Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

6553. 1643 november 23. Van G.J. Vossius.¹

Illustrissime domine legate,

Magna cum voluptate legi quae reposuisti obtrectatori.² Eamque dissertationem tuam recudere parat Blauwius.³ Caeterum metuo ne alicubi vel amanuensis tui vel typographi incuria pro ‘octogesimo’ irrepserit ‘octavo’. Paginam exprimerem, nisi exemplar meum

1 Hs. Amsterdam, UB, coll. Diederichs, 30 Av, no. 4. Eigenh. oorspr. Concept in Oxford, Bodleian Library, Rawl. letters 84 C, f. 190^r (zie bijlage). Gedrukt Vossii Epist., p. 470 no. 483 en Vossii Op. Epist., p. 358 no. 676. Geciteerd in vert. Brandt-Cattenb., Leven II, p. 332.

2 Grotius' reactie op de Notae van de geograaf Johan de Laet (BG no. 727 en BsG no. 212) voerde de titel Hugonis Grotii de origine gentium Americanarum dissertatio altera, adversus obtrectatorem, Opaca quem bonum facit barba. Eind oktober was dit werk in Parijs verschenen (BG no. 731).

3 Dr. Joan Blaeu, die in 1642 een herdruk had verzorgd van Grotius' De origine gentium Americanarum dissertatio (BG no. 726), zou weldra een Amsterdamse editie van de Dissertatio altera uitbrengen (BG no. 732).

[p. 715]

Blauwius haberet.⁴ Sed locus est ubi agis de bombardarum usu apud Venetos, qui ut nunc editum refertur ad annum millesimum trecentesimum octavum, quo tempore nec Germanis notae, ut quae demum quinquaginta quasi annis post fuerint inventae, nempe anno 1354, ut traditum Hieronymo Ziglero.⁵ Guido tamen Pancirola repertas ait anno 1378. Sed homo Italus putavit mox ubi repertae, usos⁶ iis Venetos. Verba eius sunt libro II de Novis repertis, titulo XVIII: ‘Tormenta illa bellica, quae bombardae dicuntur, inventa fuerunt a Germano quodam circa annum Christi 1378. Eaque primum usurpatae fuerunt a Venetis cum Genuensibus ad Fossas-Clodias confligentibus, quas hi suo conabantur suo subiicere dominio, quibusvis pacis conditionibus spretis’.⁷ Convenit alter Italus, Platina in Pontificum historia. Nam ait sub Urbano VI esse inventas, qui sedere coepit anno 1378 ac undecimo post anno obiit.⁸ Alii Italorum, ut Blondus⁹ et Polydorus Virgilius,¹⁰ biennio post volunt repertas, anno nempe 1380. Ac sic etiam in Chronologia sua Ubbo Emmius.¹¹ Sed Germanis antea in usu. Nam Lovanienses usurparunt adversus Flandros anno 1357 easque¹² duodecim habuere ac ‘donderbussen’ appellarunt, ut ex Petri Divaei Brabanticis¹³ scimus. Anno 1360 usurparunt Lubecenses, ut est in Chronico Slavico, quod Adamo Bremensi subiunxit Lindenbrogius.¹⁴ Anno 1374 Hollandi iis oppugnarunt Gildenburgum,¹⁵ temporibus nempe Alberti Bavari, ut est in chronico manuscripto - chronicon id

4 Op p. 30-31 van de Parijse editie leest men: ‘Machinas illas igniarias, quibus pridem bellantes utuntur, non esse in Sinis, testantur Jesuitarum literae anni MDCXXI. At sunt in locis vicinis Persidem respicientibus, eo a Persis venere, ad Persas a Turcis, ad Turcas a Venetis, qui machinis talibus usi iam anno millesimo trecentesimo octavo’.

