Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 15

6792. 1644 [april 2]. Aan W. de Groot.¹

Mi frater,

Vidi Latii librum non satis Latium,² quanquam comicos flores ‘agier’ et ‘dicier’ inspersos habet.³ Constitui non respondere, Satis videbunt qui iudicio valent nihil a me allatum non probabile. Temporis rationes quod attinet, fieri potuit ut aut fama apud Americanos septentrionales aliquid antiquitati originis adiecerit - neque vero qui de ea traditione scribunt inter se congruunt - aut ut e Norwagia navigationes eo institutae fuerint ante eas quae in annales relatae sunt, propter obscuritatem illoram temporum, cum literae ignorarentur.⁴

1 Gedrukt Epist., p. 965 App. no. 698. Antw. op no. 6775, beantw. d. no. 6809.

2 De Responsio ad dissertationem secundam Hugonis Grotii, de origine gentium Americanarum van de geograaf Johan de Laet (BG no. 733 en BsG no. 214). Tijdens het opstellen van zijn Hugonis Grotii de origine gentium Americanarum dissertatio altera, adversus obtrectatorem, Opaca quem bonum facit barba, Parijs 1643 (BG no. 731), schoot Grotius het volgende epigram te binnen:

Latius haud Latius satis est, qua latius ista

Tractare? Ut taceat Latius est satius.

Zijn broer Willem was niet ingenomen met dit vers; vgl. nos. 6516 en 6539 (dl. XIV).

3 Het werkwoord ‘dicier’ is niet teruggevonden. ‘Agier’ treft men aan op p. 92 van de Responsio: ‘Neque ego aliter egi quam inter bonos agier oportet Ostendi multis rationibus, ea quae tibi in mentem venerant non esse probabilia’.

4 In zijn Dissertationes de origine gentium Americanarum, Parijs-Amsterdam 1642 en 1643 (BG nos. 725-726 en 731-732), verdedigde Grotius de stelling dat het Amerikaanse continent ten noorden van de landengte van Panama vanuit de Scandinavische landen is gekoloniseerd (‘omnes ferme populos qui cis Isthmum sunt Panamae, ex Norwagia ortos arbitror’). Een uitzondering wil hij maken voor de bewoners van Yucatan: hun land van herkomst zou Ethiopië kunnen zijn. De volkeren ten zuiden

[p. 279]

⁴ Potest etiam fieri ut ante arctoos illas partes invenerint. Salem quod

4 van de landengte gaf hij een Aziatische achtergrond (China, Java en andere eilanden in de Indische Oceaan).

[p. 279]

allaturum se dicit Latius⁵ non optime id ei successit, est enim ingenio ad sales inepto. Neque eam suscepit personam homo et presbyter et cui placuit sapientem pascere barbam,⁶ de qua re nihil dixit, cum si sales quaesisset, potuisset pro se illud adferre:

Unus de cunctis animalibus hircus habet cor,

Barbatus vivit.⁷

Hoc quoque ille pridem, quod postulare se dicit cum expostulare deberet dicere. De Gadibus nihil opus quam locum aspicere, deprehendetur error crassus.⁸ Strabo cum in Indiam dicit⁹ navigari posse nisi vastitas maris Atlantici obstaret, de India loquitur Asiatica; et tamen sunt testimonia eum oceanum navigatum, sed ad oram Africae tantum. Caium imperatorem Antichristum non dixi,¹⁰ sed ἀντικείμενον, oppositum Deo, cuius honores ipse sibi arrogabat. Et meam hac de re sententiam pluribus persuasi quam ille persuasurus est suam de lue venerea, quae tam parum in America nocens, tantum saevitiae alibi exerceat¹¹ Quod dixi de gentibus ab austro delatis non ex Acosta¹² habui, sed ex Incharum nepote Garsilevega;¹³ ex quo cum plurima promserim tum ad Peruanam, tum ad Floridam pertinentia, omnia illa hic proterit. Is est qui plane negat ullum fuisse in

