Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 7

2907. 1636 december 29. Aan Willem de Groot².

Mi frater,

Annus est et ultra, quod Mileterius³, magnus olim partis Rupellanae antistes et D. Tileni⁴ adversarius, librum edidit Gallice, pertinentem ad conciliandos romanenses cum reformatis⁵, quo proposito nescio. Alii dicunt hominem sibi non displicentem - idque satis apparet - appetere magnae rei gloriam. Alii, inops cum sit, ali eum cardinalis⁶, cui operam navat aperteque dedicat, beneficio. Qui interius hominem norunt, benignius ejus propositum interpretantur; adversis edomitum animum a factionum⁷ bellique consiliis ad pacis desiderium flexisse. Salmasius⁸ vetus⁹ ei amicus est neque de eo male sentit.

Iam menses aliquot sunt, cum librum edidit latinum¹⁰, in quo ea, quae involutius dixerat, explicat, non tamen sine latebris aliquibus, praesertim ubi de primatu in ecclesia agit deque eucharistia.

Varia fuere judicia eorum, qui plane pontifici¹¹ parent, eorum, qui Calvinum acriter sectantur, et quorundam in utroque grege temperatorum¹².

Molinaeus¹³ diu exspectato missum ad se librum excepit duro responso¹⁴, ut et priorem fecerant tum ipse tum Rivetus¹⁵.

2 Copie Amsterdam, UB., coll. RK., III E 1¹⁶⁵. Gedrukt Epist., p. 864; ibid., p. 295 (met als postscriptum een passus uit de brief aan Willem van 15 januari 1637). De Amsterdamse copie is praktisch gelijkluidend met Epist., p. 295. Zij heeft bovendien met andere hand dan die, waarmede de copie zelf geschreven is:
bovenaan de brief: Guilielmo Grotio Hugo Grotius S.P.D. Hagam;
bovenaan in margine: De Mileterio item de iis, quae circa gratiam universalem controvetuntur;
in margine ter vertaling van ἀσυστάτοις: male cohaerentibus;
in margine ter verklaring van ἀνώνυμος: supresso authore nomine.
Voorts gedrukt Ep. Eccl., p. 793.

3 Théophile Brachet de la Milletière, protestants theoloog.

4 Daniel Tilenus; zie over hem III, p. 34 n. 5.

5 Zie V, p. 368 n. 10.

6 De Richelieu.

7 Epist., p. 295 heeft ‘factione’.

8 De Franse klassiek-filoloog Claude de Saumaise, hoogleraar te Leiden.

9 Dit woord ontbreekt in Epist., p. 864.

10 Christianae concordiae inter Catholicos et Evangelicos in omnibus controversiis instituendae consilium, unà cum elucidatione primariae controversiae de fidei per Christi gratiam dono et divinâ praedestinatione 1636.

11 Urbanus VIII; Epist., p. 295 heeft ‘Pontificiis’.

12 Epist., p. 295 heeft ‘temperatiorum’.

13 Pierre Dumoulin; zie over hem III, p. 158 n. 10.

14 Ivgement de Monsievr Dv Movlin svr le livre dv sievr de La Milletiere. M.DC.XXXVI, p. 7.

15 De gewezen Leidse theologie-professor André Rivet. Bedoeld is de in 1635 te Sedan verschenen uitgave Lettres de MM. Rivet, de La Milletière et Du Moulin.

[p. 615]

Rescripsit Mileterius Molinaeo false satis¹, quippe Gallico sermone, quo plus valet, et quaedam dixit ad Molinaeum pertinentia non vane. Cameronis² sententiam de praedestinatione et gratia - nam de his quoque egit libro illo latino³ et fuse aperteque satis - ita probat, ut emendet aitque voluntati isti Dei de servandis omnibus, quam Camero agnoscit, consentaneum esse, ut in iis, qui non convertuntur aliquid, sit quod ipsis fuerit evitabile. Arminio⁴ tamen consentientes adeo non vult videri probare, ut dicat solum fuisse Cameronem, qui ipsis os occluserit. Post unum eximium ejus gregis debellatum - Tilenum - neminem ausum exsurgere, nisi unum, dissimulato nomine. - Episcopium⁵ intelligit -.

