Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

6323. 1643 juli 18. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Multum his diebus occupatus fui in landgraviae Hassicae rebus, quas non leve momentum ad Suedicas habere satis intelligo. Foedus quod habuit cum rege Ludovico XIII personale fuit, cum eius regis morte extinctum.² Cognovi multis ex locis sollicitari eam multum ut se addat electori Coloniensi et aliis, qui in Westphalico et vicinis, ut appellant, circulis excludere ex suis terris volunt omnem militem praeter suum, ad tuendas adversus

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 150; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 311 no. 489. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 86. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna (no. 6324).

2 Grotius assisteerde de Hessische vertegenwoordigers Winand von Polhelm en Adolf Wilhelm von Krosigk bij hun besprekingen over de verlenging van het Frans-Hessisch verdrag van 27 augustus 1639 (Engelbert, ‘Der Hessenkrieg am Niederrhein’ in Annalen des hist. Vereins für den Niederrhein 162 (1960), p. 71-72).

[p. 409]

belli mala terras illas comparatum,³ ita ut et permissuri sint ipsi, si ei corpori se velit addere, retinere quem habet militem et oppida, imo et addituri alia, in quibus miles eius sedes habeat. Neque vero ignorabam, tot exemplis edoctus, quam facile isti, ad tempus nomine medii, paulo post fiant caesariani. Didiceram praeterea reginam regentem misisse in Hassiam,⁴ qui pecuniae aliquid offerret, ut foedus renovaretur, at vero landgraviam, quae hic haberet suos, alterum nobilem extra ordinem missum, alterum residentem ordinarium, ut fidelibus ministris honorem haberet qui fidem excitat et nutrit, voluisse rem istam per eos hic, non autem apud se transigi.

Haec omnia ostendi duci Aurelianensi, principi Condaeo, comiti Briennio, qui secretarius est ad res externas, et Baliolo, qui primus est in aerarii cura.⁵ Nec reticui quantum aut bello aut paci allatura esset incommodi ista principis hactenus fortissimae mutatio; neque illud: pecuniam in loco negligere maximum interdum est lucrum.⁶ Poscunt autem Hassici non improbabili de causa, quia marescallus Guebrianus copias Hassicas et maxime equestres per tres menses detinuit inutiles,⁷ per quod sibi tot agrorum tributa perierunt unde alendus erat exercitus, cuius vix exiguam partem Hassia alere per se potest, ad damnum hoc resarciendum scutatorum centum millia. Allegantibus autem praesentem inopiam pecuniae, quam cardinalis certe is qui mortuus est, fecit maximam in privatum corradendo multos milliones, publicis necessitatibus destinatos, dixi posse landgraviae satisfieri per assignatos reditus bonos; quo facto reperturam eam praesentem pecuniam, quamvis cum aliquo damno, sine qua exercitus ille adeo antehac utilis communi causae retineri aliqua non posset.

Responderunt omnes satis comiter: dux Aurelianensis exiguum esse de quo ageretur; princeps Condaeus in consilio regio reperisse se animos satis ab hac largitione alienos, se tamen mei causa facturum quod posset; Briennius se adiutare velle, sed orare ut ego quoque ei adiutor essem; Baliolus se ut custodem aerarii-id est draconem illum servantem aurea mala⁸ - parsimoniae esse laudatorem, attamen quae a me proposita erant, ea niti ratione et ita esse attemperata ut laboraturus esset, ne frustra per me ipsi commendatum esset hoc negotium. Spero non irrita fore quae in hac re egi et porro, si opus sit, acturus sum. Audio autem ex multis⁹ ab Hispano desiderari indutias, sed perbreves, in spem forte motuum in Gallia aut distractionis sociorum a Gallia, quorum utrumque Deus avertat.

Servianus, qui antehac secretarius fuit Status ad res belli, sed per cardinalem remotus et nunc legationi destinatur Italicae,¹⁰

3 Kardinaal Jules Mazarin onderkende het gevaar van Hessische deelname aan het door de keurvorst-aartsbisschop van Keulen voorgestelde Westfaalse defensieverbond. In een hoffelijke brief aan landgravin Amalia-Elisabeth van Hessen Kassel, dd. 10 juli 1643, schreef hij: ‘que ... vostre Altesse estoit trop intelligente pour n'en penetrer pas l'artifice et pour ne descouvrir pas l'hameçon qui estoit caché sous cette amorce’ (Lettres Mazarin I, p. 243-245).

