Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

[p. 73]

Samenvatting

In dit hoofdstuk is de ontlening het basisprincipe van de contrafactuur genoemd. We hebben drie niveaus onderscheiden, waarop muzikale, formele en literaire ontlening plaatsheeft. De meest voorkomende combinaties daarvan kunnen in een eenvoudig hiërarchisch model worden ondergebracht. De in de 17e eeuw meest gebruikelijke combinatie is die waarbij de melodie en de strofevorm van het model worden overgenomen maar de nieuwe tekst geheel onafhankelijk is (MF). De band tussen contrafact en model is sterker wanneer er ook literair wordt ontleend (MFL) of juist zwakker wanneer er geen formele ontlening plaatsheeft, dat wil zeggen wanneer de strofevorm veranderd wordt (M, ‘irreguliere contrafactuur’). Bijzondere combinaties die buiten deze hiërarchie vallen, zijn ML en FL. Verder zijn ontleningen aan meerdere modellen tegelijkertijd mogelijk. Met name de combinatie van een literair model met een ander muzikaal/formeel model is vaker toegepast dan men zou verwachten.

We hebben - grotendeels in abstracto - gezien hoe de aard van de ontleningen op de onderscheiden niveaus verschilt. Bij muzikale ontlening gaat het in de eerste plaats om de identiteit van de melodie, waarbij variatie als gevolg van een grotendeels mondelinge muzikale overlevering secundair is. Bij formele ontlening wordt gelijkheid echter als doorslaggevend ervaren (‘kopie’): bij formele ongelijkheid spreken we in beginsel niet van ontle-

[p. 74]

ning, althans niet wanneer we de totale ontleningsrelatie beschouwen. Literaire ontlening betreft doorgaans niet een geheel maar slechts elementen. Alleen bij vertalingen wordt de gehele tekst, althans de inhoud van die tekst, zo veel mogelijk overgenomen. Bij literaire ontlening kan men, mede dankzij de schriftelijke overlevering van de teksten, vaker dan op muzikaal of formeel niveau vaststellen dat ontleningen direct zijn.

Een uitgewerkt voorbeeld van een contrafactketen besloot deze algemene inleiding op de ontlening in de contrafactuur. In dit deel wordt nu de literaire ontlening verder uitgediept, in het tweede deel de muzikale ontlening aan de hand van wijsaanduidingen en in het derde deel de formele ontlening, met name die van strofevormen.