Nieuw Nederlandtsch caertboeck

[p. 287]

Beschryvinghe der heerlijckheydt van Vtrecht.

OVdt Batavia, eertijdts onder zyne besondere ende eyghen Coninghen machtigh gheweest hebbende, is metter tijdt, de rechte stamme der selver Coninghen verstorven zijnde, in veel deelen ghescheyden, ende onder d'aenwoonders van de Isel, de Bisschoppen van Vtrecht, de Graven van Hollandt, ende de Hertoghen van Ghelderlandt verdeelt. Het deel den Bisschoppen van Vtrecht toeghevallen, zynen naem ontleenende van de Bisschoppelijcke Stadt, is gheheeten gheworden het Sticht ofte Bisdom van Vtrecht: ende heeft tot zynen eersten Aertsbisschop ghehadt Sint Willeboordt⁺, toeghenaemt Clemens, een Enghelsch-Saffenaer, in dese quartieren over-ghekomen omtrent den jaere 690. Dese in Vrieslandt ghesonden zijnde, om den Coningh Radtbot ende zijn ondersaten tot den gheloove te bekeeren, ende aldaer niet konnende voorderen, uyt oorsaecke van des selven Coninghs hertneckichheydt, keerde weder naer Oost-Francken-landt (alsoo noemde men doen het Sticht van Vtrecht) van waer Radtbot verdreven was, welck Landt hy gheheel tot het Christen Gheloove bracht, ende boude weder van nieus de Kercke van Sint Thomas, die Dagobert Coningh van Vranckrijck ghefondeert hadde, daer hy een Vonte liet stellen om te doopen. Daernae te Roomen komende by den Paus Sergius, werdt van weghen den grooten yver die hy hadde tot de verbreydinghe des H.Euangeliums, Aertsbisschop van Vtrecht ghemaeckt, ende vereert met den naeme van Clemens, 'twelck geschiede in't jaer 697. T'Vtrecht in't besit van zijn Bisdom komende, heeft aldaer doen bouwen een Kercke ter eere van Sint Maerten, Aertsbisschop van Tours, ende in de selve zynen Bisschoppelijcken Stoel gheset voor hem ende zyne naekomelinghen. Naer hem volghde Sint Bonifacius, die tot Dockum in Vrieslandt met twee en vijftich mede-ghesellen omghebracht ende ghemartyriseert werdt, waer door de Aertsbisschoppelijcke hoogheydt, midts verwilliginghe der Kercken selve (doen ter tijdt van de Noormans seer verdruckt ende verdorven zijnde) tot Colen is over-ghedraghen. Doch naederhandt hebben de Coninghen Pepijn ende Carel de Groote der Stadt Vtrecht niet alleenlijck de Bisschoppelijcke weerdigheydt weder ghegheven, maer den Bisschop oock verleent de weereldtlijcke macht ende heerschappye over't gansche Sticht, 'twelck alsdoen veel wyder streckte, dan nu teghenwoordigh, ende bykans gheheel Oudt Batavien, immers soo eenighe schryven, begreep. Maer wat hier van sy, oft niet, dit gaet vast, dat niet alleen 'tLandt dat men nu de Heerlijckheydt ofte het Sticht van Vtrecht noemt, maer oock dat van Over-yssel ende Groeninghen, maeckende t'samen drie Landschappen van de seventhiene, soo in't gheestelijck als in't weereldtlijck, onder de Bisschoppen van Vtrecht ghestaen hebben tot den jaere 1527 toe, als wanneer de Bisschop Hendrick van Beyreren, daer toe beweeght jae ghenootsaect zijnde door de groote oproerigheydt ende moetwilligheydt van de Borghers van Vtrecht, die hem veel spijts ende leets ghedaen hadden, in den arm ghenomen heeft Keyser Caerle de vijfde, ende zyner Majesteyt over-ghegheven het gantsche weereldtlijcke regiment van de Landen ende Steden van Vtrecht ende Over-yssel, (Groeningen, soo wy hier nae sullen hooren, was al eenighe jaren te voren van't Bis-

+ Eerste Aertsbisschop van Vtrecht.