4 De heer van Beauregard, Frans resident te Kassel (Episodes Guébriant, p. 321 en p. 342).

5 De invloedrijkste leden van de ‘Conseil d'Etat’: Gaston van Orléans, Henri II de Bourbon, prins van Condé, staatssecretaris Henri-Auguste de Loménie, graaf van Brienne, en staatssecretaris (surintendant) van financiën Nicolas de Bailleul.

6 Vgl. 6314 n. 7. In het verdrag van 27 augustus 1639 was bepaald dat de landgravin van Hessen-Kassel voor het beschikbaar houden van een legermacht van 7000 infanteristen en 3000 ruiters ieder jaar uit de Franse kas een subsidie van 200000 rijksdaalders tegemoet mocht zien (Engelbert, ‘Der Hessenkrieg am Niederrhein’ in Annalen des hist. Vereins für den Niederrhein 161 (1959), p. 66-67).

7 Na lang aandringen had maarschalk Guébriant zijn goedkeuring gehecht aan het vertrek van het Hessische contingent in zijn leger.

8 ‘Aurea mala’; vgl. Varro, De re rustica 2, 1, 6.

9 In de kring van Marie de Rohan, hertogin van Chevreuse, werd openlijk gesproken over een Frans-Spaanse toenadering (Chéruel, Histoire de France pendant la minorité de Louis XIV I, p. 160-163).

10 Abel Servien, graaf van La Roche-des-Aubiers, markies van Sablé, staatssecretaris van oorlog, 1630-1636. Afgelopen maand verscheen hij voor het eerst sinds lange tijd weer aan het hof (Lettres Mazarin I, p. 188). Vrijwel onmiddellijk werd hij door de regentesse en kardinaal Jules Mazarin belast met eervolle opdrachten. Behalve de aanwijzing tot

[p. 410]

¹⁰ marchionem Bressaeum adiit, ut eum promoveret

10 buitengewoon ambassadeur in Italië (no. 6293), mocht hij namens koningin Anna van Oostenrijk ook de onderhandelingen leiden tussen admiraal Jean-Armand de Maillé, markies van Brezé, hertog van Fronsac, en de hertog van Vendôme over de verkoop van de waardigheid van ‘amiral de France’ (Lettres Mazarin I, p. 274-275). Na de succesvolle afsluiting van laatstgenoemde missie kreeg hij in verband met een te verwachten benoeming tot Frans gevolmachtigde ter vredesconferentie het verzoek om zich niet langer gereed te houden voor vertrek naar Italië (Lettres Mazarin I, p. 309-310 en p. 382).

[p. 410]

ad abdicandum sub compensatione officium admiralitatis, quod nempe regina regens dare volebat duci Vindocinensi, ut cum ipsius bona voluntate obtineret sibi regina Britanniae Armoricae praefecturam, quae sine periculo reddi non posset Vindocinensi, qui eam olim habuit, quod et ius aliquod is sibi in eam assereret et magnis ibi affinitatibus possessionibusque esset subnixus. Legati ad pacem et cunctantur et forte adhuc cunctabuntur ob ea quae aguntur post siparium.¹¹

Guebrianus ad Illarum amnem¹² esse scribitur; ad Lichum¹³ dux Carolus. Ad Theodonisvillam bene procedunt accessus flexuosi¹⁴ et ex praetorianis aliquammulti mittuntur ad augendum eum exercitum. Consilium Status, quod secundum est ab iis qui perpetuo reginae adsunt, ad XXII redactum est. Caeteri erunt vacantes. Dux Guisius hic est. Audimus autem reginam vetuisse ne comitissa Bossuiaca, quae se contra Annam Mantuanam, ducis Mantuani filiam, uxorem eius dicit,¹⁵ in Galliae fines admittatur. Ille vero duarum uxorum, non diversis temporibus, sed uno tempore maritus, adhuc retinere vult episcopatus et abbatias et sacerdotia opima sane et ad totam familiam ditandam valde idonea, sed qui partem eorum a rege nunc mortuo accepere, ut principis Condaei minor filius et cardinalis Mazarinus, nolunt in eius gratiam parta dimittere. Ita ubique nimiae opes ecclesiae, ex quibus pauperes ali debebant, fiunt materia certaminis inter divites.

Nescio an verum sit quod dicitur, [a] Portugallis captam in Gallicia Salvaterram, Tarragonam vero obsideri a Motta Odincurtio, capta ab Ethrusco duce Castellonium ad Lacum et Civitatem Pennae.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, et regni res et consilia Sublimitatis tuae ad bonum tum regni, tum christiani orbis dirigat,

tuae Sublimitatis cultor devotissimus,
H. Grotius.

