Logo DBNL
Nieuw Nederlandtsch caertboeck (1616)

Nieuw Nederlandtsch caertboeck

(1616)–A. Goos, Reinier Telle–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Beschryvinghe der stadt Antwerpen.

DE heerlijcke ende wijdt-beroemde Stadt Antwerpen wordt vanden gheleerden Werelt-schryver Petrus Appianus, ende sommighe andere nieuwe Schryvers ghehouden te wesen de selve+ die Ptolomeus Acuacutum noemt. Den oorsprong van haren teghenwoordighen naem is gheheel onzeker, ghelijck mede die van meest alle de Steden deser seventhien Nederlanden ende meer+ andere quartieren. Sommighe schrijven, dat ten tyde van Iulius Cesar te deser plaetsen op de kant van de Schelde een Borgtht ofte Slot gestaen heeft, daer een groote Reuse in woonde, met name Druon oft (soo andere zegghen) Antigonus, die ghewoon was de rechte helft te nemen van alle de koop-manschappen alhier passerende, ende als hy eenich bedroch vondt aen de Coopman, het goet al te malen verbeurt maeckte, ende daer en boven den Coopman syne eene handt dede afhouwen, ende werpen in den voorby vloeyenden Water-stroom: alsoo dat van dese afghesneden ende in't water gheworpen handen de ghebueren begost hebben den voorseyden Borght Handtwerpen te heeten, welcken naem de Stadt tot op den huydighen dach toe behouden heeft, heetende by den Latinisten Antwerpia, by den Franchoysen Anvers, by den Spaengaerden Amberes, ende by den Italianen Anversa. Tot bevestinghe van dese naem-sporingh toonen sy met der daedt de forme ende het over blijfsel van de voorseyde Borght ghelegen aen de Schelde, ende de Wapenen van de Stadt, welcke zijn een Borght met twee afghehouwen handen. Wysen voorts by de Vierschare, daer de Borght ontrent plach te komen, het overblijfsel van een oudt Slot, dat voor eenighe Iaren afgheworpen is, om andere huysinghen ende woonighen te maecken, op welck Slot sy segghen dat desen Reuse ghewoont heeft. Ende beroepen sich eyntelijck op sommighe wonderlijcke ghebeenten, ende een Spoore van den selven Reuse, so sy voorgeven, die op't Stadthuys bewaert ende ghetoont worden. Daer noch by comt, dat in de twee jaerlijcksche Processen oft ommegangen van de Besnydenisse ende van onser V rouwen (soo de Rooms-catholijcke spreecken) van oudts altijdt een seer groot Stock-beelt omgaet, na de ghelijckenisse van den voorseyden Reuse, naer het welcke dan eenighe andere volghen, die de eene handt af ghehouwen schynen te hebben. Al het welcke te meer schijnt uyt een Klooster voor den dagh ghecomen wesen. Wy, om versterckt te werden door seeckere Latijnsche veerssen, gheschreven op 'toudt Privilegie Boeck deser Stadt, welcke God weet wanneer sy gemaect zyn, maer hebben immers seer kleynen schijn van waerheydt, ende mochten wel erghens uyt een Klooster voor den dagh ghecomen wesen. Wy, om den Lezer niet verdrietich te vallen, sullense nalaten, ende segghen met Guicciardijn dat, om alle dese von-

