Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

Samenvatting

In het bovenstaande is een groot aantal liederenparen ten tonele gevoerd die men als pendanten kan beschouwen. We zijn er vanuit gegaan dat telkens een van de twee liederen het model is en het andere een navolging: de eigenlijke pendant. Men kan twee basisprincipes onderscheiden: de tegenhanger, dat wil zeggen een lied dat inhoudelijk een spiegeling is van zijn model, en het antwoordlied, waarin een reactie op het eerste lied wordt gegeven. De contemporaine naamgeving strookt hiermee overigens maar zeer gedeeltelijk: de termen antwoord, antwoordlied, tegenlied en wederlied zijn in beginsel op beide principes toepasbaar en onderling te verwisselen.

Het meest uitgesproken is een pendant wanneer hij in vorm en inhoud zoveel mogelijk op het origineel lijkt en tegelijkertijd er inhoudelijk een essentiële tegenstelling (spiegeling) mee vormt: de eigenlijke tegenhanger of pendant-zonder-meer. De melodie is dan die van het model en de strofebouw is zonder veranderingen overgenomen. Daarnaast kan de vormgelijkheid zich uiten in de dispositie en in de strofenaantallen. De spiegeling houdt vaak een omkering van mannen- en vrouwenrollen in, maar kan in beginsel om elke denkbare as plaatshebben. Bij vele pendanten blijft het hierbij: het zijn zuivere tegenhangers, vaak met een kluchtig karakter.

Bij de tweede soort pendanten, die ik het antwoordlied heb genoemd, is er ook, of vooral, het element van de reactie. Belangrijke toepassingen hebben plaats in het politieke lied en in het minnelied. Politieke liederen hebben lang niet altijd corresponderende disposities; hier is vooral de substitutie, in de zin van verdringing, van het vijandelijke lied van belang. Amoureuze antwoordliederen blijken soms als dialoog, strofe om strofe, uitgevoerd te kunnen worden. Het kluchtige element ontbreekt hier doorgaans, terwijl veel aandacht wordt besteed aan de correspondentie van de dispositie.

De in het bovenstaande opgevoerde basisprincipes en hun kenmerken zijn extreme waarden. Er zijn natuurlijk ook paren liederen die daar tussen in staan (bijvoorbeeld de

[p. 109]

‘tegenliederen’ van Cats die zowel symmetrie als reactie vertonen) of die slechts enkele elementen met de geschetste pendantconstructies gemeen hebben.

Er is een grote overeenkomst tussen de constructie van een pendant en de techniek van de ‘doorlopende ontlening’. Omgekeerd kan men een doorgeparodieerd geestelijk contrafact beschouwen als een pendant van zijn wereldlijke model: het heeft formeel en zelfs woordelijk maximale overeenkomst maar een tegenovergestelde boodschap. Een ander begrip dat met pendanten in verband kan worden gebracht is imitatio. Wie de pendant op de eristische schaal wil plaatsen, zal ontdekken dat de dichter het model doorgaans tracht te evenaren. Hij lijkt het echter niet te willen overtreffen, zeker niet wanneer hij het model zelf heeft geschreven. Bij politieke toepassingen spelen uit de aard van de zaak wel eristische motieven een rol, maar die uiten zich zelden in artistieke verbeteringen. Verder hebben we gezien dat aan de imitatie de eis van de transformatie is gesteld: aan deze eis wordt bij pendanten op een heel specifieke wijze voldaan, namelijk door middel van spiegeling.