Nieuw Nederlandtsch caertboeck

Beschryvinghe der heerlijckheydt van Vrieslandt.

VRieslandt, ofte (soo de inwoonders spreecken) Frieslandt, 'twelck met het Latijnsche woordt Frisia naest over een komt, meenen sommighe dat zijn naem⁺ heeft ghekreghen van Phrygia, een Landtschap in Asien, daer eertijdts de Stadt Troyen ghestaen heeft, ende dat de Troyaen Grunius, nae de destructie der selver Stadt, alhier nedergheslaghen zijnde, niet alleen het gheheele Landtschap den name zijns Vaderlandts ghegheven; maer oock de Stadt Groeninghen gesticht ende nae hem selven genoemt soude hebben. Andere schryven, dat het Landt desen name heeft van Frisius, sone van Alunus, broeder van Mesa ende van Sem, ende dat dese Friesen haren name niet van Phrygia ontleent, maer aen Phrygia selfs ghegheven hebben. Daer zijnder oock die den selven naem afbrenghen van het Duytsche woordt Vriesen, overmits het in dit Landschap door de bittere koude sterckelijck ende langduerighlijck vriest. Den Abt van Spanheym, daer in volgende Hunibaldus, een groot ledebreecker der waerheydt, verdicht dat hy komt van eenen Frisius, sone des Conincx Clouys van Vranckrijck. Maer ick achte (segt de welgheleerde ende dickmaels voor desen gemelde Hadrianus Iunius) dat men den oorsprong deses naems moet toeschryven de Vryheyt, die de inwoonders deses Landtschaps altijdt seer bemint ende voorghestaen hebben. Watter van sy oft niet, de naem is seer oudt, ende de President Viglius, een geboren Fries, over een komende met veel goede Schrijvers, segt dat de Vriesen haren name langher behouden hebben dan eenighe andere Volckeren van Duytschlandt, want onder dit Landtschap van Europa worden sy by de oude Romeynsche Autheuren gherekent. Soo dat na dit segghen, de Vriesen Aborigines souden zijn, dat is volck die van aen-beginne haren oorspronckelijcken name sonder veranderinghe behouden hebben, ende soo oudt zijn, dat men haeren eersten oorsprong niet en weet.

Cornelius Tacitus in zijn boecxken van de zeden der Duytschen, deelt de Vriesen in majores ende minores, dat is meerdere ende mindere.⁺ De meerdere bewoonden 'tlandt daer nu in gheleghen zijn de Steden van Staveren, Sneeck, Franiker, Harlinghyen ende Leeuwerden. De mindere (die ten aensien van

+ Naem.

+ Oude afdeelinghe.

[p. 276]

d'andere) West-friesen ghenoemt worden, oft oock Cis-rhenani, dat is Onder-rhijnsche, zijn hier voren by ons beschreven onder't Graefschap van Hollandt, ende besitten de Steden van Hoorn, Enckhuysen, Edam ende andere daer ontrent. Plinius noemt een deel van dese Vriesche volckeren groote ende kleyne Cauchos, maer Ptolemeus gheeftse in't ghemeyn den naem van Vriesen. Munsterus ende andere Weereldt-beschryvers, beweren dat Vrieslandt eertijdts een Coningrijck is gheweest, ende onder verscheyden namen ghestreckt heeft van den mondt oft invloedt des Rhijns, langhs den oever des Occeaens, tot aen de Cimbrica Chersonesus, nu Iutlandt in't Coningrijck van Denemaercken, toe.

Het deel van Vrieslandt⁺ dat wy nu voornemens zijn te beschryven, hoewel het, ten aensien van de boven-verhaelde West-vriesen, den naem van Oost-vrieslandt behoort te draghen, ende dien den Graefschappe van Emden, als onder Vrieslandt niet begrepen zijnde, met recht soude moghen ontnemen, wort nochtans ghemeenlijck Westfrieslandt gheheeten, ende 'trechte Westfrieslandt draeght den naem van Noordt-hollandt. Immers dit Vrieslant is in't Noorden ende Westen bepaelt met de groote wilde Zee: in't Zuyden ten deele met de Zuyder-zee, ende voorts met het landt van Over-ijssel, in't Oosten met de Riviere Ems ende't Graefschap van Embden. Het heeft onder zijn heerschappye ettelijcke by-ligghhende Eylandekens, waer af de voornaemste zijn Schelling ende Amelandt, beyde met sommighe Dorpen beset, ende 'teerste seer vermaert door den vanghst der Zee-honden, die de Boeren by Sonneschijn op den oever met netten seer behendeghlijck weten te vanghen.

