Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

[p. 169]

6 De Wijsaanduiding

Wijsaanduidingen in de Middeleeuwen

De oudst bekende wijsaanduidingen in het Nederlandse lied dateren van tegen 1500. Dat betekent niet dat er vóór die tijd geen contrafacten waren. Men denke bijvoorbeeld aan de kroniek over Dirc van Herxen die in de eerste helft van de 15e eeuw een geestelijk contrafact dichtte (p. 25).

In Frankrijk en Duitsland is de contrafactuur al eeuwen langer gedocumenteerd. De 12e- en 13e-eeuwse liedcultuur kende behalve troubadours, trouvères en Minnesänger die zowel dichtten als componeerden, ook dichters die hun liedteksten op bestaande melodieën schreven. Soms werden wijsaanduidingen gebruikt. Deze behoefden niet boven het lied te zijn vermeld maar konden ook in het lied zelf zijn opgenomen. De eerste strofe van een Provençaalse sirventés van Uc de Saint-Circ begint bijvoorbeeld aldus:

Un sirventes vuelh far en aquest son d'en Gui
Que farai a Faiensa mander a 'N Guillami²²⁹

Ik wil een sirventés maken op die melodie van Gui die ik naar Faenza zal laten sturen aan Heer Guillami.

De bedoelde componist is Gui de Cavaillon, van wie inderdaad een lied bewaard gebleven in de vorm van Saint-Circs sirventés, een genre trouwens waarin de contrafactuur regel was. Een andere wijsaanduiding die in het lied zelf is verwerkt vindt men in een Oudfrans geestelijk lied, waarvan de tweede strofe aanvangt als volgt:

‘Quant li rossinoil jolis
Chante seur la fleur d'esté’
C'est li chans seur quoi j'ai mis
Le dit que je ai trouvé...

‘Wanneer de vrolijke nachtegaal
zingt over de bloemen van de zomer’,
dan is dat de wijs waarop ik de woorden
heb gezet die ik heb ‘gevonden’...

Soms werd er een verwijzing naar de melodie boven het gedicht geschreven door de kopiïst of rubricator. Enkele mogelijkheden zijn:

229 De voorbeelden zijn ontleend aan Gennrich 1965, p. 11 e.v. De vertalingen zijn van mevr. Dr. C. Hoogentoorn.

[p. 170]

El so de la Rassa
De melodie van ‘Rassa [tan creis e mont' e poja’ van Bertran de Born]

Ou chant: Loaus Amors et desiriés de joie
Op de melodie: ‘Loiaus Amours et desiriers de joie’ [van Colart li Boutellier]

Uns lais de Nostre Dame contre le Lai Markiol
Een lai over Onze Lieve Vrouw op de lai ‘Markiol’

Mater facit planctum in sonu albae: Reis glorios, verai lums e clardat
De moeder [uit een mysteriespel van de Heilige Agnes] klaagt op de melodie van de alba ‘Reis glorios, verai lums e clardat’ [van Giraut de Bornelh]

Super cantilenam: Quant voi la flor paroir sor le ramel (...)
Op het lied: ‘Quant voi la flor paroir sor le ramel’

Dit is in wezen al dezelfde vorm als die van de wijsaanduidingen in Nederland in de 16e en 17e eeuw.