[p. 288]

dom vervreemdt) om door sulcken behulp de gheestelijcke jurisdictie weder te kryghen. Welcke opdracht met vele ceremonien toeghegaen zijnde, is de Grave van Hooghstraten, als Ruwaert van Hollandt, by ordonnantie van Vrouw Margriete, des Keysers Moeye, ende als doen Regente van de Nederlanden, ghetrocken naer Vtrecht, alwaer hy den name des Hoogh-ghemelten Keysers, als Hertogh van Brabandt ende Grave van Hollandt, ghenomen heeft het besit van de voorsz twee Landtschappen ende hare Steden; mitsgaders van de rechten ende pretenties den Stoel van Vtrecht competerende in den Lande van Groeninghen. Hier op is in den jaere 1534 ghevolght een Tractaet van vereeniginghe tusschen de Steden ende Landen van Vtrecht ende Over-yssel met alle haere toe-behoorten ter eenre, ende die van Hollandt ter anderer syden, waer by de selve van Vtrecht onder andere met die van Hollandt geunieert, geannexceert ende vereenight worden, soo dat sy voortaen geregeert souden worden by een selvige Stadthouder, ende op de selve gage die een Stadt-houder van Hollandt placht te ghenieten: Oock dat die van Hollandt ende Staten van Vtrecht altoos ghelijckelijck souden vergaderen: Dat de Stadt-houder jaerlijcx in alle de Steden van beyde de Landen de Magistraet soude vernieuwen: Dat alle ballinghen uyt Hollandt t'Vtrecht niet vry zijn en souden, ende ter contrarien, dat civile sententien in Vtrecht ghewesen by letteren requisitoir, in Vtrecht gheexecuteert souden worden: Dat alle beleeninghen ende investituren gheschieden souden met dese substantiale woorden, te houden van den Grave van Hollandt, ende Heere van Vtrecht, ende dat de voorsz Vnie by beyde partyen soude besworen worden, blyvende den treyn der Iustitie in Hollandt ende Vtrecht op den ouden voet. Aengaende nu de gheestelijck hoochheydt ende jurisdictie, die is den Bisschoppen van Vtrecht gebleven totten tyden toe van Frederick van Tantenburg, leste Bisschop, oft (om beter te spreken) Aertsbisschop der selver Stadt; want by zynen tijdt is Vtrecht tot een Aertsbisdom gheworden, commanderende over de Bisdommen van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt. Maer dese in den jaere 1580 ghestorven zijnde, hebben de Heeren Staten des Landts van Vtrecht het gantsche regiment ende ghebiedt van dien aen haer ghetrocken, in verbondt staende met de andere Vereenighde Nederlanden, ende anders gheen Over-heer kennende als de Hooghe Moghende Heeren Staten Generael der selve.

Om nu voort te varen tot de Beschryvinghe van dit Landtschap⁺ ende de besondere Steden van dien, staet voor eerst te noteren, dat het selve in't Zuyden, Noorden ende Westen rondt-om becinghelt is met het Graefschap van Hollandt, in't Oosten met het Vorstendom Gelre. De Landouwe⁺ isser goedt ende vruchtbaer, als meer ghebouwt ende bezaeyt wordende, oock hoogher ende droogher zijnde, dan die van Hollandt. Behalven de Hooft-stadt Vtrecht telt men in dit Landtschap noch vier bemuerde Steden⁺, naemelijck Wijck te Duerstede, Rhenen, Amersfort ende Montfort. Welcke vijf Steden, beneffens de vijf Capittelen der Stadt Vtrecht, ende den Edeldom te samen maken de Staten des selven Landts.⁺

Vtrecht⁺, de Hooft-stadt deses Landschaps, meent Hadrianus Iunius dat haren name gekregen heeft van sekere opschrift by den Romeynen gebruyct, om hare garnisoenen, diese langs den Rhijn hadde liggende, te onderscheyden. Want ter plaetse daer nu de Stadt ligt, was gelegert het vijf en dertichste Legioen, 'twelck met dese verkorte Latijnsche woorden te kennen gegeven werdt, namelijck V. TRIG. LEG. STAT.