den ende ghedichtselen te wederlegghen, het ghenoegh is te zeggen, dat men gantsch geene oprechte ende +gheloofweerdighe ghedenckenissen hier af en vint, ende dat het waerschynelijcker is, dat de Antorssers, volckeren uyt Hoochduyschslandt, welcke (ghelijck Meyer ende andere Schryvers melden) hier te lande ontrent den jare 600. met veel andere Natien van dat groote Landtschap neder gheslaghen ende +metter wone ghebleven zijn, den oorsprongh des Stadts ende naems van Antwerpen ghegheven hebben. Andere willen dat desen name ghekomen zy van d'eyghen plaets oft Haven van d'oude Craen, daer ghemeynlijck de Schepen aenquamen ende ontladen wierden, die in tyden Werp, ende naemaels +met versachtinghe des Woorts Werf ghenoemt is gheworden. Maer sommighe scherpsinnighe van de Stadt selve gheboren, wederlegghende met goede redenen alle dese meyninghen, houden dat de Naem Antwerpen ghecomen zy van de twee Duytsche Woorden Aen ende VVerp, welcke 'tsamen soo veel te segghen zijn als Aen-werp, oft in Latijn Adjectum. Want het is blijckelijck ende seker, soo sy segghen dat d'eerste Borght ende een deel der Stadt ghestelt ende ghesticht is op den Aenwas den Lande van den Vloedt toegheworpen. Ghelijck dan int jaer 1560. als men het nieu Stadthuys fondeerde, onder de aerde seecker dick yser werck ende houtwerck ghevonden werdt, tot een merckelijck teken, dat de Schelde eertijts te comen plach ter plaetse daer nu ter tijdt de Marckt staet. Ende wat aengaet den versierden Reuse, sy segghen, dat dit niet andere en is gheweest dan een Heer uyt Ruslandt, de welcke alhier ghekomen zijnde om te wonen, de Borght van Antwerpen ghekocht, oft oock met gheweldt ghekregen heeft, ende want hy een groot ende langh man was, ghelijck de Noort-landers noch huydens daeghs zijn, overmits dese grootheydt ende de ghelijckenisse des naems Russen met Reuse, soo hebben de nacomers ghelooft dat hy een Reuse gheweest is, ende op dat Fondament is voorts al dat verzierde gebou ghegrondeert.

+Antwerpen is gheleghen op de lenghde van vijf en twintich graden, twee en veertigh minuten, ende op de breede van een en vijftich graden vijfthien minuten, onder het Hemelsche Teecken Virgo, ofte de Maeght, in een groot effen Veldt, ter rechter zyde van de Schelde naer het Westen, alwaer de selve Riviere het Hertoghdom van Brabandt scheydt van 'tGraefschap van Vlaenderen, ende dat met soo groote breete ende diepte van Water datter allerley groote Schepen uyt der Zee vryelijck moghen aenkomen tot aen de Kaye oft Krane toe, ja soo dicht daer by, datmense van de Kaye, alst hooch water is, metter handt kan bereycken, het welcke, na't segghen van vele Schippers, die bykans alle Havenen ter Werelt besocht hebben, soo groot een gherief ende bequaemheyt is, als men erghens soude moghen vinden, wesende de Reviere voor de stadt, meer dan vijf hondert Antwerpsche Ellen wijdt, ende ontrent twee en twintich diep, het welcke voorwaer seer lustigh ende heerlijck om sien is, besonderlijck met de volle vloedt, want dan wordt het water ghemeenlijck wel twaelf voeten hoger. Antwerpen light van Mechelen bycans zuydt-westwaerts vier mylen verscheyden, van Leuven Zuyt-oostwaerts, ende van Brussel zuyt-waerts ontrent acht, van Gent thien, van Brugghe vijfthien, van Galis in Vrancrijck drie en dertich, van Londen in Engelant ontrent 'tsestich, van Colen negen en twintich, van Francfort 'tsestich groote, ende van Parijs en Rouanen by de 'tseventich. Van den mont der Zee, na den loop

der Riviere te rekenen, ist ontrent seventien mylen gelegen, maer over lant reysende wel vier mylen min.

t'Antwerpen is noch datelijck te sien de ghestaltenisse met seeckere hare overblijfsselen van een oude+ Borght, gheleghen op den Watervloedt aen de Krane, ende rondtom beset met een oude muyr van ghehouwen steen, die noch meestendeel over eynde staet, ende in sijn ommeloop ontrent duysent schreden begrijpt, hebbende oock rondtom sijn grachten, dewelcke van twee zyden in de Schelde vallende, onder andere omvangende de Borght-kercke, de Vierschare, ende de Steen oft ghemeene gevanckenisse. Dese Borght nu is tot drie verscheyden reysen toe met nieuwe Stads-mueren omgeven geworden, gelijck wy ordentlijck zullen verhalen.+

