Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 14

6219. 1643 mei 16. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Rex Ludovicus XIII pie vitam,² inter graves dolores tractam diutius quam aut medici futurum existimaverant aut ipse optasset, finiit tandem magno cum bonorum luctu, sed qui tamen sedatior fuit, quia et diu praevisa fuit mors ista et longi cruciatus sine spe melioris valetudinis eam desiderari fecerant. Multa edidit in tam longo morbo et bonitatis et christianae patientiae exempla. De veneno ei dato non suspicio tantum est, sed et medicorum consensus, a quo sermones varii.³ Duci Lafortio et mareschallo Castellionaeo⁴ dixit aliquoties, praedicatis eorum virtutibus, Deum se precari ut liberari possent ab ea cui se dedissent secta. Observant talium curiosi regem hunc cum vita regnum deposuisse eodem mense, eodem mensis die, eadem domo, qua regnum ex tristi patris morte⁵ inchoaverat, hora tertia post meridiem, diei XIV mensis Maii. Regina ut in morbo summum ostendit suum amorem in regem, ita et luctum in morte ingentem, quo matris dolore conspecto etiam novus rex se in lacrimas solvit.

Cardinalis Hispani corpus hac transiit cum pompa non admodum magnifica. Dicunt

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 139; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 286 no. 480. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 61.

2 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' brieven aan Nicolaes van Reigersberch dd. 16 mei 1643 (nos. 6217 en 6218).

3 In een door hen uitgevaardigd sectierapport spraken de artsen dit gerucht tegen (Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 43-44).

4 De maarschalken Jacques Nompar de Caumont (1558-1652), hertog van La Force, en Gaspard III de Coligny, markies, binnenkort hertog van Châtillon, twee grote namen in protestantse kring; zij waren sinds hun gemeenschappelijke veldtocht in Picardië van 1638 met elkaar gebrouilleerd (Tallemant des Réaux I, p. 97-106, en II, p. 102-105).

5 Koning Hendrik IV werd de 14^de mei 1610 door François Ravaillac om het leven gebracht.

[p. 271]

autem Galli regem Hispaniae simulatque morbum regis Galliae intellexit iussisse per omnes terras suas abstineri ab hostilibus,⁶ preces etiam publicas pro rege Galliae fieri. Est id quidem plenum humanitatis non insolitae Hispanis, sed multi tacitas pactiones intercessisse existimant. Magno sunt in odio populi illi qui nunc manent in consilio futuri regiminis et qui consiliorum cardinalis administri fuere:⁷ exsibilantur a plebe vocabulo pluralitatis,⁸ ideo quod ita subito regnum ex tyrannide in reipublicae formam converterint.

Paulo ante regis mortem iussum fuerat parlamentum deliberare de rationibus reperiendae pecuniae ad necessitates publicas. Cancellarius significaverat parlamento ut eam ad rem delectos ad se mitteret. Respondit parlamentum morem sibi avitum de rebus talibus consilium capere in loco solito, ubi et cancellario suum locum fore si velit. Est autem opinio multorum et ituram parlamenti sententiam ut neque nova erigantur tribunalia in tanta iudicum multitudine, neque de domibus exigatur tributum, quae duo proposita fuerunt, sed ut pecuniae superfluentes ab iis exprimantur qui nimium sibi de rege et populo sumpserunt. Videtur id praesensisse ducissa Esguillonia⁹ ideoque, cum vidisset a se frustra imploratam reginae tutelam, quae ei non aliam monstrasset viam quam ad Deum preces, abiisse hinc et, ut quidam putant, extra Galliam Avenionem, ubi tuta cogi non possit indicare abstrusas opes.

Milleraium multi putant successurum Guebriano, quod is valde infensum sibi habeat quem regit exercitum.¹⁰ Breszaea, ducis Anguiani uxor, abortum fecit.¹¹ Dux Longovillanus dixerat se uxorem suam velle secum ducere ad loca colloquii de pace,¹² quod id colloquium diuturnum futurum arbitrarentur. Nunc vero cum admissus sit ad regiminis consilium dubitari potest, an tam longe ab aula abire velit. Davausius etiam nondum itineri se parat,¹³ quod multum temporis elapsurum existimet priusquam in literis tuti itineris ea mutentur quae exigit mutatus in Gallia rerum status. De comitatu quem secum

6 Ondertussen naderde het leger van don Francisco de Melo, gouverneur van de Zuidelijke Nederlanden, de strategisch belangrijke plaats Rocroi (Aumale, Histoire des princes de Condé IV, p. 61-72).

7 Groot was het wantrouwen van het volk jegens de Richelieu-getrouwen in de regentschapsraad; in het bijzonder richtte de woede zich op de dagelijkse raden Jules Mazarin, kanselier Pierre Séguier, staatssecretaris (surintendant) Claude le Bouthillier, heer van Pont-sur-Seine, en Léon le Bouthillier, graaf van Chavigny, staatssecretaris van buitenlandse zaken (Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 40 en p. 48, en Mémoires de Montglat I, p. 409).

