3
Pendanten
In de contrafactuur is de pendant een van de meest pregnante vormen van literaire ontlening. Pendantliederen zijn te vergelijken met pendanten in de beeldende kunst, bijvoorbeeld twee vazen of twee portretten aan weerszijden van de schoorsteen. Essentieel daarbij zijn zowel de overeenkomst, in het bijzonder de gelijkvormigheid, als het verschil, dat het karakter heeft van een spiegeling of een tegenstelling. De vazen zijn identiek als objecten maar verschillen in plaatsing. Deze is symmetrisch. De portretten verschillen doorgaans in nóg een opzicht: man en vrouw. Naast de ruimtelijke as is er een tweede as, die van de sexe, waarin de portretten gespiegeld zijn.
Evenals bij vazen en portretten zullen we ons bij pendantliederen moeten bezighouden met gelijkvormigheid en met symmetrie. Bij liederen is er echter vaak nog een derde element, dat van de reactie. Het eerste lied wordt dan als het ware beantwoord door de pendant en de pendanten vormen samen een elementaire dialoog. Het antwoord kan een dichterlijk spelletje zijn, maar ook bittere ernst.
De contemporaine terminologie benadrukt dit reactie-element: antwoord, antwoordlied, wederlied, tegenlied. Deze termen worden door elkaar toegepast, ook wanneer er niet of nauwelijks een element van reactie aanwezig is. In dit hoofdstuk zullen we een pendant zonder reactie-element ‘pendant-zonder-meer’ of ‘tegenhanger’ noemen, die met een reactie-element ‘antwoordlied’. Naar gelang van het onderwerp maken we een onderscheid tussen politieke en amoureuze antwoordliederen.
Een belangrijk uitgangspunt bij mijn analyses is dat pendanten niet tegelijk ontstaan, maar de een na de ander. Het tweede lied zal steeds worden beschouwd als een imitatie van het eerste. Met andere woorden, wat men in het algemeen een pendantenpaar noemt, bestaat op de keper beschouwd uit een model en een navolging, de eigenlijke pendant.
Auteursrechtelijk beschermd