+ Grensen.

+ Landouwe

+ Steden.

+ Staten.

+ Beschryvinghe van de Stadt Vtrecht.

[p. 289]

Ultraiectum

[p. 290]

beduydende in't langhe Quintae tricesimae Legionis statio, dat is: de Legher-plaetse van het vijf en dertichste Legioen. Maer door de onervarentheydt in de Latijnsche spraecke hebben sommighe Lesers dese ghepunctueerde halve woorden voor heele ghelesen ende aen malkanderen ghekoppelt, meenende datse soo veel te segghen waren als Vtricstat, de drie letteren LEG, allencxkens vergleden ende uyt-ghegaen zijnde, ende van dit Vtricstat is naemaels de naem Vtrecht ghekomen. Het welck niemandt soo vreemdt en moet gheven, dewijl oock de Stadt Cantstat in Swavenlandt, soo veel den naem belangt, anders geen oosprong en heeft als uyt dit oude opschrift⁺, LEG. ANT. STAT. 'twelck in't langhe te segghen is: Legionis Antonianae statio, de Legher-plaets van Antonius Legioen. Andere schryven dat de Stadt Vtrecht in het begin ghenaemt is geweest Antonia, van eenen Antonius Raedsheer van Roomen, de welcke overmits de tyrannie van Keyser Nero uyt Roomen vluchtende, herwaerts over-ghekomen sy, ende dese Stadt ghefondeert hebbe: Die daerna verwoest soude geworden zijn van de Wilten, de welcke ter selver plaetse een sterck Slot ghemaeckt, ende nae haeren naeme Wiltenburg gheheeten hebben. Dit Slot nu soude Coningh Dagobert van Vranckrijck namaels met gheweldt inghenomen, ende veel stercker dan te voren opghebout hebben, het selve met eenen ghevende den naem van Trajectum, 'twelck te segghen is passagie oft doorganck, overmits hier van alle kanten een groote doortocht viel van volcke. Al het welcke ten meestendeele bevestight wordt met dese naervolghende oude Latijnsche veersen, slechtelijck ghedicht na 'tghebruyck van de tyden in de welcke sy ghemaeckt zijn, ende geschreven hanghende met groote Letters in een beslaghen tafereel binnen den Dom oft Sint Martens kercke tot Vtrecht voorschreven.

Circumquaque fluens Hollandia gurgite Rheni

Cingitur, Oceani, fluminibusque maris:

In qua cum muris Vrbs Antonina novellis

Tempore Neronis aedificata fuit:

Hanc devastavit fera flamma gens, & ibidem

Castrum Wiltorium conditur inde novum

Turribus excelsis, quod adhuc plebs Abroditorum

Funditùs evertens, diruit usque solum.

Hinc Trajectense castrum cum moenibus altis

Conditur a Francis Christicolis, sed idem

Vulgus Danorum confregit humo tenus, omnes

Cum Clero cives in simul ense necans,

+ Oude benaming.

[p. 291]

 

Denique Baldricus Praesul nova moenia struxit,

 

Quae modò subsistunt, auxiliante Deo.

 

Sic Hollandensi terrae veraciter omni

 

Trajectum constat urbs capitalis adhuc.

