Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

Samenvatting

Aan het begin van dit hoofdstuk hebben we ons de vraag gesteld hoe de literaire ontlening in de contrafactuur van de 17e eeuw te beschouwen is in het licht van de laatmiddeleeuwse contrafactpraktijk en van de renaissance-ideeën over imitatio. Inmiddels hebben we gezien dat de middeleeuwse technieken van de initiële en doorlopende ontlening ook nog in het 17e-eeuwse lied toegepast worden. De tendens lijkt evenwel dat de woordelijke ontlening enigszins aan belang inboet. De doorlopende ontlening, de meest pregnante vorm van woordelijke ontlening, is iets uitzonderlijks geworden. Ook bij de vrij talrijke voorbeelden van initiële ontlening die we hebben gezien, moet men bedenken dat in de 16e-eeuwse contrafactuur dit verschijnsel naar verhouding veel meer verbreid was, zeker in de geestelijke con-

[p. 91]

trafactuur. Aan contrafacten met alleen thematische ontlening, dus zonder initiële of andere woordelijke ontlening, wordt in de literatuur over het laatmiddeleeuwse contrafact weinig aandacht geschonken, terwijl we hebben geconstateerd dat deze in de 17e eeuw een niet onbelangrijke groep zijn gaan vormen. In het algemeen lijkt zich dus, wanneer we de eerste helft van de 17e eeuw met de periode van zo'n honderd jaar eerder vergelijken, binnen de literaire ontlening een accentverschuiving van woordelijke naar niet-woordelijke ontlening te voltrekken.

Wie de theorie van de imitatio op de contrafactuur wil toepassen, moet zich realiseren dat hij nieuwe etiketten plakt op een procédé dat niet wezenlijk is gewijzigd ten opzichte van het tijdperk vóór de Renaissance. Dit is evident bij de aemulatio in de zin van vergeestelijking. Toch laten zich een aantal zaken vanuit de imitatie-theorie beter begrijpen en benoemen. Vooral de gedachte van de transformatie is vruchtbaar: een imitatie is pas geslaagd wanneer het oorspronkelijke gegeven wordt verwerkt tot iets nieuws. Het overbrengen naar een andere context lijkt daartoe het middel bij uitstek. Sleutelwoorden zijn associatie en combinatie. Vondel combineert Reintje en de kip met Bredero's boerengezelschap, Hooft een Frans liefdesliedje met koning Hendriks liefdesverdriet, Stalpart een verdwaalde koningin met de afvallige ziel, enzovoorts. Andere dichters, imitators als Dubbels en in mindere mate Wellens, zijn tevreden met een kopie van het model en voegen er zelden iets wezenlijks aan toe. Hun doel is het opnieuw uitwerken van hetzelfde gegeven, terwijl voor de ‘transformators’ het model een middel is om een nieuw doel te bereiken.

De dissimulatie, het verhullen van het model, wordt nergens met zoveel woorden beleden. Men zou het eventueel kunnen vermoeden achter de wijsaanduidingen die niet het model noemen, een figuur waarvan we enkele voorbeelden hebben gezien, die met talrijke andere zijn aan te vullen. Het principe laat zich schematiseren als volgt:



Zoals eerder opgemerkt zullen echter vooral praktische motieven een rol hebben gespeeld - men koos voor de bekendste wijs - terwijl men zelfs kan betogen dat het citeren in de wijsaanduiding van het model van het model ook een vorm van imitatie is: C volgt B na en neemt ook diens wijsaanduiding A over. Wat de motieven ook mogen zijn geweest, het effect is dat een lied met zo'n ‘dissimulatieve wijsaanduiding’ ons zijn literaire model niet onmiddellijk verraadt.

Een vruchtbare invalshoek is de retorische fasering van het scheppingsproces gebleken. De contrafactuur blijkt vooral bij de inventio van groot belang, zoals we in diverse voorbeel-

[p. 92]

den hebben gezien. Afhankelijkheid bij de dispositio hebben we aangewezen bij Vondels ‘Reyntgen’. Nog sterker is deze aanwezig bij doorlopende ontleningen als die van Revius en Lodenstein en bij vertalingen waarbij het model strofe voor strofe wordt gevolgd. Alleen al de gelijkheid van het aantal strofen (c.q. versregels) kan een teken zijn van de overname van de dispositie van het model. Bij ontlening in de fase van de elocutio kunnen we denken aan woordelijke ontleningen, zowel initiële als reminiscenties, en aan stilistische ontleningen. Behalve Vondels ontlening van het dialect aan Bredero, zouden we de reminiscenties zoals in Dubbels' imitatie van ‘Het vinnich stralen’ onder deze noemer kunnen brengen.

In dit hoofdstuk over de literaire ontlening zijn twee principes nog niet behandeld: de pendanten en de dialogen. Bij deze liedvormen speelt de ontlening een bijzondere rol. Tussen pendanten onderling bestaat een ontleningsrelatie. Dialoogliederen vormen vaak het onderwerp van ontlening - of zijn het zelf. Ze worden in de twee volgende hoofdstukken behandeld met behulp van het in het bovenstaande ontwikkelde analytische apparaat.