8 Vgl. de ‘Déclaration du roy, sur la régence de la reyne. Vérifiée au Parlement le 21 avril 1643’: ‘nous avons jugé à propos d'établir un Conseil auprès d'elle pour la régence, par l'avis et autorité duquel les affaires importantes de l'Etat seront examinées et résolues à la pluralité des voix...’.

9 Richelieu's lievelingsnicht Marie-Madeleine de Vignerot, hertogin van Aiguillon, trok zich uit het openbare leven terug (Journal I, p. 37-38 en p. 44).

10 Charles de La Porte, markies van La Meilleraye, had in de strijd over de rechten op het gouverneurschap van Bretagne zijn krediet aan het hof verspeeld (Mémoires de Brienne I, p. 80-81, en Mémoires de La Châtre, p. 196-197 en p. 211). Op dit tijdstip peinsde de regentesse er niet over om hem de plaats te laten innemen van maarschalk Guébriant. Deze afwijzing beantwoordde de maarschalk met een verzoek om ontheven te worden van zijn bevelhebberschap over het Franse leger in Bourgondië.

11 De echtgenote van Louis II de Bourbon, hertog van Enghien, Claire-Clémence de Maillé-Brezé, beviel eind juli 1643 van een zoon, Henri-Jules de Bourbon (DBF IX, kol. 442-443).

12 Staatsraad Henri d'Orléans, hertog van Longueville, was door de overleden koning aangewezen om de Franse delegatie ter vredesconferentie te leiden; vgl. no. 6207. In mei 1645 ging hij - evenwel zonder echtgenote Anne-Geneviève de Bourbon - naar Munster (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen II, p. 245 en 349).

13 Alleen Claude de Mesmes, graaf van Avaux, was zeker van een plaats in de Franse delegatie. Andere kandidaten als Léon le Bouthillier, graaf van Chavigny (no. 6149), Melchior Mitte de Chevrière-Miolans, markies van Saint-Chamond (Chaumond) (no. 6198), en Michel Particelli, heer van Emery (no. 6198), vielen om verschillende redenen buiten de definitieve keuze.

[p. 272]

ducturi sunt et illi et Emeriacus aut quisquis futurus est tertius, cum tempore inquiram.

Inter alia de quibus accusatur cardinalis Riceliacus, ipsius veneno interfectum ducem Bernhardum Vinariensem,¹⁴ multi palam loquuntur. Fratris regii filia,¹⁵ liberi sane ingenii, cum patri dixisset, quod alii clam murmurant, recte eum sibi consulturum si quosdam a se ableget per quos et pessimis consiliis deceptus et ob ea ipsa per eosdem proditus fuit, iussu patris per dies aliquot inclusa est quasi captiva. Legati a rege Hispaniae¹⁶ pacis causa dicuntur futuri marchio Castelli Roderici, Spinola et Pedemontanus quidam.

Tubadelius ivit subventurus Uberlingae cum mille peditibus, bis mille equitibus.¹⁷ An verum sit quod vulgatur, a Motta Odincurtio obsideri Tertonam, exercitum habente XXII millium, sane dubito.¹⁸ Dux Carolus ad se vocavit suum ex Lotharingia peditem.¹⁹ Uxori fratris defuncti regis²⁰ dux Anguianus occurret ad Peronam, maritus ad Silvanectum. Peronae fit iam captivorum mutatio. Apud principem Thomam esse dicuntur novem hominum millia.²¹ Spes est indutiarum inter papam et ducem Parmensem.²²

Rex paulo priusquam moreretur iussit fratrem suum et reginam se amplecti mutuo cum promisso futurae benevolentiae. Simulatque rex exspiraverat, cum regina una cum filio iam rege in cubiculum se recepisset, venit eo princeps Condaeus et genibus positis fidem utrique promisit pro praefectura aulica aliisque muneribus. Venit deinde dux Aurelianensis - ita enim nunc dicitur, quod nomen fratris regii occupat qui dici solebat Andegavensis - et manum regis novi exosculatus, fidem promisit. Tum regina se partim ut a longis laboribus quiesceret, partim ut maerorem suum sola satiaret, in lecto composuit. Cum vero postridie in urbem veheretur, cinctus erat currus immenso agmine custodum regii corporis peditum equitumque. Sedebat ipsa media inter duos filios, in latere altero erat Lansaca, regis educatrix, in altero dux Aurelianensis, contra reginam Brassaca, prima eius domesticarum.

14 Tegenstanders van de kardinaal verspreidden het gerucht dat Richelieu de dood van hertog Bernard van Saksen-Weimar († 18 juli 1639) op zijn geweten had (B. Röse, Herzog Bernhard der Grosse von Sachsen-Weimar II, p. 329-330 en p. 431-434).