Dat is:

In Hollant, dat rondtom bespoelt wordt van den Rhijn
En van de groote Zee, is met haer nieuwe mueren
By Neroos tijdt ghebouwt de Stadt van Antonijn.
Maer naemals heel verbrandt van haere nae-ghebueren.
Die't Wiltenburgsche Slot, naer al dit wreedt bestueren,
Daer hebben wederom ter plaetsen op-gherecht
Met Torens hoogh en sterck, maer niet om langh te dueren,
Want 'tAbrodijtsche volck heeft het korts weer gheslecht.
Daernae soo werdt de grondt van Vtrecht eerst gheleght
Van't vrome Francksche volck, die Christi naem beleden.
Doch heeft de Deen verwoest, doen moedigh in't ghevecht,
De Stadt al wederom tot in den grondt vertreden,
En wat hy daer in vondt vermoordt tot allen steden.
De nieuwe mueren, die noch zijn in haeren standt,
Heeft Bisschop Balderijck doen bouwen langh gheleden:
En Vtrecht blijft alnoch de Hooft-stadt van Hollandt.

De Bisschop Balde-rijck, van wien dese veerskens segghen dat hy de man gheweest is die de Stadt van Vtrecht omvanghen heeft met de mueren diese teghenwoordigh noch heeft, was toeghenaemt van Cleve, ende heeft oock de Dom-kercke grootelijcks gherepareert ende verbetert: voor welcke zyne wercken men leest dat hy van Keyser Caerle de Caluwe vereert is worden met de Steden van Deventer ende Thielt, ende de jurisdictien der selve.

[p. 292]

Dat de Stadt van oudts Antonina gheheeten hebbe, blijckt niet alleen uyt de boven verhaelde veerssen, maer oock uyt de ghetuyghenissen van veel oude Schrijvers, ende verscheyden oude Medalien ofte ghemunte penninghen hier ter plaetse ghevonden. Maer of sy die naem juyst ontfangen hebbe van den voornoemden Roomschen Senateur, is onsecker: want daer zijnder die houden datse eerst ghesticht ende alsoo ghenaemt is gheweest van Marcus Antonius de Stadt-houder van Iulius Caesar in Vranckrijck, de welcke naederhandt met Octavianus Agustus ende Marcus Lepidus de regeringhe van de gheheele Republijcke van Roomen aen hem getrocken heeft. Andere wederom schryven datse den naem ghekreghen heeft van den Keyser Marcus Antonius Pius, diese verdorven zijnde weder opghebouwt hebben soude.

Dit sy soo't wil, de Stadt Vtrecht is gheleghen⁺ aen een ouden arm van den Rhijn, welcken Watervloedt, eer hy zynen loop in de Leck nam, alhier passeerde, ende voorts na de Zee liep. Soo dat noch op den dagh van heden de wateren die de Inwoonders van alle kanten met grachten ende goten door de Stadt brenghen, ende voorts langhs den selven wegh die den Rhijn plach te houden, door Woerden ende Leyden doen vlieten, van hier af, oft immers niet verre daer boven, den naem van den Rhijn zijn draghende. Maer dat de gheleghentheyt van dese Stadt boven al recommandeert ende verwonderens weerdigh maeckt, is, dat men van daer in eenen dagh kan reysen tot welcke men wil van vijftich besloten Steden, rondtom ghelijcke verre van hier ligghende; ende voor de leste beroerten altesamen toe-behoort hebbende den Catholijcken Coningh van Spaenjen Philippus de tweede, die oock seer groote ghenoeghte schiep, als men hem hier ter plaetse zijnde sulcks aenseyde. 'Tis oock kennelijck, dat drie treffelijcke Mannen een weddinghe hier om ghedaen hebbende, het selve waerachtigh bevonden is geworden. Daer beneffens ist secker, dat een Man 'smorghens t'Vtrecht uytgaende, mach gaen wandelen tot een van ses en twintich Steden die t hem belieft, ende aldaer zijn noen-mael gehouden hebbende, des avonts wederom t'huys zijn avontmael komen houden.