D'eerste mueringhe is ter begheerte van die van Antwerpen, met verwillinghe van Hertogh Henrick van Brabandt, ghefondeert gheweest in den jare 1201. Ende men siet noch merckelijck overblijfselen daer van tusschen Sint Michiels Klooster ende 'tStadthuys, alwaer de oude Sint Ians poorte met een arm van de Meur noch gheheel is. De tweede Muer is ghesticht gheweest, soo de Registerboecken der Stadt ghetuyghen, in't Iaer 1201. ende zijn daer van overghebleven sommighe torens,+ bycans alle de Poorten, met namen die van Sinte Michiel, van Sint Ioris, ende van Sint Iacob. De+ derde ende laetste Muer is ghemaeckt in't Iaer 1543. als wanneer de Stadt aen de Noort zyde grootelijcks vermeerdert werdt. Dese vergrootinghe heetmen gemeenlijck de nieuwe Stadt, ende begrijpt in de breede van de Roo poorte af tot Schelde toe, acht hondert en vijftich, ende inde lenghde van de Cistern ofte Slijck-poort af, tot de oude Stadts-mueren toe, twee hondert en vijftich schreden, Antwerpsche mate, elcke schrede van vijf voeten. Sy is daernae van alle zyden noch wat ghemeerdert, behalven west-waerts daer de Water-stroom aencomt. Soo dat de Stadt Antwerpen teghenwoordichlijck+ heeft de forme van een halve Mane, oft, om beter te spreecken, van een ghespannen Boghe, nemende den Oever van den Watervloedt voor de Pese.

Dese alder leste Muer nu is een zeer sterck ende heerlijck werck, ghemaeckt van witten ghehouwen steen, van uytnemender hoochte ende dickte, ende voorts met zeer breede, ende naer advenant hooghe aerden Wallen ghesterckt. Heeft thien groote ende treffelijcke Bolwercken, met seven heerlijcke Poorten: waer van d'eerste is Sinte Michiels oft de Croonen-burghsche Poorte, staende zuydt-waerts+ aen de Schelde. De tweede die is ghenoemt de Bagynen Poorte. De derde Sint Ioris ofte de Keysers Poorte, nae Keyser Carolus Quintus, diese, volmaeckt zijnde in den jare duysent vijfhondert vijf en veertigh, om so te spreecken haren Maechdom nam, mits eerst van allen daer door passerende, ghelijck boven aen de selve met groote Letters gheschreven staet. De vierde is Sint Iacobs, oft (soo men die gemeenlijck noemt) de Kipdorp-poorte. De vijfde heetmen Roode Poort, oft oock wel de Berghsche, om dat sy den reysenden man leydt naer Berghen op den Zoom, van welcke Stadt Antwerpen ses mylen verscheyden light. Dese seste staende noordtwaerts op 'tuyterste van de Stadt niet verre van de Schelde, is de Cisterne oft Slijck-poorte. De sevenste sonder die noch mede te tellen, noch eenighe andere kleyne Poortjens, oft Gaten, mede op het Water uytkomende, is de Kraen ofte de Werf-poorte, alsoo ghenaemt nae de plaetse ende het ghestichte daer sy op respondeert.

D'eerste ses Poorten hebben van buyten al te mael fraye steenen Brugghen, met hare val-bruggen ende voor-poorten daer by, waer mede sy besloten ende bewaert zijn. De Stadts mueren hebben daer en boven rondtom gansch wyde ende diepe Grachten, in de welcke men met twee schoone ende bequame Water-molens, staende d'een aen Sint Ians Poort, ende d'ander in de Nieuwe Stadt, soo veel Waters uyt de Riviere kan brenghen als men begheert.