5 Hieronymus Ziegler, Illustrium Germaniae virorum historiae aliquot singulares, Ingolstadt 1562, caput LXXXII (p. 72^v): ‘Berchtoldus cognomento Schwartz, Teuto genere, religione Franciscanus, professione philosophus, magiae et metallariae artium fallacissimarum studiosus, chymistaque clarissimus, circa annum Domini 1354 (alii ad annum 1380 referunt) machinam aeneam, quam a sono terribili bombardam vocant, certissimo virtutis, fortitudinis animi et humanae conditionis exitio, fecit ...’.

6 Verbeterd uit ‘usas’.

7 Guido Panciroli, Rerum memorabilium ... libri duo: Nova reperta sive rerum memorabilium recens inventarum et veteribus plane incognitarum ... liber secundus, Amberg 1602, p. 665. Vossius citeerde onzorgvuldig; men leze in de editie Amberg 1602: ‘Tormenta illa bellica, quae bombardae dicuntur, inventa fuerunt a Germano quodam circa annum Christi 1378. Eaque primum usurpata fuerunt a Venetis cum Genuensibus ad Fossas-Clodias confligentibus, quas hi suo conabantur subiicere dominio, quibusvis pacis conditionibus spretis’.

8 Battista Platina, Historia de vitis pontificum romanorum. In de editie, die in 1626 te Keulen verscheen, wordt in de vita van paus Urbanus VI (1378-1389) gezegd: ‘... inventa tum primum a quodam Teutonico bombarda fuit ...’ (p. 254).

9 Flavius Blondus (Flavio Biondo) in de Froben-editie van zijn Opera (Bazel 1559): Blondi Flavii Forliviensis historiarum ab inclinatione Romanorum libri XXXI, p. 378 en 394.

10 Polydorus Vergilius, De rerum inventoribus libri octo ..., Straatsburg (nova editio) 1606, boek II, c. XI (p. 102-105).

11 In zijn Opus chronologicum novum pluribus partibus constans, Groningen 1619, plaatst Ubbo Emmius de uitvinding in het jaar 1380: ‘Veneti primi feruntur usi in bello bombardis contra Genuenses’ (p. 306 van de Canon chronicos compendiosus geminus).

12 Verbeterd uit ‘eosque’.

13 Rerum Brabanticarum libri XIX, auctore Petro Divaeo Lovaniensi, Antwerpen 1610, boek XV, p. 170.

14 Een laat-middeleeuwse voortzetting van het Chronicon Slavicum van Helmold von Bosau (de zogenaamde Süseler kroniek; vgl. no. 2734 (dl. VII), en Helmold von Bosau, Slawenchronik, ed. B. Schmeidler en H. Stoob, Berlijn 1963, p. 18), door Erpold Lindenbrog opgenomen in Scriptores rerum germanicarum septentrionalium, Frankfort 1609, 1630 en Hamburg 1706. In de Hamburgse editie leest men op p. 208: ‘Lubeke, anno Domini 1360. Consistorium urbis Lubicensis in toto combustum est per negligentiam illorum qui pulveres pro bombardis parabant’.

15 Gildenburg, een verdedigingstoren die de stad Utrecht in 1373 bij Vreeswijk aan de Lek liet bouwen. In mei 1374 sloeg een leger van hertog Albrecht van Beieren zijn tenten op voor de burcht (Johannes de Beke, Croniken van den Stichte van Utrecht ende van Hollant, ed. H. Bruch, 's-Gravenhage 1982, p. 224).

[p. 716]

scriptum temporibus dominae Jacobae - quod habet filius Matthaeus.¹⁶ Verba sunt: ‘Ende alsoo dat niuwe werc Gildenburg begonde te genaeken, schoten die van den huyse daerop soo met eenen donderbusse, daer sooseer af quetsede dat sij niet van ut den huyse gebrengen en conden’.¹⁷ Haec satis refellunt Italos, qui arbitrantur demum inventas anno 1378 vel 1380 - scripsi et hac in re in Oratoriis nostris,¹⁸ sed perperam sum Italos secutus, quod postea demum comperi -, nempe quia tum demum Veneti usurparint. Interim manet demum inventas anno 1354 ac proinde, cum de Venetis sermo, annum quo usi esse 1380.

