Nieuw Nederlandtsch caertboeck

[p. 296]

Beschryvinghe van de heerlijckheydt van Over-yssel.

DE Isel, een arm van den Rhijn, ende den derden uyt-gangh daer by zijn water mede plech te lossen, heeft den Staet ende Heerlijckheydt van Over-yssel, die wy nu voornemens zijn te beschryven, den name⁺ ghegheven, want de selve daer over gheleghen is, ende daerom oock by den Latinisten ghenoemt wordt Trans-isulane. Om dit te beter te verstaen, ende te weten wat dese Isel eyghentlijck is, sal men weten, dat ontrent twee duysent schreden weeghs boven de Stadt Aernhem in Ghelderlandt, een nieuwe achter-een-volghende Gracht begint, die met onuytsprekelijcken arbeydt ende kosten van Drusus Germanicus, stief-sone van Tiberius derde Keyser van Roomen, door de handt zyner krijghsluyden ghemaeckt is, op dat haere dapperheydt door ledigheydt niet en soude verslappen. Dese Gracht nu werdt nae zynen naeme gheheeten Fosia Drusiana, de Gracht van Drusus; ende door de selve is Germanicus Caesar zijn Sone, om de belofte die hy zynen Vader gedaen hadde te volbrenghen (soo Cornelius Tacitus ghetuyght) met een Vlote van duysent zeylen voorspoedelijck in de Meer des Rhijns, ende Occeaens, nu de Zuyder-zee gheheeten, ende van daer voort met een rechte vaert ofte gracht, in de Eems ghekomen. De selve Vaert ofte Gracht duert tusschen de twee ende drie mylen, ende brenght den Rhijn voorby het Stedeken Doesburgh, gheleghen in't Graefschap Zutphen, dat misschien van Drusus zijn naem ghekreghen heeft; alwaer hy de oude Isel, een Rivier uyt Westphalen komende, ontfanght, ende den naem Isel van haer ontleent. Daernae voorby Bronckhorst ende Zutphen vlietende, komt hy tot Deventer, de Hooft-stadt des Landtschaps van Over-yssel, ende van daer voort tot Hattem ende Campen; welcke leste Stadt, door de veranderinge des waterstrooms, nu aen dees zyde van de Isel gheleghen is, maer nochtans mede behoort onder't selve Landschap. Van daer, nae dat hy sommighe Eylandekens ghemaeckt, ende het Swarte water in-ghenomen heeft, stort hy sich in het Ye, dat hem voorts in de Zee brenght, latende Vrck ende Ens, twee kleyne Eylandekens hier voren onder Hollandt beschreven, ter slincker handt, maer eer hy tot daer toe komt, wordt van de Schippers met haer kloeten ende boomen een steenen wegh vernomen, waer uyt blijct (o vreemden keer van alle aerdtsche dinghen!) dat de Visschen nu swemmen, daer eertijdts de Menschen pleghen te woonen. Soo dat dese Gracht van Drusus, gheholpen zijnde van eenighe Meeren, ende met naeme van het voorschreven Ye, allenskens de Zuyder-zee gemaect heeft. Het welcke voorwaer de Landen van Vrieslandt ende Over-yssel groote schade ghedaen heeft, als die daer door seer vermindert ende tot kleyne Landtschappen, ten aensien van hare voorleden grootheydt, gheworden zijn. Waer by de selve Gracht oft nieuwe Isel oock weynich voordeels ghedaen heeft, want hy nu van de Zuyder-zee versmacht is, ende zynen ouden loop, die tusschen de Eylandekens Vlielandt ende Schelling plach uyt te komen, niet langher en kan toonen.

Om nu te komen tot de beschryvinghe van het teghenwoordighe Over-yssel: Dit Landt is in't Noorden besloten⁺ met Vrieslandt, in't Zuyden met het Hertoghdom Gelre ende Graefschap Zutphen,

+ Naem.

+ Grensen.

[p. 297]

Ditio Trans-isulana

[p. 298]

in't Oosten⁺ met Westphalen, in't Westen met de Zuyder-zee ende met de voorschreven Isel. Het wordt ghedeelt in drie goede Staten, naemelijck Yselandt ofte Zallandt, Drente ende Twente. 'Tgheheele landt⁺ is seer effen, goedt ende vruchtbaer, ghevende onder andere veel goede Greynen oft Koren. Heeft oock veel lustighe ende profytelijcke, hoewel kleyne ende onvernaemde Bosschen, ende begrijpt acht besloten Steden⁺, te weten Deventer, Campen, Swolle, Vollenhoven, Steenwijck, Hasselt, Ootmarsen ende Oldezeel: met thien treffelijcke plaetsen, die seer groote privilegien ende vrydommen⁺ hebben, namelijck Meppen, Geelmuyden, Coevorden, Hardenberghe, Omme, Almeloo, Goor, Diepenhem, Delden ende Enschede. Daerenboven zijnder meer dan twee hondert Dorpen⁺, ende onder de selve sommige seer groot ende schoon. De Staten des Landts⁺ bestaen uyt twee Leden: het eene maecken de Officieren ende den Edeldom, het tweede de drie Hooft-steden, naemelijck Deventer, Campen ende Swolle.

