Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

Amoureuze antwoordliederen

De belangrijkste vreedzame toepassing van het antwoordlied is gelegen in het amoureuze. Meestal behelst het eerste lied een klacht van een minnaar en het antwoordlied de ‘troost’ dan wel de afwijzing door het meisje. Het zijn dezelfde situaties als in de talrijke minnedialogen en we zullen zien dat de genres antwoordlied en dialoog niet alleen aan elkaar grenzen, maar zelfs overlappen.

Het bekende, althans in wijsaanduidingen veel aangehaalde lied ‘Ick peyns om een persoone’ moge een en ander verduidelijken. In het Princesse lietboec (1605) staat het als volgt genoteerd:

Ick peyns om een persoone,
Nacht ende dach so swaer,
Want daer en is gheen schoonder
Im mynen sin voorwaer,
Ick wou dat ick altijt by haer waer, Ic etc.
Dat ick by haer niet wesen en mach
Elck uyr valt my een jaer.

Niemant mach ickt gheclaghen
Dan alleyn die ooghen mijn,
In mijn hart so moet ick het draghen
Dit bitter lyden myn,
Schoone woorden verleendense mijn, schoon [etc.]
Waer door sy weet alle mijn secreet
Nu laet sy my in pijn¹⁴¹.

Dit gaat zo nog vier strofen door. De klacht van de minnaar wordt gevolgd door het antwoord van de geliefde:

By my meucht ghy wel wesen
In eer vroomicheyt en deucht
Ick en can u niet genesen
Gy verwacht van my geen vreucht
Dus doet u hertgen geen ongeneucht

141 Princesse lietboec, p. 74.

[p. 105]

 

Dus doet u hertgen gheen ongeneucht

 

Mijn ouders raet achtent voor quaet

 

Nu wijckt terwyle ghy meucht.

 

 

 

Al weet ic u secreten,

 

dat gy my seer bemint

 

Laet my doch zijn vergheten

 

En wilt niet wesen verblint

 

Ick bid u toch aenmerckt het ent

 

Ick bid u toch aenmerckt het ent

 

Op dat ghy niet comt int verdriet

 

In alsoo swaer torment.

Het antwoord luidt dus nee. Het meisje geeft haar reactie strofe voor strofe. Zong de minnaar in zijn eerste strofe dat hij altijd bij haar zou willen zijn, zij reageert daarop met de mededeling dat hij zich van dat samenzijn niets dan ‘vroomicheyt en deucht’ moet voorstellen. ‘Zij weet mijn geheim’, verzucht de minnaar aan het einde van zijn tweede strofe, en het meisje gaat er in háár tweede strofe op in: ‘Al weet ik je geheim, vergeet me toch maar’. Zelfs na het stereotype ‘Adieu princesse schone’ in de slotstrofe geeft ze nog een kat: ‘Ghy noemt my u Princesse,/ Maer het is op een ydele gront’.

Deze correspondentie tussen lied en antwoordlied strookt geheel met de overname van de dispositie die we eerder bij pendanten hebben gezien. Hier heeft de correspondentie echter een extra dimensie. De twee liederen werden in hetzelfde jaar, 1605, eveneens gedrukt in het Nieu groot Amstelredams liedtboeck onder de titel ‘Een nieu Liedeken met zijn antwoordt’¹⁴². Ze zijn hier echter in elkaar geschoven: de strofen zijn om en om afgedrukt. Lied en antwoordlied worden nu dus als één dialooglied gepresenteerd. Verder komt het eerste van de twee liederen ook afzonderlijk voor en wel in de Amoreuse liedekens¹⁴³. Blijkbaar konden de liederen zowel na elkaar als in beurtzang worden gezongen en eventueel afzonderlijk, althans de eerste van de twee.

Dat het hier geen individuele actie betreft van de uitgever van het Nieu groot Amstelredams liedtboeck, blijkt in Bredero's Groot liedboeck (1622). Daar vinden we

K'en ken u niet bedwinghen
Mijn uytghelaten vreucht
Van blijdtschap moet ick singhen,
En roemen van u deucht,
O schoon Jonckvrou,
Die ick noch hou
Voor t'puyckjen van de jeucht¹⁴⁴.

Dit liedje van een jongeman die van vreugde overloopt omdat zijn liefde wordt beantwoord, moet blijkens het opschrift ‘vers om vers’, dus strofe om strofe worden gezongen met een lied dat zich elders in het liedboek bevindt:

142 Nieu groot Amstelredams liedtboeck, p. 52.

143 Amoreuse liedekens, p. 35 van de tweede paginering.

144 Ed. Stuiveling 1975, p. 493.

[p. 106]

Amoureus-Nieu-Liedt
Op de Voyse: Van de Furiliere

 

Wie sou hem niet verblyen

 

In u aenschijn verheught,

 

Ick wilt voor u belyen

 

Ghy syt mijn troost, mijn Vreucht

 

Mijn stam, mijn Heer

 

Mijn Afgodt teer,

 

Mijn lust, en mijn geneucht¹⁴⁵.