5 Johan de Laet (1582-1649); geograaf, kerkeraadslid en bewindhebber van de Westindische Compagnie (NNBW VIII, kol. 991-992), had een beleefde reactie geschreven op de eerste Dissertatio (BG nos. 725-726). Grotius stoorde zich echter aan de belerende toon van de Notae ad dissertationem Hugonis Grotii de origine gentium Americanarum, et observationes aliquot ad meliorem indaginem difficillimae illius quaestionis, Amsterdam 1643 (BG no. 727 en BsG no. 212). Venijnig zette hij de ‘obtrectator’ op zijn nummer (Dissertatio altera, p. 4). De smaadwoorden ontgingen de geograaf niet. In een bericht aan de lezer leidde hij zijn Responsio als volgt in: ‘Verum ille, impatiens sibi contradici, pro gratia reposuit convitia, in secunda hac sua dissertatione nullo alio nomine me dignatus quam ‘obtrectatoris, presbyteri, exercitoris’ ... Moderabor tamen mihi quantum possum, neque ad impetiginem illius quicquam adferam quam modicum salem’.

6 Horatius, Satyrae 2, 3, 35.

7 Martialis, Epigr. 11, 84.

8 Dissertatio altera, p. 4 (over de kwaadaardigheid van de ‘obtrectator’, een man die zo'n groot geograaf is ‘ut in Hispania Gades et Calis duas nobis insulas fecerit’) en de Responsio, p. 2-3: ‘Quod autem hic mihi obiicis geographiae ignorantiam, quasi in Hispania Gades et Cadiz duas insulas fecerim, ea manifesta calumnia est’. Inderdaad berustte Grotius' lezing op een misverstand (Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau II, p. 139-140).

9 Strabo, Geogr. 1, 1, 8.

10 Responsio, p. 14 en p. 34. Johan de Laet verwijst hier naar Grotius' Appendix de Antichristo, Amsterdam 1641 (BG nos. 1128-1129). Zie voor de discussie met de calvinist Samuel Desmarets (Maresius) over de identificatie van de Antichrist, no. 6139 (dl. XIV).

11 Dissertatio altera, p. 5-6 (verwerping van de verklaring die de Laet aandroeg voor de besnijdenisrituelen in Yucatan). In de Responsio, p. 10-11, schreef de ‘obtrectator’: ‘Quod vero coniecturam meam de lue venerea salse rides, non satis cogitas luem illam tum nondum Hispaniam aut Italiam vidisse, ubi vires sumsisse creditur’.

12 José de Acosta (1540-1600), Historia natural y moral de las Indias, ed. princeps Sevilla 1590. Acht jaar later verscheen zelfs een Nederlandse vertaling van dit werk Historie naturael ende morael van de Westersche Indiën, vert. Jan Huygen van Linschoten, Enkhuizen 1598. Eind december 1641 leende Johan de Laet een exemplaar van dit werk aan Willem de Groot uit; zie nos. 5528 (dl. XII) en 5548 (dl. XIII).

13 Garcilaso de la Vega (Lasso de la Vega), el Inca (1539-1616), auteur van de Comentarios reales que tratan del origen de los Incas, Lissabon 1609, en La Florida del Inca, Lissabon 1605 (EC LXVII p. 471).

[p. 280]

Peruana templum, nisi solis.¹⁴ Crebra ad Tartariam freta aperte posuit in libro priore; nunc negat.¹⁵ Praedicator eius Salmasius¹⁶ multo pauciora attulit vocabula quibus Graecos ex Scythia ortos probaret quam ego quibus Americanorum partem a Norwegis.¹⁷ Nescio etiam an bene et civis et exercitoris functus sit munere cum dicit se Americana ideo edidisse,¹⁸ ut infirma loca noscerentur in quae impetum facere Batavi possent. Nam ista editio et praesertim quae secuta est Latina non minus Hispanos docere potuit, quas partes contra Batavos munire deberent.¹⁹