Deventer⁺ ligt op de rechte zyde van d'Isel, vier mylen van Swolle, ende is een goede, redelijck-groote, maer voor al stercke ende wel besette Stadt, vol schoone huysen ende publijcke ghebouwen, oock wel bewoont ende machtigh van volcke. Ten Noord-westen light sy aen een zandt-berghsche plaetse, ende is voorts omcinghelt met leeghe beemden ende weyden, die met hooghe opper-wateren over-vloeyden. De Isel loopt neffens de Werf van der Stadt, haer aen die zyde verstreckende in plaetse van een gracht. D'ander zyden ten deele met diepe water-grachten, ten deele met een breede haven beset. De mueren zijn allesins hooghe, ende met goede Torens wel dicht bestreecken, hebbende niet te min dick wallen daer achter aen, behalven noch het seer groote aerden Rondeel, dat voor de Brinckpoort light, beneden met een leegh muercken oft fausse-braye omcingehelt, ende het groote Bolwerck van den grondt op met steen bekleedt, 'twelcke light op den hoeck voor de Isel-brugghe, ende beschermt de water-schuttinghe der Grachten. Tusschen dit Bol-werck ende de voorschreven Brinckpoorte staet de Norenberghschen Toren, zijnde wel achthien voeten dick van muere, ende daer beneffens seer groot ende hooghe, soo dat men daer af de rondtom-gheleghenen plaetsen heel wel ontdecken ende beschieten kan. Behalven den uytersten muer ende wal, isser binnen allenthalven een ringh-muer, die oock met Torens bestreecken is, maer sonder gracht. In somma Deventer is in aller manieren een stercke Stadt, in de welcke oock grooten koophandel ghedreven wordt, derhalven sy al van oudts her, beneffens de twee Hooft-steden deses Landschaps, met de Hanse oft Aen-zee Steden in verbonde staet, zijnde daerenboven alle drie dese Steden in den jaere 1495 in't ghetal der vrye Keyserlijcke Rijck-steden op-gheschreven, om het Rijck te verstercken. Want alsoo de Roomsche Coning Maximiliaen de eerste op de Dagh-vaert tot Worms voorhielt de swackheydt des Rijcks, soo werden den Rijcke toe-ghevoeght noch 91 Steden, die men gissinghe maeckte, dat den selven Rijcke ghetrouwelijckst ende stantvastelijckst souden moghen in alle voorvallende saecken bystaen: Onder die 91 nu werden oock dese drie Steden verkoren, ende met sonderlinghe privilegien beneffens andere Rijck-steden begaeft.

Campen⁺, soo voren gheseyt is, wordt mede begrepen onder't Landtschap van Over-yssel, maer light nochtans op dees zyde van de Isel, recht by den ingangh des selven vloedts, vijf mylen van Deventer. Het is een seer treffelijcke, groote ende schoone Stadt, noch ter tijdt wel-varende, maer hier voortijdts,

+ Afdelinghe.

+ Aerdt.

+ Steden.

+ Vryheden.

+ Dorpen.

+ Staten.

+ Beschryvinghe van Deventer.

+ Beschryvinghe van Campen.

[p. 299]

eer het diep verloopen was, veel beter ende neerachtigher gheweest hebbende. Heeft rondtom eenen hooghen muer, met groote schoone Torens, ghestreecken zijnde op de oude maniere, ende seer vreede watergrachten, maer sonder wallen ende bolwercken, behalven 'tghene de Prince van Oraenjen hooghloflijcker memorie daer heeft doen maecken. Light in de leeghte aen den oever van de Riviere, in forme van een Handtboghe, daer van de Riviere de pees is, zijnde daer ter plaetsen seer breedt, ende teghen het midden Stadt met een schoon brugghe overleyt, de welcke niet alleen op gheweldighe balcken, die in den grondt gheheyt zijn, ghefondeert is; maer wiens jucken oock, tot ghemaeck der schipvaert, ende om de kosten van't foneersel te schouwen, sommighe tneghentich voeten wijdt van den anderen staen, met sulcken kost ghebouwet, ende met palen in de hooghte soo t'samen ghespitst ende ghewelft, dat het geheele werck schijnt uyt de locht te hanghen, ende soo vast leyt, offer jucken onder stonden. De Stadt heeft ses Poorte, ende de gantsche Landtzyde is soo leege, dat sy tot aller tijdt met het Isel water kan overvloeyt worden, als de Burghers willen, 'twelck de Stadt een groote sterckte toebrenght. Sommighe meenen dat Campen sy de Navalia ofte Scheeps-rede van Ptolemaeus, andere houden't voor de Portus oft Haven Manarmanis.