De Heerlijckheydt van Vrieslandt (dewyle Groeningen met de Ommelanden een Landschap besonder is) wordt ghedeelt in drie Staten⁺, naemelijck Oostergoe, Westergoe ende de seven Wolden. Welcke elck onder haer hebben verscheyden Steden, Dorpen ende Landtghebieden, soo dat in heel Vriesland getelt worden elf besloten Steden⁺, naemelijck Leeuwerden, Dockum, Franiker, Bolswaerdt, Sneeck, Ilst, Sloten, Harlinghen, Workcum, Hindeloopen, ende Staveren, met ontrent vijf hondert Dorpen⁺, (doch die van Groeningherlandt mede daer onder gherekent) eenige van de welcke seer volckrijck, groot ende machtigh zijn, ende daerom met verscheyden goede privilegien ende vryheden verciert. Het Collegie der Heeren Staten van Vrieslandt⁺ bestaet uyt neghen personen, waer af datter twee ghecoren worden uyt Oostergoe, twee uyt Westergoe, twee uyt de Seven Wolden, ende drie uyt de Steden. Ende verschijnt in dit Collegie mede de besondere Gouverneur van Vrieslandt ende Groeninghen, welcke teghenwoordigh is de Edele Hoogh-gheboren Vorst ende Heere Grave Wilhelm Lodewijck van Nassou.

Men heeft hier te lande gheen andere levende Water-vloeden⁺ als de Ems ende Lauwers: maer uyt de selve ende uyt andere binnen-wateren zijn over al seer groote grachten ende slooten afgheleyt, soo om de koopmanschappen van d'een plaetse tot d'ander te brenghen, als oock om het overtollighe water van het landt⁺ te doen afloopen, want het selve is doorgaens poelachtigh ende seer broeckigh, ende derhalven onbequaem om yet sonderlings op te zaeyen, overmits de overvloedigen watere, die gemeenlijck vroegh beginnen aen te komen, ende spade vertrecken, het ghezaeyde meestendeels over al souden verderven. Maer daer teghens ist boven maten gras-rijck ende vol schoone beemden om beesten op te weyden, zijnde 'tselve een neeringhe waer in den meesten rijckdom van desen lande bestaet. Want de Vriesche Ossen

+ Landtpalen.

+ Teghenwoordighe afdeelinghe.

+ Getal ende namen van Steden.

+ Dorpen.

+ Staten.

+ Rivieren ende ander Vvateringhe.

+ Grondt.

[p. 277]

Frisia Occidentalis

[p. 278]

zijn niet alleenlijck de grootste, maer oock de beste van alle de Nederlanden. De Koeyen ghevender niet alleenlijck overvloedigh veel melcks, maer zijnder oock uytnemende vruchtbaer, soo datse dickwils twee Kalveren werpen t'eender dracht, ende de Schapen twee, jae dickmaels drie ofte vier Lammeren. De Peerden zijn hier oock besonderlijck goedt ende schoone, ghelijck hier voren in de ghemeene beschryvinghe der Nederlanden verhaelt is. Ende beneffens al dit heeft Vrieslandt menighte van Venen, oft gronden om Turf uyt te graven, welcke redelijck goedt valt, maer nochtans by den Hollandtschen niet en is te verghelijcken. Het Landt isser soo leeghe, voornemelijck ontrent de Zee-kant, dat men van't beginsel des Herfts af tot de Lenten oft Voor-somer toe, het selve niet vereysen en kan dan te water. Daerom oock de Steden ende Dorpen door een sonderlinghe behendicheydt der Inwoonders soo wat hooghe ende verheven ligghen, in voeghen dat men wel segghen mach dat men't een deel van den jare het landt alhier bouwt, ende 'tander met schepen daer over vaert. Behalven dat het den vreemden man wonder gheeft, in den Voor-somer soo veel lands onder water te sien, dat het schijnt een arm van der Zee te wesen, ende daerentusschen de Steden ende Dorpen droogh ligghen, ende 'thoofdt uyt de wateren opsteecken. Maer laet ons nu komen tot de besondere beschryvinghe van de Steden in dit Vriesland, het welcke men voor de grootste ende beste Heerlijckheydt van Christenheydt reeckent, gheleghen.