Exactum hoc opus fore dixit Rivetus.²⁰ Et certe exactum est opus in sensu participii, non in sensu adiectivi. Harmiscara est ubique in manuscriptis.²¹ Harmis sunt arma - ita Germani scribunt -, scara diruptio. De hoc qui dubitat, de eo quid speremus? Iniuriam facit omnibus exercitoribus qui exercitoris nomen pro convitio accipit. Multo magis presbyteris qui quod honoratissimum est nomen in contumeliam interpretatur. Illud miror quomodo dicat Americae cognitionem ex mathematica scientia obvenisse Columbo.²² Mathematica scientia obvenisse ei potuit esse loca aliqua in illa orbis parte; sed in iis an terra esset an mare, et ubi mare, ubi terra, sphaerica ratio eum non docuit. Euronotum dicit differre ab austro; verum id si distincte loquamur.²³

14 Dissertatio altera, p. 27 (over de herkomst van de Peruvianen): ‘In Sinis solis frequentem fuisse cultum testantur Jesuitarum literae; et Japonensium mos est per solem iurare. Eundem cultum in Peruana fuisse unicum docet nos ille ex Incharum genere Garcilas, et quicunque de rebus Peruanis scripsere’.

15 Het argument dat de oudste volkeren van Amerika van oorsprong Scythen of Tartaren zijn.

16 Johan de Laet had toegezien op de publikatie van Saumaise's De Hellenistica commentarius, controversiam de lingua Hellenistica decidens, et plenissime pertractans originem et dialectos Graecae linguae, Leiden 1643.

17 Dissertatio altera, p. 11-13 (waarin Grotius de overeenkomst aantoont van het Germaanse ‘lant’ met de uitgang ‘tlan’ in Mexicaanse plaatsnamen): ‘Quod autem ex duabus ultimis consonantibus posterior extrita est, id plane mirari non debemus, cum processus temporis in coelo molliore tales vocum emollitiones quasi necessario secum adferat, ut ostendit lingua nunc Gallica, et aliae e Latina ortae’.

18 J. de Laet, Nieuwe werelt ofte beschrijvinghe van West-Indiën, Leiden 1625 en ²Leiden 1630. In 1633 verscheen in Leiden een Latijnse versie Novus orbis seu descriptionis Indiae occidentalis libri XVIII, naderhand (1640) gevolgd door een L'Histoire du Nouveau Monde ou description des Indes occidentales.

19 Naar de maatstaven van die tijd waren de 14 kaarten die de geograaf speciaal voor zijn Nieuwe werelt liet ontwerpen door de kaartenmaker Hessel Gerritsz. van hoge kwaliteit.

20 De Haagse hofpredikant André Rivet hield van precisie. In 1643 meldde hij aan zijn Parijse correspondentievriend Claude Sarrau dat de Laets Notae ad dissertationem Hugonis Grotii de origine gentium Americanarum hem ‘fort exact’ toeschenen (Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau II, p. 61).

21 De Amerikanen ten noorden van de landengte van Panama zouden, volgens Grotius, hun zeden en gewoonten van de Germaanse stammen overgenomen hebben; zie de Dissertatio altera, p. 17: ‘Nicaraga colonia est Mexicanorum: fur ibi in servitutem addictus ei cui damnum dederat; ignavorum in milites rupta arma. Habes eadem in Gothorum et Langobardorum legibus, ubi illa armorum ruptio dicitur harniscare’. Johan de Laet wijst in zijn Responsio, p. 55-57, op afwijkende lezingen en interpretaties van dit woord in de Leges Langobardorum. Al gissend kwam hij op ‘poena’ of ‘mulcta’: ‘Quomodocunque sit, nihil hic de armorum ruptione; aut de ignavis militibus’. Zie voor de huidige interpretatie van ‘harmiscara’, J.F. Niermeyer, Mediae Latinitatis Lexicon minus, p. 483.