Hier laat het meisje weten de liefde van de jongeman te beantwoorden en ze beklaagt hem, omdat hij in zijn onwetendheid zoveel verdriet heeft moeten lijden. Er wordt weer strofe voor strofe gereageerd, zodat het antwoordlied inderdaad in beurtzang kan worden uitgevoerd. Er is een kleine complicatie doordat het meisje een strofe meer heeft dan haar minnaar. De bezorgers van de moderne uitgave suggereren dan ook dat er een strofe ontbreekt aan het lied van de jongeman¹⁴⁶. De melodieën van de liederen zullen dezelfde zijn, niettegenstaande de verschillende wijsaanduidingen¹⁴⁷. Hetzelfde procédé, maar dan met exact gelijke strofe-aantallen, past Bredero nog eens toe op ‘Een eerlijk Vrijsters Antwoort-lied’, waarin het meisje ingaat op de verwijten die haar minnaar haar maakt in het lied ‘Seght my, seght my Vriendinne/ Waarom verbercht ghy u?’. Evenals bij het vorige paar zijn deze twee liederen op verschillende plaatsen in het Groot liedboeck afgedrukt. De melodieën van lied en antwoordlied zijn hier expliciet gelijk¹⁴⁸. Op grond van de parallellie met het vorige paar stellen de bezorgers van de moderne editie dat ook deze twee liederen in beurtzang dienen te worden uitgevoerd¹⁴⁹. Dit is wellicht iets te stellig. Als het werkelijk een kwestie van moeten was (zoals het hierboven aangehaalde opschrift inderdaad suggereert), dan had men in beide gevallen beter de liederen in elkaar kunnen schuiven. De plaatsing in het Grootliedboeck suggereert evenwel dat de liederen afzonderlijk circuleerden en wellicht ook afzonderlijk gezongen werden. Bovendien, het beurtelings zingen mag aantrekkelijk schijnen maar de logica van de resulterende dialogen lijdt er onder. In het laatst aangehaalde paar bijvoorbeeld blijft de minnaar tot aan het einde toe klagen, hoewel het meisje al in haar tweede strofe te kennen heeft gegeven dat de verwijdering op een misverstand berust.

Interessant is de presentatie van een soortgelijk stel liederen door Wellens (1612)¹⁵⁰. Hij drukt een lied van een klagende minnaar met de troostende ‘responce’ op dezelfde melodie naast elkaar af, een systeem dat we ook bij de liederen op het beleg van Steenwijk hebben gezien. De twee liederen van Wellens hebben gelijke strofe-aantallen, maar van inhoudelijke correspondentie is nauwelijks sprake.

Keert men de zaken om dan is het goed denkbaar dat dialoogliederen die we alleen kennen in een strofe-om-strofe-versie ontstaan zijn uit de combinatie van een lied en een antwoordlied. Dat zou dan moeten blijken uit eenrichtingsverkeer in de dialoog: zanger twee reageert wel op zanger een, maar niet andersom. Een dergelijke situatie treft men inderdaad aan bij de ‘Claghe en antwoort, tusschen Vrijster en Vryer’ uit het Nieu groot Amstelredams liedtboeck, waarvan de titel dit reeds lijkt te suggereren¹⁵¹. Op de toepasselijke wijze ‘Aenhoort tgheclach’ klaagt een meisje over haar vrijer, die haar in de steek heeft gelaten: ‘Helaes ick vind my heel in noot’. Ze doet dat in de derde persoon en reageert in

145 Ed. Stuiveling 1975, p. 358.

146 Ed. Stuiveling deel 2, p. 428. De ontbrekende strofe zou direct aan de afsluitende prince-strofe vooraf moeten zijn gegaan: de voorlaatste strofe van het meisje is ‘vrij’.

147 Met de aangeduide wijzen, ‘Het vryde een Wals Walinneken’ en ‘Furiliere’ moet hetzelfde zijn bedoeld. Valerius stelt ze althans gelijk in zijn register van zangwijzen (een zeldzaam duidelijk geval van een ‘gelijkstellend of’; vgl. p. 192). De constructie van een lied en een antwoordlied met dezelfde strofevorm maar met verschillende melodieën zou bovendien een unicum zijn. Dat er onder de naam ‘Engelse fool’, waarvan ‘Furiliere’ een verbastering is, ook andere melodieën bekend zijn, doet niets af aan de identiteit van Furiliere en Walinneken bij Bredero (vgl. Matter 1979, p. 126).

148 ‘Seght my, seght my Vriendinne’, Stuiveling 1975, p. 391, het antwoordlied (‘Nu hoort mijn vrient gepresen’) p. 109. De wijsaanduiding luidt in beide gevallen: ‘Al van een eerbaar vrou en hare Man’. Voor de interpretatie van deze melodie zie hiervoor p. 306.

149 Ed. Stuiveling deel 2, p. 237.

150 Wellens 1612, p. 93: ‘Nymphe, die my wont met eenen schicht seer soet’ op de wijs ‘Och mocht ick eens sien, Het eynde van mijn smert’ en de ‘Responce. op de selve voys’: ‘O mijn toeverlaet, troost u: claecht niet so seer’.

151 Nieu groot Amstelredams liedtboeck 1605, p. 48. Ook reeds in Aemstelredams amoreus lietboeck 1589, p. [95], met het incipit ‘Ick vint eylaes my nu in noot’.

[p. 107]

het geheel niet op de jongeman die haar steeds interrumpeert en zijn onschuld tracht te bewijzen.