De Hooftstadt van heel Vrieslandt is Leeuwerden⁺, gheleghen twee mylen van Dockum, in den lande van Oostergoe, een goede, reyne, ende tamelijck groote Stadt met een sterck Casteel, in de welcke resideert den Raedt ofte Cancelrye van Vrieslandt, van welckers vonnissen gheen voorder appel oft betreck en valt. Ghelijck dan oock hier zijn Hof houdt de wel-ghemelte Gouverneur, met de Heeren Staten des Landts. Den oorsprongh des naems chrijven sommighe toe Herbergier, ghenaemt Lieuwert, die zijn herberghe hadde staende dicht aen de Middel-zee, ende ghemeenlijck logeerde de Koopluyden die over de selve Zee quamen ghevaren. Dese Middel-zee nu was een afscheydtsel tusschen Wester ende Oostergoe, ende hadde haeren oorsprongh uyt een ader van de Isel ontrent Tierckweert, loopende dicht onder Weedom, naderhant Monicken-huys ghenaemt, ter tijt toe dat de Noordzee, door behulp van storm ende onweder, de Zuyder-zee plaetse maeckte, de welcke voort soo gheweldigh werdt, datter veel landen uytkolckten ende afspoelden, die dan weder naer de Middel-zee toe dryvende allencxkens eenighe ondiepten maeckten, ende tot schoone landen wierden, natuere wonderlijck spelende. Andere brenghen den naem der Stadt Leeuwerden af van een Oudt huys, Leeuwaerden Stins, ofte Leeuwen-burgh gheheeten. Immers de plaetse is tot een Stadt gheworden ontrent den jare 1190, ende lach doen ter tijdt, soo men seght, aen de Zee.

Dockum⁺, een van de oudste Steden in Vrieslandt, is mede gheleghen in den staet van Oostergoe, vijf groote mylen van Groeningen, ende acht van Franiker, doch maer een van de Zuyder-zee. Heeft eertijdts onder de Geldersche ghestaen, ende is rondtom met gras-rijcke weyden omringt. Men plach hier sorghvuldelijck te bewaren een Euangelij-boeck gheschreven metter pennen die Sint Bonifacius ghebruyckte, te voren Winfrid geheeten, de welcke na Sint Clemens het Euangelium in dese landen grootelijcx verbreydt heeft, maer naemaels met twee en vijftich medeghesellen ghemartyriseert is worden in

+ Beschryvinghe van Leeuwerden.

+ Dockum.

[p. 279]

dat gheweste van Hollandt, dat nu West-vrieslandt ghenoemt wordt. Alwaer men seght datter noch personen leven van de afkomste der ghener die hem dooden, ende dat die altemael gheboren worden met een witte plecke oft hayr-lock aen't hoofdt.

Ontrent den jare 1190, seer opden selven tijdt met Leeuwerden, zijn de ghebuerten van Fraen-acker⁺ ende Goods-acker seer vermeerdert, ende tot een besloten Stadt gheworden, die nae den eersten Acker Fraen-acker, ende naemaels Franiker ghenoemt is worden, alhoewel den anderen Acker mede noch op den huydighen dagh zynen ouden naeme behoudt. Franiker is een kleyn, maer reyn ende lustigh Stedeken, gheleghen in Westergoe, twee mylen van Leeuwerden, ende plach veel bewoont te worden by den Adel van Vrieslandt. Nu ter tijdt ist verciert met een vermaerde Vniversiteyt oft Hooghe Schole, opgherecht by de Staten van Vrieslandt in den jare 1585.