Swolle⁺ is gheleghen op een Vlietken 'twelck in de Vider oft Vecht valt, een groote myle van Campen, een goede ende stercke Stadt, met dobbel grachten ende dicke wallen versien. Want soo wanneer mits oorloghe oft ander ongheval eenigh perijckel ofte sorghelijckheydt plach te wesen in Vollenhove, daer ghemeenlijck de Gouverneur van Over-yssel ende den Land-raedt plach te resideren, ghelijck hiernae verklaert sal worden, soo vertrocken sy naer Swolle tot haerder verseeckeringhe.

Vollenhove⁺ ligghende op den boesem van de Zuyder-zee, twee mylen van Steenwijck, is een goede Stadt, ende wel gheleghen tot alle lijf-neeringhe, die daer van alle kanten te water ende te lande seer gheriefflijck kan ghebracht worden. Deshalven oock den Raedt Provinciael van Over-yssel alhier zijn woonplaets heeft, van wiens vonnissen gheen voorder appel en valt, dan pleghen ghewesen te moeten worden in de teghenwoordigheydt des Gouverneurs, die hem mede alhier gewoon was te houden, zijnde met eenen Gouverneur van Vrieslandt ende Groeninghen.

Steenwijck⁺, 'twelcke wel schijnt een oude Stadt te wesen, light in't ronde teghen aen de Block-zijl, een kleyn waterken, dat een myle van Meppel in de Zuyder-zee valt. Sy is kleyn van begrijp, ende en heeft in den ommegangh maer ontrent sesthien-hondert ghemeene schreden. De omligghende Landouwe is seer Koren-rijck, ende levert eensdeels oock veel Turfs uyt, waer door de Stadt tamelijcke neeringhe heeft. Eertijdts plach het een weecke Stadt te wesen, maer is staende de oorloghe uytnementlijck seer ghesterckt, ende heeft drie Kercken, de eene, ghenaemt Sint Clemens, met een hooghen vierkantenToren vergheselschapt. Heeft wel-eer een Casteel ghehadt, ghebouwt by Ionckheer Ioris Schenck Gouverneur des Landts, maer weder afghebroken in den jaere 1523.

Hasselt⁺, op den selven vloedt Vider twee mylen van Vollenhove gheleghen, is een goede, tamelijck rijcke ende stercke Stadt.

Het oude Stedeken Oostmarsen⁺, ligghende drie mylen van Almeloo, is ghefondeert, soo Trithemius

+ Beschryvinghe van Swolle.

+ Vollenhove.

+ Steenwijck.

+ Hasselt.

+ Oostmarsen.

[p. 300]

schrijft, van Odemaer Coningh van Vranckrijck, (daer het den naem af heeft) ende dat op het eyghen graf van Vechtan, zynen grooten besonderen vriendt. Andere achten't alsoo genaemt te zijn van de oude volckeren Martij, die daer inne ghewoont souden hebben.

Oldeseel⁺, dat men houdt zijn naem te hebben van de oude volckeren Salij, is een kleyn Stedeken, gheleghen een myle van Ootmarsen. Staet alleen van alle de Over-ysselsche Steden onder't ghebiedt van de Eertshertoghen, die haere garnisoenen ordinaris daer in houden.

Meppel⁺, dat de eerste plaets bestaet onder de Over-yssesche Vryheden, oft onbesloten Steden, ligt op een kleyn waterken, vier mylen van Coevorden.

Het goedt ende sterck Slot oft Casteel van Geelmuyden⁺ light op den mondt van de Vider, tusschen Hassel ende Vollenhove, van bey-gaer een myle verscheyden.

De seer stercke ende vermaerde plaetse van Coevorden⁺, liggende een myle van Hardenberghe, is een ghemeene door-tocht ofte passagie van die te lande uyt Vrieslandt, de Ommelanden, Drenthe ende Over-yssel, naer Duytschlandt willen reysen. Want de andere passagie van Wedden over de Boertange, een Heyde alsoo ghenaemt, is onveyl, ende den meesten tijdt des jaers onbequaem. Coevorden heeft in't Noord-oosten een gheduerigh Morasch tot Wedden toe; in het Westen een staende water tot voorby Hasselt ende Swartesluys; in het Noorden het Dorp Daelhem, ende een harde heyde na Groeninghen toe: in't Oosten het graefschap van Linghen; in't Zuyden het Graefschap van Benthem; ende Hardenbergh in't Zuyd-westen. Light vijf mylen van't Stedeken Linghen, vijf van Oldenseel, neghen van Deventer, vijf van Swolle, ses van Steenwijck, ende seven van Goeninghen.