Huic extremo Mileterii scripto Daillaeus⁶ suum opposuit⁷ latinius sane quam erat Mileterii, sed satis aculeatum. In eo, quod miror, synodi Dordrechtanae⁸ decreta magnificat: cum iis tamen conciliare vult illas sententias de Dei voluntate ad servandos homines, miris effugiis et ἀσυστάτοις.

Dignam arbitror hanc occasionem, de qua cogitent, qui ibi sunt, viri eruditi, si forte ex hoc collisu⁹ durorum satis hominum lucis aliquid excitetur.

Iampridem curaveram ad D. Episcopium mitti quae Amiraldus¹⁰ et Testardus¹¹, discipuli et hi Cameronis, eo de argumento scripserant¹², putaveramque illum ea, quae olim Camerone vivente scripsit¹³ pro sui libelli, qui ἀνώνυμος exierat¹⁴, defensione eodemque mortuo, ne cum larvis luctaretur, suppresserat, nunc reficta nonnihil editurum vel in hoc maxime, ut istud σοφὸνφάϱμαϰον de voluntatis immobilitate, nisi quatenus ab intellectu determinatur, quo haud dubie Deus causa statuitur inevitabilis culparum omnium, etiam primae denudatura¹⁵ ob oculos ponatur, si qui forte inde rem non tam per se quam tractantium vitio obscuram pervidere incipiant.

1 Ivgement, p. 12.

2 Over John Cameron zie men IV, p. 4 n. 5.

3 Zie voor de titel p. 614 n. 10.

4 Jacobus Arminius; zie IV, p. 4 n. 7.

5 Simon Episcopius; zie IV, p. 4 n. 7.

6 Jean Daillé, Frans protestants theoloog.

7 Lettre de Jean Daillé, ministre du Saint Évangile, à un sien ami, sur les plaintes faites contre lui et ses collègues, Charenton, 1636.

8 Epist., p. 295 heeft ‘Dordracenae’.

9 Epist., p. 295 heeft ‘oblisu’, Epist., p. 864 ‘collegio’.

10 Moïse Amyraut; zie over hem VI, p. 185 n. 16.

11 Paul Testard, sieur de La Fontaine, predikant te Blois. Resp. Traité de la prédestination, Saumur 1634 en Pavli Testardi Blaesensis Ecclesiae Reformatae Blaesensium Pastoris ΕΙΡΗΝΙΚΟΝ Sev Synopsis Doctrinae De Natvra Et Gratia. Thesibvs E.S. Scriptvra, eiusque Analogiâ concinnata: Quibus praecipuae quae super his Capitibus in Ecclesiâ quaestiones agitantur hodie, breuiter & dilucidè discutiuntur. Ad Ecclesiae Pacem. Beati Pacifici, quoniam Filii Dei vocabuntur. Matt. 5. 9. Prostat apud Martinvm Huyssens Bibliopolam Blaesis ad magnum Pontem. M.DC.XXXIII.

12 Epist., p. 295 heeft ‘scripserunt’.

13 Wellicht wordt hier bedoeld het in 1650 afgedrukte Responsio ad defensionem Ioan. Cameronis, quam opposuit Examini sententiae suae; zie II p. 210 n. 13.

14 Epistola viri docti ad amicum (1624). John Cameron antwoordde hierop met zijn Defensio Ioh. Cameronis ... opposita libello cui titulus est, Epistola viri docti ad amicum, in qua expenditur sententia Ioannis Cameronis de gratia & libero arbitrio, Apud C. Girardum & D. Lerpinerium: Salmurii, 1624.

15 Epist., p. 295 heeft ‘denudatum’.

[p. 616]

Si D. Episcopio non vacat, erunt forte alii. Sane aut nullum, aut tempus est aliquid agendi¹, si modo veritatis non hic aut illic, sed ubique spargendae habetur, quae debet, ratio.

Meae occupationes mihi quod permittunt, id facio. D. Brandanus² optime sentit, sed nondum exercitatus est in istis controversiis, sed dat operam, ut sit. D. Aurato³ non expedit fortunis incertis ista in hoc solo moliri. Britannorum legatorum⁴ pastores⁵ delatores⁶ sunt magis quam disputatores.