15 Anne-Marie-Louise van Orléans (‘la Grande Mademoiselle’), hertogin van Montpensier, klaagt in haar Mémoires over de slechte raadgevers van haar vader (Mémoires de mademoiselle de Montpensier I, p. 436).

16 De gegadigden waren Manuel de Moura y Corte Real († 1652), markies van Castel Rodrigo, sinds 1641 ambassadeur van koning Philips IV te Wenen, naderhand, tussen 1644 en 1647, gouverneur van de Zuidelijke Nederlanden, en Felipe Spinola (1594-1659), zoon van de veldheer Ambrogio Spinola (Diccionario de Historia de España I, p. 770-771, en III, p. 696). In werkelijkheid viel de keuze van de Spaanse koning op de markies van Castel Rodrigo, don Lope Zapata, graaf van Walter, don Diego de Saavedra y Fajardo en Antoine Brun (Poelhekke, De Vrede van Munster, p. 120).

17 Georg Christoph von Taupadell (Taubadel) († 1647), ‘Weimars’ generaal-majoor in het Franse garnizoen te Breisach, zou de verdediging van Ueberlingen leiden (ADB XXXVII, p. 418-420, en Gazette 1643, no. 59, dd. 16 mei 1643).

18 In Catalonië wachtte de Franse onderkoning Philippe, graaf van La Mothe-Houdancourt, op de aankomst van de noodzakelijke versterkingen. Door gebrek aan goede ondersteuning was hij niet in staat om Tortosa (in de tekst abusievelijk ‘Tertona’) te belegeren (Sanabre, La acción de Francia en Cataluña, p. 245).

19 Van kooplieden konden de Fransen vernemen dat hertog Karel IV een inval in Lotharingen beraamde (Gazette 1643, no. 59, dd. 16 mei 1643). Anderen bespeurden een zekere bereidheid bij de hertog om met het nieuwe bewind in Frankrijk te onderhandelen.

20 De 17^de mei werd Margaretha van Lotharingen, hertogin van Orléans, tussen Kamerijk en Péronne verwelkomd door de hertogin van Chaulnes (Gazette 1643, no. 64, dd. 23 mei 1643, en Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 36-37 en p. 39-40).

21 Prins Tommaso Francesco van Savoye had dit aantal manschappen nodig voor het ontzet van het Frans-Savoyaardse garnizoen van Tortona.

22 Venetië, groothertog Ferdinando II van Toscane, en Francesco I d'Este, hertog van Modena, werkten nog steeds aan een vreedzame oplossing van het conflict tussen de paus en Odoardo Farnese, hertog van Parma, over de rechten op het hertogdom van Castro.

[p. 273]

Deum rogo ut Galliam concordem servet utque, excellentissime et illustrissime domine, Sublimitatis tuae consilia prosperet,

Sublimitatis tuae devotissimus cultor,
H. Grotius.

Lutetiae, VI/XVI Maii 1643.

Dicitur habere Guebrianus sex peditum, octo equitum millia.²³ Schnetterus pro imperatore Freusbergum obsidet, ubi praesidium est Hassorum.²⁴ Non affirmem quod tamen hic dicitur Olivaresium²⁵ esse in carceribus inquisitionis, regem Hispaniae in pecuniam redigere aurum et argentum ecclesiarum, promissa restitutione et usura. Mercius Offenburgo frumentum intulit.²⁶ Guebrianus pontem facit quo dicitur usurus inter Witeweilerum et Rhinavium. Angli a parlamento ad hoc delegati in ecclesia Westmonasteriensi, quae est regum ecclesia prope Londinium, fregere vitra in quibus erant imagines, altaria, organa, fontes baptismales, ne quid maneret reliquum de ritibus pridem receptis.²⁷ Melo apud Valentinianas habet exercitum non magnum, in quo ipso dicuntur esse initia seditionis ob stipendia non soluta.

23 Het Frans-Weimarse leger van maarschalk Guébriant hergroepeerde zich in de buurt van Heitersheim (Episodes Guébriant, p. 329-331). Zie over de aanleg van een schipbrug tussen Wittenweier en Rhinau, Gazette 1643, no. 60, dd. 16 mei 1643.

24 Generaal-majoor Caspar von Schnetter belegerde met manschappen uit de keizerlijke garnizoenen van Meppen en Rheine het huis Freusburg aan de Sieg (Foerster, Kurfürst Ferdinand von Köln, p. 242 en p. 256).

25 Koning Philips IV van Spanje had zich in januari ontdaan van zijn politieke leidsman Gaspar de Guzmán, ‘conde-duque’ de Olivares.

26 François de Mercy en zijn Zwabisch-Beierse manschappen voorzagen een belegering van Offenburg door de Frans-Weimarsen (Gazette 1643, no. 60, dd. 16 mei 1643).

27 Op 29 mei verwoestte het volk alle koninklijke monumenten in de Westminster Abbey (CSP Ven. 1642-1643, p. 277).

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Obitus Ludovici XIII. Statum aulae et regni post eius mortem recenset. Varia nova subiicit.