22 In de Dissertatio altera, p. 5, had Grotius geschreven: ‘Et caeterae Columbi coniecturae tenuiores erant, quam ut eis fisus tam pertinaciter spei suae insisteret’. Hierop repliceerde Johan de Laet: ‘Quid? num rationes mathematicae tibi coniecturae videntur? et an non rotunditas orbis terrarum satis indicat ultra tendentibus tandem terram aliquam occursuram?’ (Responsio, p. 7-8).

23 Euro-notus (of Euro-auster), de zuidoostpassaat. Op deze wind koersten de Ethiopiërs naar Yucatan (Dissertatio altera, p. 19-22, en Thor Heyerdahls Ra I en II-expedi-

[p. 281]

²³ Caeterum apud omnes

23 ties). In zijn Responsio, p. 73, gaf de ‘obtrectator’ aan Grotius deze opdracht: ‘Ostende Austrum et Euronotum eundem esse ventum’.

[p. 281]

ferme gentes, maxime apud eas quae non multum navigant, venti cardinales pro interiunctis nominari solent.²⁴ Libros omnes qui huius argumenti sunt relegere nunc mei otii non est. Facient forte id alii minus occupati.²⁵

Ad literas tuas ut veniam 21 Martii scriptas, multum debere me agnosco et domino Utenbogardo²⁶ et domino Boio,²⁷ eisque velim deferas mea obsequia et bona vota. Dominum vero Utenbogardum, ubi commodum ei erit, roges ut participem me facere velit suorum cogitatorum super eis rebus de quibus scripseram. Te vero precor ut editiones nostras²⁸ propellas.²⁹

Est, ut dicis, in domini Davausii oratione ista comparatio durior.³⁰ Res ipsa convenit cum domini praesidis Jannini oratione³¹ et putem ego multum de rigore posse remitti, nullo cum malo, imo forte etiam cum aliquo bono reipublicae. Responsum potuit fieri suavius ac prudentius. Et forte rectius iam olim fuerat indigenas retinere presbyteros quam cogere romanenses eorum uti opera qui ab Hispanico imperio veniunt idque meminerunt.

Nihil nunc novi habeo quod de filio qui apud Venetos est, aut de captivo nuntiem.³² Quominus causae Suedici motus contra Danos prodeant, obstiterunt impeditae litera[r]um viae, ita ut quaedam ad publica negotia pertinentes plus semel interceptae sint. Puto tamen brevi me habiturum ad quae sermones meos super hac re componam.³³

Negari non potest a multis catholicis pastoribus hic veram pietatem doceri sine superstitionum mixtura.³⁴ Optandum esset ut ab omnibus id fieret. Et si res it ad synodum Gallicanam, quod episcopi optant,³⁵ puto etiam eius rei curam ei fore. Multa peccantur, sed aliud est docere peccare, aliud docere talia quae peccantur esse licita. Quod quia fe-

24 Zie voor de windrichtingen, Plinius, Historia naturalis 2, (46), 120.

25 Deze opmerking zou hij volgens Brandt-Cattenb., Leven II, p. 380, ook in zijn brief van 19 maart hebben geplaatst; vgl. no. 6768 n. 9.

26 De bejaarde remonstrant Johannes Wtenbogaert had Grotius' brief van 12 maart (no. 6755) ontvangen. Aan Willem de Groot betuigde hij zijn erkentelijkheid voor dit schrijven (no. 6775).

27 De advocaat mr. Cornelis Boey had in een gelegenheidsgedicht eer bewezen aan de grote Hollandse geleerde in Parijs.

28 De Rotterdamse predikant Assuerus Matthisius zou aan de dichter-arts Justus Rijckewaert vragen of hij zich nog wilde houden aan zijn belofte om Grotius' Anthologia Graeca (BG no. 534) gereed te maken voor de drukpersen van het bedrijf van zijn verwant Johannes Naeranus; vgl. no. 6211 (dl. XIV).

29 Het manuscript met de poemata hield Willem de Groot nog steeds onder zich.

30 Claude de Mesmes, graaf van Avaux, had in zijn ‘Harangue’ van 3 maart 1644 het optreden van de Staten-Generaal jegens de katholieken bijna even streng genoemd als dat van de Spaanse Inquisitie tegen de protestanten.