Vtrecht is een groote, schoone ende machtige Stadt, hebbende heerlijcke Kercken, Huysen ende Straten. Voor de troubels heeft sy oock een trots ende sterck Casteel⁺ ghehadt, ghenaemt Vredenborgh, het welck ghesticht was by Keyser Caerle de Vijfde; maer het selve is naemaels gheheel af-ghebroken met consent van Don Iohan van Oostenrijck, welcke vreesde dat de Prince van Oraenjen daer in soude moghen nestelen. Onder de Kercken, die heel veel in ghetale zijn, nemen besonderlijck uyt de vijf Collegiatae ofte Capittel Kercken, die elck haere besondere Canoniken hebben, naemelijck Sint Salvators, eertijdts Sint Bonifaes gheheeten, Sint Pieters, Sint Ians, Onser Vrouwen, ende die de principaelste van allen is, Sint Maertens Dom.⁺ Dese Kercke heeft eertijdts Adelboldt Bisschop van Vtrecht doen af-werpen, om datse hem veel te kleyn docht te wesen, ende daernae seer groot ende uyt-nemende schoon doen op-maecken, in sulcker voeghen als men die nu noch siet. Sy werdt ghewijdt van twaelf Bisschoppen, ten by-wesen van Keyser Hendrick de eerste, in't jaer duysent en drie en twintich, ghelijck dese naer-volghende veerskens mede-brenghen:

+ Gelegentheydt.

+ Casteel.

+ Domkerck

[p. 293]

 

Tempore Francorum Dagoberti Regis, in sisto

 

Praesenti fundo conditur ecce decens

 

Primitus ecclesia Sancti Thomae, prope Castrum

 

Trajectum, quam gens Frisica fregit atrox.

 

Sed prior Antistes Dominus Clemens ob honorem

 

Sancti Martini post renovavit eam,

 

Desidis Hildrici sub tempore Regis: at illam

 

Praesul Adeboldus fregit, ab inde novam

 

Ecclesiam fundans, Henrici tempore primi

 

Caesaris electi, quam duodena cohors

 

Pontificum pariter benedixit. denique Praesul

 

Henricus coepit hanc renovare suam

 

Ecclesiam, Regis Guilielmi tempore, quitum

 

Hollandensis erat inclytus ecce Comes.

Dat is:

Terwijl dat Dagobert der Francken Coningh was,
Werdt hier op desen grondt een schoone Kerck ghebout,
Dicht by het Vtersch Slot, ter eere van Sint Thomas,
Die korts daernae vernielt werdt van de Vriesen stout.
Maer Clemens, die men hier voor d'eerste Bisschop houdt,
Die heeftse weer vernieuwt tot Sint Martens eer,
By Coningh Hil'rijcks tijdt, die menigh Schryver oudt
Den naem van Lupaert gheeft. Wat sal ick segghen meer?
De Bisschop Adelbolt die smeetse gantsch ter neer,
En timmerder een nieuw' in plaets seer groot ende schoon,

[p. 294]

 

De welck' in Henrick tijdt des eersten Keysers seer

 

Devotelijck ghewijdt is, soo men was ghewoon,

 

Van twaelf Bisschoppen daer verschenen in persoon.

 

En naemaels isse weer door Bisschop Hendricks vlijt

 

Vernieut, doe Willem droegh tot zyner deughden loon

 

De Croon van't Roomsche Rijck, en op een selve tijdt

 

Oock Graef van Hollandt was. Die meer bescheyts van desen

 

Te weten is belust, mach de Chronijcken lesen.

De voor-ghenoemde Collegiate kercke van Onser Vrouwen⁺ is mede een sonderlingh schoon ende wel ghebouwet dat, ghesticht van Keyser Frederick Barbarossa, tot een boete oft penitentie hem opgeleyt by den Paus, om dat hy de treffelijcke Stadt Milanen met alle haere Kercken ende Heylighe plaetsen verwoest hadde. In't fonderen der selve gheschiede een wondere ende verhalens weerdighe saecke, naemelijck dat men in den grondt een seecker slorp ofte wel-sandt vernam, het welck men met gheenerhande materialen van hout, steen ofte anders en konde stoppen, soo dat men't werck soude hebben moeten staken, 'ten hadde gheweest door gheweest door de spitvindichheydt van een seecker werckman, die den raedt gaf dat men 'tvoorschreven wel-sandt met Ossen-huyden belegghen soude, 'twelck ghedaen zijnde, werdt de grondt terstondt vast, ende'tbegonnen ghebouw allenskens voltoyt. Tot welcker ghedachtenisse ghemaeckt zijn dese twee Latijnsche veerssen.