11 De gevolmachtigden Claude de Mesmes, graaf van Avaux, en Léon le Bouthillier, graaf van Chavigny, hoopten met uitstel afstel van hun reis naar Munster te verkrijgen. In deze opzet slaagde de graaf van Chavigny wonderwel, want in september werd hem ontheffing van zijn opdracht verleend.

12 Iller, zijrivier van de Donau.

13 Mogelijk Lachen ten westen van Spiers; vgl. Gazette 1643, no. 88, ‘extraordinaire du XVI juillet’.

14 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan [P. Spiring Silvercrona] dd. 18 juli 1643 (no. 6322).

15 Henri II de Lorraine, hertog van Guise, aartsbisschop van Reims, had op 4 mei 1638 een geheim huwelijk gesloten met Anna van Gonzaga (1616-1684), dochter van de hertog van Mantua. In 1641 verbrak de hertog de verbintenis door zonder enige kennisgeving te Brussel in het huwelijk te treden met Honorée de Glymes, gravin van Bossu(t). De in de steek gelaten Anna huwde op 25 april 1645 Edward, vierde zoon van keurvorst Frederik V van de Palts (DBF XVI, kol. 603-605; Tallemant des Réaux I, p. 591-592 en p. 1198-1200).

Lutetiae, VIII/XVIII Iulii 1643.

Gaudeo rem Hassicam esse in vado. Hassi abeuntes a Guebriano parum abfuere, quin ducem Carolum caperent: cepere sarcinas eius et in eis ensem a rege Galliae datum. Ipse dux Carolus Wormatiae nunc esse dicitur. Copiae eius iunctae cum Bavaris.

In Francofurtensi conventu ad componenda ea quae diversa religio controversa fecit, delegati sunt utrinque deni.¹⁶ Imperator ut principes et civitates avertat a consilio mittendi

16 Keizer Ferdinand III, Beieren en Keulen hadden op de Frankforter ‘Deputationstag’ gepleit voor het instellen van een bijzondere commissie ter behandeling van de ‘gravamina’ van de protestantse standen (Urk. u. Act. I, p. 810-811 en p. 817-825).

[p. 411]

ad loca conventus de pace, dicit se effecturum per equos dispositos ut singuli norint quae agantur. Vult autem ad ipsum conventus locum neminem mitti, nisi a se et electoribus, sed civitates potissime id non satis e re sua arbitrantur.¹⁷ Tum vero pars maior principum contra Bavari sententiam in eo perstat ut causa Palatina in loco conventus de pace tractetur. Dicuntur male inter se convenire Mercius¹⁸ et Waertius.¹⁹ Magontiacenses autem polliceri restitutionem ducis Zimmerii.²⁰

In Anglia ab exercitu regis captum oppidum Vichamum,²¹ ab eo exercitu qui apud reginam est Nottingamum oppidum.²² Et a Roberto principe²³ deprehensas praetenturas militum parlamenti multosque factos captivos. Rex offert veniam parlamentariis, sed suae cognitioni reservat homines septendecim, in quibus sunt et ii qui reginae sacellum depraedati sunt.²⁴ Parlamentarii vero classis utriusque, hac re intellecta, pacem omnem repudiant. Et capita XVII Pimius²⁵ a classe inferiore ad superiorem missus obtulit, quorum rea fit Henrica Marietta - ita reginam appellant -, addito ad singula advocabulo ‘proditorie’, quae res maiorem in modum reginae hic regentis, nec eius tantum sed et omnium bonorum,

17 In de ‘Fürstenrat’ zaten vertegenwoordigers van de vorsten van Oostenrijk, Beieren, Gulik, Hessen, Bourgondië, Braunschweig-Lüneburg en Pommeren, en voorts de graaf van Fürstenberg, de bisschoppen van Würzburg, Munster en Konstanz, de abt van Weingarten en de steden Keulen en Neurenberg.

18 Veldmaarschalk François de Mercy (ca. 1598-1645), geboren in de Luxemburgse plaats Longwy, had in 1638 een bevelhebberschap in het Beierse leger aanvaard. In 1642 belastte hij zich met de vorming van een Zwabisch-Beierse legermacht. Hij kreeg daarbij de assistentie van de eveneens hoog in Beierse achting staande generaal der cavalerie Johan van Werth (ADB XXI, p. 414-419; BNB XIV, kol. 452-456).

