Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw
(1991)–Louis Peter Grijp–
Auteursrechtelijk beschermdSyntaxis van de enkelvoudige wijsaanduidingIn het bovenstaande hebben we een aantal wijsnoemers gezien, formules waarin wijsaanduidingen kunnen worden gegoten. Ik zal een kort overzicht geven van de verschillende mogelijkheden. Men kan de formules beschouwen als verkortingen van opschriften in de vorm van volzinnen als Dit Liedeken is van den soeten name van onser Liever Vrouwe, Maria. Ende gaet op de wijs: Met vreuchden willen wy singhenGa naar eind257. De kern van dit soort volzinnen is meestal ‘gaat op’, ‘wordt gezongen op’ of ‘kan worden gezongen op’. De verkorte formules zijn tot enkele basisvormen te herleiden:
Stelt men dat in deze voorbeelden ‘wijs’ kan worden vervangen door ‘stem’, ‘voois’, ‘toon’ of een andere wijsnoemerterm, eventueel vergezeld van een epitheton, dan heeft men een kleine syntaxis van de wijsaanduiding die het leeuwendeel van de feitelijk optredende vormen beschrijft. Een aantal vroege wijsaanduidingen heeft een afwijkende syntaxis. Daar is de wijsnoemer in een aanwijzende in plaats van een handelende vorm gegoten: ‘Dit is de wijs’ of ‘De wijs is’. In essentie ‘is’ in plaats van ‘gaat op’: die note es. Het toghen uut drie lansheren. al in dat &c. | ||||||
[pagina 179]
| ||||||
Het is een typisch laatmiddeleeuwse titel- en opschriftformule. Men vergelijke boektitels als ‘Dit is een suverlijck boecxken’. Ook middeleeuws is de volgende vorm, die we vermoedelijk kunnen beschouwen als een verkorting van de vorige formules: die wise. Het daghet int oestGa naar eind259. Deze verkorting valt op subtiele wijze buiten de algemene syntaxis die zojuist is gegeven. Er is wel een lidwoord maar geen ‘op’. Na het midden van de 16e eeuw is mij geen voorbeeld bekend van een equivalente vorm (‘De voois:’, ‘De stem:’ of iets dergelijks). Het onbepaalde ‘Voois:’ (‘Stemme:’ enz.) komt daarentegen veelvuldig voor. Zo zijn er meer afwijkingen van de algemene syntaxis mogelijk. Lodenstein bijvoorbeeld giet zijn wijsaanduidingen vaak in een aansporende vorm en vervangt ‘op de wijs van’ soms door ‘als’, zoals we al hebben gezien. Dit resulteert in wijsaanduidingen als:
|