Haec ego cum hisce lituris, illustrissime domine, Excellentiae tuae non ausus fuissem mittere, nisi iam instaret nona qua abit tabellarius et scire averem, annon in nova editione velis reponi ‘octogesimum’ pro ‘octavo’. Verbo si filio significes,¹⁹ is quamprimum me faciet certiorem. Caetera proximis literis.

Illustri heroinae et toti Excellentiae tuae familiae salutem,

Excellentiae tuae obstrictissimus,
G.J. Vossius.

16 De boeken die Matthaeus Vossius in zijn geschiedwerk Annalium Hollandiae Zelandiaeque libri wilde wijden aan de daden van de graven uit het Beierse huis, zagen pas in 1644 het licht (Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800, Den Haag 1990, p. 430-431). Een onmisbare bron voor de geschiedenis van dit tijdvak was en is de Continuatio op de kroniek van Jan Beke, in het bijzonder de tussen 1393 en 1409 vervaardigde ‘Nederlandse Beke’ (M. Carasso-Kok, Repertorium van verhalende historische bronnen uit de Middeleeuwen, p. 312-321).

17 De tekst die Gerardus Joannes Vossius geeft, wijkt af van de editie van Antonius Matthaeus in zijn Veteris aevi analecta V, Leiden 1701, p. 274 (naar handschrift Utrecht, UB, 8 K 8 =1801): ‘Ende alsse dat minder werc Gildenborch begonde te genaken, scoten die van den huse daer op mit eenre donrebusse, daer 't so seere of quetsede, dat sijt niet naerre den huse gebrengen en conden’. Ook stemt Vossius' citaat niet overeen met de tekst in Bruchs editie van Johannes de Beke, Croniken van den Stichte van Utrecht ende van Hollant (p. 224): ‘Ende alse dat minre werc Ghildenborch begonste te ghenaken, scoten die van den huse daerop mit eenre donrebusse, daert so sere of quetsede, dat sijt niet naerre den huse ghebrenghen en conden’.

18 Gerardus Joannes Vossius, Oratoriarum institutionum libri sex, Leiden 1606. In de vierde druk, Leiden 1643, vindt men in het vierde boek, c. XIII § VII ‘De onomatopoeia’, enkele aantekeningen over het jaar waarin de ‘bombarda’ werd uitgevonden.

19 Grotius verleende deze winter gastvrijheid aan Isaac Vossius.

Anno 1643, 23 Novembris.

Adres: Illustrissimo et incomparabili viro Hugoni Grotio, serenissimae reginae et regni Suecici legato ordinario ad christianissimum regem. Lutetiam Parisiorum.

Bovenaan de brief schreef Grotius: Rec. 2 (Dec.)

En in dorso: 23 Nov. 1643 Vossius.

Bijlage:²⁰

Illustrissime domine legate,

Magna cum voluptate legi quae reposuisti obtrectatori. Eamque dissertationem tuam recudere parat Blauwius. Caeterum metuo ne alicubi vel amanuensis tui vel typographi incuria pro ‘octogesimo’ irrepserit ‘octavo’. Locus est, ubi agis de usu bombardae apud Venetos; unde acceperint Turcae. Paginam exprimerem, nisi exemplar meum Blauwius haberet. Historia sic habet:

Anno 1354 Bertholdus monachus reperit bombardas; sic Hieronymus Ziglerus in Illustrium virorum historia.

Anno 1357 Lovanienses bombardis adversus Flandros usi, easque²¹ duodecim habuere ac ‘donderbussen’ appellarunt. Sic Petrus Divaeus in Rebus Brabanticis.

20 Tekst naar concept Oxford, Bodleian Library, Rawl. letters 84 C, f. 190^r.

21 Verbeterd uit ‘eosque’.

[p. 717]

Anno 1360 Lubecenses praeparasse eas, e Chronico Slavico probat in Geldricis suis Isaacus Pontanus.²² Id Chronicon a Lindembrogio subiunctum Adamo Bremensi.