Mileterius legatum Britannicum extraordinarium adiit; me non vidit, credo, veteris offensae metuens, quam ego ex animo delevi quotidie in hoc intentus, ut privatis cogitationibus emotis publico vigilem eique me totum dedam. Publicum autem cum dico, christiani orbis bonum intelligo.

Quo rectius totum hoc negotium introspicias, mitto omnes qui de eo scripti sunt libri teque oro, ut primum D. senatori Reigersbergio⁷ ostendas, deinde iis⁸, quos veri pacisque amantes nosti⁹.

XXIX Dec. MDCXXXVI.

Parentes¹⁰, tuam¹¹, tuos¹² saluta a nobis omnibus.

Coventrii, viri illustris apud Anglos filius¹³ vertit Anglica nostra pro Religione Christiana¹⁴

1 Deze zin luidt in Epist., p. 295 als volgt: Sane aut fallor, aut est aliquid agendum, etc.

2 Brandan Dätri, Grotius' nieuwe huispredikant; zie no. 2606, p. 167 n. 3.

3 François d'Or; zie over hem III, p. 34 n. 6.

4 Ordinarius Engels ambassadeur te Parijs John Scudamore en zijn extra-ordinarius collega Robert Sidney, graaf van Leicester; de tekst der Epist., p. 295 heeft ‘Brittanicorum’.

5 Eén van hen was wellicht Thomas Lockey; zie no. 2813, p. 466 n. 8.

6 Epist., p. 295 heeft ‘oratores’.

7 Nicolaes van Reigersberch.

8 Dit woord ontbreekt in Epist., p. 295.

9 Epist., p. 295 heeft abusievelijk ‘nostri’.

10 Jan de Groot en Aeltgen van Overschie.

11 Alida Graswinckel.

12 Johan, Jacob, Maria, Alida, Anna, Titia en Françoise.

13 Grotius bedoelt Francis, zoon van de grootzegelbewaarder Thomas Coventry. Er is echter in 1632 te Londen een vertaling van Sensvs librorvm sex, qvos pro veritate religionis Christianae Batavice scripsit Hugo Grotius, Lvgdvni Batavorvm, Ex Officina Iohannis Maire MDCXXVII verschenen: True Religion explained, And Defended against the Archenemies thereof in these times. In six Bookes. Written in Latine by Hugo Grotius, and now done in English for the common good van de hand van Christopher Davenport, die zich soms Franciscus Coventriensis noemde. Het ligt voor de hand te veronderstellen, dat hij hierdoor verward is met de bovengenoemde Francis Coventry. Zie ook no. 2812, p. 461 en n. 8 aldaar.

14 Epist., p. 864 heeft als postscriptum:
Parentes, tuam, tuos saluta a nobis omnibus.
Coventrii viri illustris apud Anglos filius vertit Anglica nostra pro Religione Christiana. Ostendendum praecipue videtur voluntatem Dei seriam omnes salvandi et mortem a Christo pro omnibus toleratam esse ἀσύστατον cum voluntate absoluta non dandi plurimis media ad salutem omnino necessaria. Vanam esse distinctionem Voluntatis praecepti et complacentiae in hoc negotio. Respondendum iis argumentis, quibus Camero postremo stabilire voluit omnimodam dependentiam voluntatis ab intellectu et vindicanda argumenta in contrariam partem allata. Video quod dicit Mileterius de libertate hominis circa conversionem non longe abire ab iis quae dixerunt multi in Germania protestantes. Stultum effugium: impossibilitatem moralem - quamvis aliunde attractam -, nihil dare excusationis. An non haec impossibi-

[p. 617]

¹⁴.

Tui amantissimus frater
H. Grotius.

14 litas non sit physica, maxime in infantibus. Ostendendum ipsum Daillaeum ejusque socios eos esse qui lectores decipiant verbis aliud sonantibus, aliud significantibus, Deoque idem tribuant.
Het gedeelte vanaf ‘Ostendendum praecipue ...’ behoort m.i. bij de brief aan Willem van 1 januari 1637; men zie aldaar (dl. VIII, no. 2912).