31 In juni 1609 nam de Franse ambassadeur Pierre Jeannin afscheid van de Staten-Generaal met een ‘Remontrance ... en faveur des catholiques desdites provinces’; zie no. 6775.

32 Cornelis de Groot verbleef nog steeds in Venetië. Grotius' jongste zoon Dirk werd niet langer door de hertog van Beieren vastgehouden. Dit goede nieuws kwam in de loop van de volgende week bij de familie binnen.

33 Het uitblijven van een Zweeds Manifest. Inmiddels beschikte Grotius over voldoende documenten om een verklaring op te stellen over de oorzaken van de Zweeds-Deense oorlog; vgl. nos. 6756 en 6790.

34 Maria van Reigersberch woonde in Parijs katholieke erediensten bij. De preken herinnerden haar aan de tijden dat zij bij de remonstrantse predikant Johannes Wtenbogaert ter kerke ging.

35 Het debat over de memorie De la fréquente communion van de jansenistische theoloog Antoine Arnauld. In de controverse drongen de verdedigers van ‘les libertés de l'Eglise gallicane’ steeds sterker aan op het bijeenroepen van een nationaal concilie (Mémoires d'Omer Talon I, p. 284).

[p. 282]

cisse credi‹di›tur Alravius iesuita‹e› circa duella, pocula, sterilitates,³⁶ abortus et interfectionem eorum quorum calumniam timemus, ideo iesuita[e] eius dictata improbarunt, ipsi interdixere ne doceat, et eum apud se captum tenent. Veruntamen non tantum adversus prava docentes, sed etiam contra manifeste peccantes excitanda est acies ecclesiasticae disciplinae.

Nostra ad Vetus Testamentum indicem tantum exspectant.³⁷ Deus te, tuam tuosque servet florentes,

tibi obligatissimus frater,
H. Grotius.

36 Vgl. no. 6782; lees wellicht ‘pocula sterilitatis’. De rector van de universiteit van Parijs had een uittreksel van een collegedictaat van de jezuïet François Héreau (of Hayreau) in handen gekregen. Hij bracht de tekst in de openbaarheid in een Acte ... pour descouvrir et faire condamner une doctrine preiudiciable à la vie d'un chacun et particulierement des Rois et Princes Souverains, enseignée au College des Jesuistes à Paris, Parijs 1643.

37 Tomus III van Grotius' Annotata ad Vetus Testamentum werd afgesloten met een ‘Index rerum et verborum’ en vier ‘Indices vocum [Hebreeuws, Arabisch en Grieks] et particularum’ (BG no. 1137).

Lutetiae, 31 Martii [sic] 1644.

Quae scire poteris de mari reperto ultra fretum Magellanicum et Mairiacum, velim mihi significes.³⁸ Habeo literas ab eximiis politicis protestantibus in Germania, quibus scripta mea pro pace ecclesiae multum probantur.³⁹ Deus adsit.

38 De Magalhãesstraat (Fretus Magellanicus) en de straat vernoemd naar de Nederlandse zeevaarder Jacques Le Maire. De vaart bewesten de Straat van Magalhães kwam ter sprake in de discussie over de samenvoeging van de Oost- en Westindische Compagnieën onder één octrooi. De Verenigde Oostindische Compagnie kreeg met de tocht van schipper Abel Tasman rond het ‘Grote Zuidland’ (1642-1643) een sterke troef in handen. Ook de Westindische Compagnie ontplooide activiteiten. Op weg naar Chili omzeilde haar bevelhebber Hendrik Brouwer († 7 augustus 1643 te Chiloë) het Stateneiland (Argentinië).

39 Deze mededeling heeft zonder twijfel betrekking op de brief van de ‘heer te Wenen’ (vermoedelijk de resident van de stad Neurenberg aan het hof van keizer Ferdinand III); zie nos. 6689, 6762 en 6784.