Bolswaert⁺, een redelijcke Stadt, met de Duytsche Hanse oft Aen-zee Steden in verbondt staende, light een myle van Sneeck, ende drie van Leewerden.

Drie mylen van Leeuwerden, ende maer een halve van Ilst, in den staet van Westergoe, ligt Sneeck⁺, ter tijdt soo aenghewassen, dat sy nu voor gheene Steden van heel Vrieslandt en wijckt.

Ilst⁺ ligghende van Sloten een myle, en is met gheen Stadts-mueren oft Vesten, maer alleenlijck met diepe grachten omringht. Heeft de naem van een oude Stins ofte Burght, ghenaemt Ilestins.

Sloten⁺, ligghende aen de Zuyder-zee, is van Staveren anderhalf myle.

In den jaere 1234 werdt de ghebuere van Almenum tot een Stadt ghemaeckt, ende nae de Stins Harlinga Harlingen⁺ ghenoemt, overmits vele huysen aldaer ghemaeckt werden van des selven Stins oude ruinen, als oock van die van de Stins Harnsaes, die mede daer ontrent gheleghen hadde, ende door den inlandtschen twist gheruineert was gheworden. Waerom eenighe de Stadt van naeme wilden doen veranderen, ende Harns gheheeten hebben; maer sy heeft den eersten naeme van Harlinghen behouden, zijnde een goede Zee-stadt, met een bequame Haven ende sterck Casteel ofte Blockhuys versien, ende ligghende aen de strandt van de Zuyder-zee, een myle van Franiker.

Worckum light mede op de Zuyder-zee, een myle van Bolswaert.⁺

Ende een half myle van daer, op de selve strandt, light Hindeloopen⁺, 'twelck zijn naem schijnt te hebben van den loop der Hinden uyt het bosch van Creyl: zijnde uyt een open Vlecke tot een Stadt geworden in den jaere 1254.

Staveren⁺ wordt ghehouden voor de aller oudste Stadt van Vriesland, de welcke men meent gesticht te zijn in't jaer der Weerelt 3970, dat is een jaer nae de gheboorte onses Iesu Christi. Den oorsprong van haren naem wordt toegheschreven Stavo, een Afgodt der Inwoonders te dier tijdt. Metter tijdt is sy van veel Zee-varende luyden bewoont, ende daer door seer vermaert zijnde, onder de Hanse Steden ghetelt gheworden. Zijnde haere Inwoonders de eerste gheweest die met Schepen door de Zondt in de Oost-zee ghevaren zijn. Waer door hun by den Denen dit privilegie ghegunt is worden, dat de Schepen van Staveren van dien tijdt af daer ter plaetse aller-eerst moghen vertollen. Zy heeft

+ Franiker.

+ Bolswaert.

+ Sneeck.

+ Ilst.

+ Sloten.

+ Harlingen.

+ Vvorckum

+ Hindeloopen.

+ Staveren.

[p. 280]

een schoone, vermaerde ende wijdt besochte Koop-stadt gheweest tot den jaere 1200 toe, ofte daer ontrent, ende leefden over sulcks haere Inwoonders in alle weelde ende dertelheydt, selfs tot haere stoepen ende lenen voor de deure te doen vergulden toe, daer omme sy oock by vele genoemt wierden de weeldighe oft verweende kinderen van Staveren. Maer als sy nu tot den oppersten graedt ghekomen waren, zijn sy oock haest ghevallen, het welcke toe-gheschreven wordt de broodtdronckenheydt van een rijcke Weduwe, de welcke een Schip op Danzijck bevracht hadde, met bevel, dat de Schipper tot zijn last aldaer innemen soude de beste ware die hy konde bekomen. Als nu de Schipper geen beter ware en wist mede te brenghen als Tarwe, heeft sulcks de Bevrachter ten hooghsten mishaeght, die derhalven tot hem gheseyt heeft. hadde hy't Koren tot back-boort inghenomen, hy soudet stracx voor haer ooghen weder tot stuer-boort uyt-worpen. Het welcke gheschiedt zijn, isser terstondt miraculeuselijck een hoogh Sandt voor het diep der Stadt opghewelt, soo datter nae dien tijdt gheen gheladen Schepen meer met volle vracht aen en konden komen. Ende aldus is des Stadts koophandel ende schipvaert seer vervallen, (het voorschreven Sandt noch ter tijdt den naeme draghende van het Vrouwen Sandt.) Doch heeft noch een redelijck welvaren behouden, ende staet met de voorschreven Hanse Steden alsnoch in verbondt, gheleghen zijnde op den ingang van den boesem der Zuyder-zee, een half myle van Hindeloopen, ende ontrent drie van Enchuysen in Noordt-hollandt.

