mortuus est Coliniacus, marescalli Castilionei filius, magno cum dolore reformatos se dicentium.⁵²

45 Don Luis Méndez de Haro (1598-1661), zoon van een zuster van de in ongenade gevallen Gaspar de Guzmán, ‘conde-duque’ van Olivares, dreigde slachtoffer te worden van een hofintrige. Met moeite kon hij zich staande houden naast de machtige Spaanse staatsraden Iñigo Vélez de Guevara y Tassis, graaf van Oñate, en Manuel de Acevedo y Zúñiga, graaf van Monterrey (J.H. Elliott, The count-duke of Olivares, p. 664-666).

46 Gaspar Alonso Pérez de Guzmán († 1664), hertog van Medina-Sidonia, had als gouverneur van Andalusië meegewerkt aan de voorbereiding van een opstand in zijn land. Het plan werd in 1641 verraden. Na de val van de ‘conde-duque’ daalde hij in achting. Hem wachtte een eeuwigdurende gevangenisstraf; zie nos. 6533 en 6601 (dl. XIV), en Gazette 1644, no. 58, dd. 28 mei 1644.

47 De pauselijke kandidaat Hector Douvriér († 1655) werd uiteindelijk tot bisschop van Nîmes gewijd (Gazette 1644, no. 58, dd. 28 mei 1644; Gauchat, Hierarchia catholica IV, p. 255, en DBF XI, kol. 709).

48 Finale Ligure. De dreiging kwam van het Frans-Savoyaards garnizoen van Ceva (Gazette 1644, no. 58, dd. 28 mei 1644).

49 De havensteden Lyme Regis en Poole in Dorset. In de tweede helft van juni dwong Robert Devereux, graaf van Essex, de koninklijken van prins Moritz (Maurits) van de Palts tot opgave van de belegering.

50 Het Lagerhuis verkoos de felle legerleiders sir William ‘The Conqueror’ Waller en Edward Montague, graaf van Manchester, boven de minder kordate bevelhebber Robert Devereux, graaf van Essex.

51 Tacitus, Historiae 4, 69.

52 Maurice (1619-† 23 mei 1644), oudste zoon van de protestantse maarschalk Gaspard III de Coligny, hertog van Châtillon, herstelde niet meer van de verwonding die hij op 12 december 1643 in het duel met Henri II de Lorraine, hertog van Guise, had opgelopen (Correspondance d'Estrades I, p. 171-173, en Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau II, p. 273, p. 275, p. 279-281).

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. De libellis editis pro Suedis, Danis, Palatino. Acta in conventu Francofurti. De Ragozio. Brunsvicensium consilia. De Lipsia obsidenda. Bavarus cur offensus. Querelae in conventu Francofurti. Danis auxilia promissa. De Lotharingo, Johanne Waertio. Tumultus Brisaci repressus. Stirps regia in Perside extincta. Uberlinga dedita. Varia de exercitibus. Apparatus Gallorum bellici. Tributorum exactio. Urbes praesidiis hostium in Germania firmatae. Legati Batavici abeunt ex Anglia. Turbae Anglicae. Res Gallorum accisae in Catalania. Mutationes in aula Hispanica. Lis de episcopatu Nemausensi. Hispani timent Finali. Anglica. Mortuus Coliniacus.