19 De uit het hertogdom Gulik afkomstige generaal Johan van Werth (ca. 1591-1652) was in het voorjaar van 1642 door een uitwisseling met de Zweedse veldmaarschalk Gustav Karlsson Horn uit Franse krijgsgevangenschap verlost (no. 5673 (dl. XIII)). Nog datzelfde jaar nam hij zijn oude legertaak als commandant van de Beierse ruiterij weer op. Aanvankelijk maakte hij zich verdienstelijk in de verdediging van de keizerlijk-Beierse steunpunten aan de Nederrijn (no. 5824 (dl. XIII)), doch door de opmars van het Frans-Weimarse leger in de richting van Frankenland en de Opperpalts moest hij zijn activiteiten verplaatsen naar de stellingen van het Zwabisch-Beierse leger in het Wurtembergerland (ADB XLII, p. 103-111; H. Lahrkamp, Jan von Werth, Keulen 1962).

20 Ludwig Philipp (1602-1655), paltsgraaf van Simmern, zoon van keurvorst Frederik IV van de Palts, sinds 1632 administrator van de bezittingen van de uit haar landen verdreven keurvorstelijke familie. Na het wegvallen van steun uit Zweden (1634) zag hij geen kans zijn erfgoederen te verdedigen tegen de oprukkende keizerlijken. Pas in 1648 werd hij in zijn erfgoed Simmern hersteld (ADB XIX, p. 580-581). Zie voor de bereidheid van de Mainzer keurvorst-aartsbisschop Anselm Kasimir Wambold von Umstadt tot concessies in de kwestie van de Palts, Urk. u. Act. I, p. 823.

21 De plaats ‘Wickham’ (High Wycombe) in Buckinghamshire (Gazette 1643, no. 90, dd. 18 juli 1643); vgl. The Counties of Britain, a Tudor atlas by John Speed, p. 42-43.

22 Met een legermacht van 3000 infanteristen en 2000 ruiters baande koningin Henriëtte Maria zich een weg van York naar het hof van de koning in Oxford (CSP Ven. 1642-1643, p. 292, 295 en p. 298).

23 Rupert (Robert) van de Palts (1619-1682), derde zoon van keurvorst Frederik V en Elisabeth Stuart, vocht als bevelhebber van de koninklijke cavalerie in het leger van zijn oom Karel I. Op 17/27 juni verraste hij met een groep van 2000 ruiters een deel van een convooi dat van Londen op weg was naar het legerkamp van Robert Devereux, graaf van Essex, bij Reading (DNB XLIX, p. 405-417).

24 ‘The King's Proclamation forbidding obedience to the Parliament, and for calling the members to him at Oxford’ van 26 juni/6 juli 1643 (The Parliamentary History of England III (1642-1660), kol. 133-139).

25 In juni was een parlementaire commissie begonnen met het opstellen van de aanklacht tegen koningin Henriëtte Maria van Engeland. Aanvankelijk verklaarden de leden van het Lagerhuis haar op 35 punten schuldig aan hoogverraad. In de redactie die John Pym het Hogerhuis aanbood was dit aantal echter tot 13 artikelen gereduceerd (CSP Ven. 1642-1643, p. 284 en p. 293).

[p. 412]

offendit animos, qui omnes promittunt se ulturos tantam in filiam Galliae contumeliam,²⁶ si quando pax ipsis contingat, et continget forte ob hoc ipsum citius. Interim Scoti quid facturi sint, in incerto est, quorum consilia utrovis ceciderint, magnum possunt afferre ad res tam ambiguas momentum.²⁷

26 De heer van Cressi (Gressy) hield het Franse hof op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in Londen en Oxford. Uit zijn verslagen bleek al spoedig dat geen van de strijdende partijen militaire inmenging van Frankrijk in de binnenlandse twisten op prijs stelde (CSP Ven. 1643-1647, p. 4, 7 en p. 10).

27 Het Schotse Parlement was op 22 juni/2 juli in Edinburgh bijeengekomen. Ter vermijding van een openlijk conflict met de koning (no. 6313 n. 23) hadden de Schotten de vergadering de naam gegeven van ‘convention of estates’ (CSP Ven. 1642-1643, p. 293, 295 en p. 298-299, en Catalogue of the pamphlets ... collected by George Thomason I, p. 269).

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Operam suam quam in avocanda ab electoris Colon[iensis] partibus principe Hassica posuit, recenset Grotius. Gallici quidam motus. Ingravescentia Angliae mala. Nec non contumelia reginae eius illata.