Accipe posteritas, quod posi tua saecula narres,
Taurinus cutibus fundo solidata columna est.

Dat is:

Naekomelingh vertelt haer dit die nae u leven,
Door Ossen huyden is de grondt hier vast ghebleven.

De rest van de Kercken, Abdyen, Cloosters ende andere Goods-huysen gaen wy om kortheydts wille voorby, ende segghen, dat binnen de Stadt van Vtrecht oock resideert het Hof Provinciael⁺ van't geheele Sticht, bestaende uyt eenen President, neghen Raedtsheeren ende meer andere Officieren. Wat belanght de Burghers⁺ van Vtrecht, die zijn seer beleefde, scherpsinnighe, ende veel-hoops oock rijcke

+ Marien Kerck.

+ Raedt Provinciael.

+ Burgerye.

[p. 295]

luyden; maer wat wreveligh ende hooghmoedigh, twee ghebreecken, die ghemeenlijck spruyten uyt al te grooten weelde ende voorspoedt: ghelijck dan dese Stadt, als de Gheestelijckheydt in haer fleure was, een van de bloeyenste Steden gheweest is van alle de Nederlanden. Maer laet ons nu voort-varen tot de andere minder Steden.

Wijck te Duerstede⁺, een van de oudste Steden van gantsch Batavien, eertijdts (soo men seyt) soo groot ende machtigh gheweest zijnde, datse wel vijfhondert Tempelen hadde; maer naemaels van de Noormans tot meer malen ghedestrueert, is alnoch een tamelijck wel ghestelt ende rijck Stedeken, gheleghen op de Leck, eenen arm van den Rhijn alsoo ghenaemt, een myle van Cuylenburgh, ende drie van Vtrecht.

Op den selven arm van den Rhijn, twee goede mylen van Wijck te Duerstede, ende vijf groote van Vtrecht, light Rhenen⁺, het welcke mede een seer oude Stadt is, by Cornelius Tacitus (soo't schijnt) Grinnes gheheeten.

Amersfort⁺ ligt op den kleynen Vliet Eem, drie mylen van Vtrecht, een goede ende wel bewoonde leeftochtighe Stadt, wiens inwoonders van natuere dappere krijghsluyden zijn.

Montfort⁺ is ghefondeert op den Water-vloedt Isel, ligghende van Woerden, Oudewater ende Iselsteyn bykans even verre, te weten een myle weeghs, een fraey ende sterck Stedeken, eertijdts ghesticht tot een frontier-stadt tegen Hollandt, met wiens Graven de Bisschoppen van Vtrecht, overmits Keyser Caerle de Caluwe den Hollanders een goedt deel van't Bisdom toe-gheeyghent hadde, veel langhduerighe ende bloedighe oorloghen ghevoert hebben, altijdt trachtende haere oude heerlijckheydt gheheel weder te krygen; ende de Hollanders daerentegen alle neerstigheydt doende om haer nieu ghedeelte te vermeerderen. De Staet van Vtrecht was doen ter tijdt ende noch langhe daer naer soo groot ende machtigh, dat Paus Pius de tweede, gheleeft hebbende ontrent den jaere 1450, schrijft, dat de Bisschop t'eener reyse kost op-brenghen veertich duysent ghewapende mannen van zijn eygen volck, ende al werdt hy sonder op-houden swaerlijck bestooten ende ghequelt van alle zyne ghebeuren, te weten, Hollanders, Gelderschen ende Vriesen, soo wist hy dan-noch haer altesamen te wederstaen, ende zynen Staet mannelijck te beschermen.

+ VVijck te Duerstede.

+ Rhenen.

+ Amersfort.

+ Montfort.