Heel Vrieslandt⁺, soo wel 'tghene wy nu beschreven hebben, als oock Groeninger-landt, is seer volckrijck, ende d'Inwoonders zijn van oudts her wonderlijck strijdtbaer, straf ende hooghmoedigh. Begheven haer nu ter tijdt veel tot den koophandel ende Zee-vaert, waer toe sy een groote menichte schepen uyt-reeden, zijn behalven dien Groote Visschers, daer sy mede veel geldts by verdienen. Dit volck heeft een gheweldighen afkeer ende grouwel van overspel ende allerhande onkuysheydt. Derhalven sy oock den gheestelijcken personen langhe tijdt niet en hebben willen toe-laten onghehout te blyven, op dat die haere Huysvrouwen niet en souden bekruypen; want hun docht dat sy sonder Vrouwen te bekennen niet en mochten leven. Ende heeft dese Wet by haer gheduert tot den tijdt toe van Paus Pius de tweede, die (ghelijck hy schrijft) selfs in persone aldaer gheweest is, ende 'tghene wy hier segghen ghesien heeft. Sy beminnen seer haere vryheydt, ende om die te beschermen, achtende selfs haer leven kleyn: In voeghen dat als sy van eenighe nieuwe Heeren t'onder-ghebracht, oft van haere eyghene qualijck ghetracteert zijn gheweest, soo hebbense t'allen tyden het hoofdt opghesteecken, ende met gheweldt van wapenen haer van de dienstbaerheydt ontslaghen. D'eerste dies onder't jock der Romeynen ghebracht heeft, is gheweest Drusus Germanicus, ende metten afgang des Roomschen Rijcks zijnse ghekomen onder de heerschappye der Fransoysen, maer gheraeckten korts wederom met gheweldt in haer vryheydt, ende maeckten sich eenen Landtvorst van haer eyghen volck, den welcken sy somtijdts Coning, somtijdts Hertoghe noemden.

Daernae begosten sy te komen tot de kennisse des Christelijcken gheloofs door de Predicatie van Sint Clement, te voren ghenaemt Sint Willebroordt, ten tyde van Carel Martel, ende door verloop des tijdts ist ghebeurt, dat Carel de Caluwe Keyser ende Coning van Vranckrijck een deel van dit Land-

+ Aert ende zeden der Vriesen.

[p. 281]

schap ghegheven heeft aen Grave Diederick de eerste van Hollandt. Soo dat de Vriesen van dien tijdt af wel ghestaen hebben onder't ghebiedt van de Hollandtsche Graven; maer zijn dickwils wederspannigh gheweest, ende hebben selfs haeren Landtsheere den Roomschen Coningh Willem de tweede dies naems in een veldt-slagh verslaghen, in't jaer duysent twee hondert vijf en vijftich. Doch eyntelijck zijn sy met Henegouwen, Hollandt ende Zeelandt gheraeckt onder Hertoge Philips van Borgondien, toeghenaemt de Goedertieren; Van wiens huyse sy by houwelijck over-ghegaen zijn aen dat van Oostenrijck, levende nu ter tijdt beneffens de andere Vereenighde Nederlanden in volkomen vryheydt. Ende dit sal ghenoegh gheseyt zijn van Vrieslandt.