Anno 1374 Hollandi iis usi in oppugnatione Gildemburgi, temporibus nempe dominae Jacobae. Verba chronici - quod hactenus ineditum filius Matthaeus habet - sic sonant: ‘Ende alsoo dat niuwe werk Gildenburg begonde te genaeken, schoten die van den huyse daerop soo met eenen donderbusse, daer 't sooseer af quetsede dat sij 't niet van ut den huyse gebrengen en conden.’

Anno 1378 vel 1380 Veneti primum usi contra Genuenses in conflictu ad Fossas-Clodias. Unde et Itali tum primum inventas credidere. Sane Guido Pancirola de Novis repertis, libro II, titulo XVIII sic scribit: ‘Tormenta illa bellica, quae bombardae dicuntur, inventa fuerunt a Germano quodam circa annum Christi 1378. Eaque prima usurpata fuerunt a Venetis cum Genuensibus ad Fossas-Clodias confligentibus, quas hi suo conabantur subiicere dominio.’

Sub Urbano Octavo [sic] anno 1380 repertam ait Platina.

Nempe quia Veneti anno 1378 et 1379, vel iuxta alios 1380, usi sunt, eam tum demum repertam, uterque ille Italus prodidit. Interim illud extra controversiam manet, Venetos si non anno 1378, saltem 1380 iam usos esse. At ante annum 1354 repertam nemo putavit, nedum tum Veneti acceperint a Germanis. Quare existimo, ubi nunc est, pro ‘millesimo trecentesimo octavo’ in autographo fuisse ‘millesimo trigesimo²³ octogesimo’, ac sic reponi debere cum dissertatio recuditur.

Utrum responsurus sit Latius,²⁴ tantum abest ut sciam, ut non arbitrer adhuc dissertationem tuam vidisse. Est hic iuvenis eruditus, discipulus Petavii,²⁵ antea minorita, qui libellum edet de eodem argumento. Sed hic contendet Americanos esse a Phoenicibus. Nempe ut quemadmodum Carthago, eorum colonia, et Gades bonaque pars Hispaniae possessa, ita et hi Americam tempestate vel aliter fuerint delati. Pro se afferet quae de Atlantide Plato, item alia ex Aristotelis Auditionibus mirandis, Diodoro Siculo, Plutarcho.²⁶ Sed suam sententiam dicet; alios non nominabit, nec refellet.

22 Johannes Isacius Pontanus, Historiae Gelricae libri XIV, Harderwijk 1639, boek VII, p. 294, en boek VIII, p. 318-319.

23 Lees: ‘trecentesimo’.

24 Johan de Laet nam de uitdaging aan. In december kreeg de Haagse hofpredikant Rivet al de eerste proefvellen te zien van Joannis de Laet Antwerpiani responsio ad dissertationem secundam Hugonis Grotii de origine gentium Americanarum, Amsterdam 1644 (BG no. 733 en BsG no. 214) (Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau II, p. 146-147).

25 De leerling van Denis Petau S.J. was niemand minder dan de fantasierijke Amsterdamse Normandiër Robert le Comte; zie nos. 6057 en 6504. Diens Fenicische theorie werd later nog eens kritisch bekeken door de Harderwijker hoogleraar Georg Horn op p. 18-19 van zijn De originibus Americanis libri quatuor, 's-Gravenhage 1652 (BsG no. 216).

26 Aristoteles, De mir. auscultationibus 136; Diodorus Siculus 2, 55-60, en Plutarchus, Solon XXVI en XXXI-XXXII. In zijn Dissertationes verdedigt Grotius de stelling dat alleen de bewoners van Yucatan een klassieke transatlantische achtergrond hebben (De origine gentium Americanarum dissertatio, Parijs 1642 (BG no. 725), p. 10-13, en de Dissertatio altera, Parijs 1643 (BG no. 731), p. 18-23).

Opschrift in de copie te Oxford, in de Vossii Epist. en de Vossii Op. Epist.: Ill(ustrissimo) v(iro) Hug(oni) Grotio.