Hardenberghe⁺ light een myle van Coevorden, ende vier van Swolle, op den Water-vloedt Vider, oft (soo men gemeenlijck spreeckt) Vecht, welcke uyt het Graefschap van Benthem komende, ende een half ure gaens boven Herdenberghe, by het Huys Gramsberghe, de Aa van Coevorden met sich nemende, loopt door Omme voor-by Swolle, ende van daer voort met het Swarte water voor-by Hasselt in de Zuyder-zee.

Omme⁺ is van Hardenberghe twee mylen.

Almeloo⁺, ligghende op een kleyn waterken, dat in de Vecht loopt, is twee mylen van Goor.

Goor⁺ light mede op de Vecht een myle van Diepenhem.

Diepenhem⁺ is twee mylen van Delden.

Delden⁺ light anderhalve myle van Enschede.

Enschede⁺, 'tlaetste van de thien Over-ysselsche Vlecken, light maer een myle van Oldenseel.

Het volck van desen Lande, ghelijck sy tusschen de Ghelderschen ende Vriesen gheleghen zijn, alsoo deelense oock mede aen den aerdt ende zeden van de beyde die volckeren. Maer dat vreemdt is, ende bynaest onghelooflijck schijnt, de dickmaels ghemelte Hadrianus Iunius haelt uyt dit Over-yssel, als uyt den put van Democritus, de oude Francken⁺ voort, die Gallia bekrachtight, ende nae haeren naeme Francrijck ghenoemt hebben. Daer nochtans de ghemeene opinie houdt, dat het Landt te Francken, geleghen in Hooghduytschlandt, de rechte Moeder sy van de selve Francken ofte Fransoysen. Hy bewijst zijn

+ Oldeseel.

+ Meppel.

+ Geelmuyden.

+ Coevorden.

+ Hardenbergh.

+ Omme.

+ Almeloo.

+ Goor.

+ Diepenhem.

+ Delden.

+ Enschede.

+ De Francken gesproten oyt Over-yssel.

[p. 301]

segghen met de namen van Salij ende Ansuarij, volckeren daer de Francoysen in verdeelt waren, welcke in dese Landt-streeck noch gheen onbekende voet-stappen en hebben nae-ghelaten. Want de Salij zijn van oudts gheweest de by woonders van den Isel, daer oock Zallandt af komt, ende het Dorp Zallick, aen de syde des Isels daer Campen light. De Ansuarij zijn die van Deventer, daer (ghelijck hy seght) oock van over-ghebleven is de naem van Anse oft Hanse-Stadt, alsoo Ans een Hoofdt oft Heer beteeckent; gelijck wy dan noch de treffelijcke luyden groote Hansen noemen. Waer over oock de lex Salica, by den Fransoysen Loy Salique ghenoemt, van wiens oorsprongh soo seer ghetwist wordt onder de Gheleerde, van dese Landen ofte Volckeren haeren rechten naem behoudt, met een sonderlinghe glorie voor ons Over-yssel, dat uyt haer ghekomen is een soo vermaerde Natie, als de Fransoysen zijn, die soo schoonen Coningh-rijck met de Over-ysselsche Wetten regeren. Hier beneffens de oude Tenchteri zijn inwoonders gheweest van de Drenthe; de Tubantas van de Twente; end de Charnavi van de Landen ontrent Campen. Wat hier nu van sy oft niet, Claudianus, een seer treffelijck oudt Poeet, gheleeft hebbende ten tyde der Keyseren Honorij ende Arcadij, maeckt met naeme ghewach van de Salij, opentlijck te kennen gevende dat sy haere woon-plaetsen aen den Rhijn ghehadt hebben. De wet Salica, daer wy voren af gheroert hebben, bracht, ende brenght noch in Vranckrijck sommierlijck mede, dat de Vrouwen gesloten zijn buyten de successie des Rijcks, ende luyden haere woorden uytdruckelijck aldis: Nulla haereditatis portio de lege Salica ad mulierem venito, ofte; In terra Salica mulieres ne succedant, dat is: Datter volghens de Salijcke wet gheen deel van de erffenis en kome tot der vrouwen: Dat in het Salijcksche Landtschap gheene vrouwen en succederen. De Francken hadden bovendien noch meer andere wetten, kortelijck begrepen in dese naer-volghende rijmkens:

De Bedelaers door't landt te loopen niet ghedooght,
Den Armen in u Stadt voedt, nae ghy best vermooght:
Gheeft niet den ghenen die ghy niet en siet arbeyden.
Straftse die door bedroch d'onnoosele verleyden.
Voor d'eerste mael een oogh steeckt uyt hem die misdoet,
Snijdt haer de neus af die door sulcks niet worden vroet,
En die dan noch volhardt, sal't met den hals betalen.
Den Dronckaert set die vry te water sonder dralen.