+De Stadt na na dese leste vergrootinghe, begrijpt, van buyten te meten, in haren ommeloop ses duysent een hondert neghen en 'tseventigh passen, oft schreden, welcke maken ontrent vijf Italiaensche mylen. Hare lenghde, in 'tmidden doorgaende, is van achtien hondert ghelijcke passen, ende de breede van duysent en twintich. Maer na der handt door de over-komste des Hertoghen van Alba in dese Nederlanden is aen de zuyt-zyde van de Stadt het Casteel daer by ghekomen, een Sterckte, na't oordeel van vele +sich des verstaende mannen, overmits de bequame gheleghentheydt van de Rivier, ende andere hare eyghenschappen, ghehouden voor een van de schoonste ende onverwinnelijckste die men met ooghen soude moghen aenschouwen. Ende hier door is de stadt ontrent een Italiaensche myle vergroot, zijnde de Vestenen van dit nieuwe deel beplant met vier of vijf ryen van Lindeboomen, die wonderlijcke lusticheyt by brenghen, soo dat sy teghenwoordich is een van de grootste ende schoonste Steden van Nederlandt, maer sonder twijffel een van de sterckste van gantsch Europa.

+Antwerpen heeft op den Oever van de Schelde een schoone, wyde, hooch verheven ende ghecassyde plaetse oft Kaye, ghemeenlijck ghenoemt de Werf, met een fraye ende konstighe Krane daer op, waer mede de aencomende ende afvarende Schepen lichtelijck ghelost ende gheladen konnen worden, dewelcke doen de stadt in haer fleur was, by naest onghelooflijcke veel waren, want Scribanius seght tot verscheyden reysen in de Riviere ghesien te hebben over de vijf en twintigh hondert soo groote als kleene +ende middelbare schepen, in voeghen dat de ghene die jonghst aen ghecomen waren somtijdts twee oft drie weken langh op Ancker moesten blyven ligghen, eer sy beurte konden kryghen om te lossen. Daer en passeerde oock niet eenen dach of daer en voerender ten minste vijf honderdt af ende aen met allerley waren geladen, ende wy hebben verstaen (zeght hy wyders) datter meer dan eens vier hondert t'seffens met een ghetyde zijn aenghecomen. Voeghende voorts daer by, datter ten selven tyde niet eenen dach +voor by en gingh, of daer en quamen ten minsten twee hondert Vracht-wagens aen, geladen met volc behalvden noch de Hooghduytsche, Oostersche, Lorreynsche, ende Fransche last-wagkens, dewelcke des weecks wel duysent in ghetale waren, ende de Boeren-wagens, die met allerley provande in de Stadt quamen, passerende weckelijcks het ghetal van thien duysent.

+Behalven de voorsz Werf oft Voornaemste Haven zijnder noch acht principale Boesemen, Vlieten oft Grachten, komende uyt de Schelde, waer door allerley groote ende kleene Schepen in de stadt gebracht worden. De grootste van allen is die van de Nieu-stadt, dicht aen't Oosters Huys, in den welcken meer dan hondert groote Schepen bequamelijck konnen ligghen. Dese Grachten ende andere Wateren +door de stadt loopende zijn beleyt met vier en 'tseventich so groote als kleene Brugghen.

+De straten van Antwerpen onder groote ende kleyne zijn twee hondert en twaelf, meestendeels wijdt

ende recht. De voornaemste daer van zijn de Meer, de Langhe-nieu-straet, het Kipdorp, de Keyserstraet, de Coeperstraet, Huyvetter-straet, Cammer-straet ende Hoogh-straet.+

Binnen Antwerpen telt men twee en twintich Plaetsen oft Merctvelden, soo groote als kleene, waer van de meeste is der Heeren Plaetse ofte groote Merckt, gheleghen voor't Stadthuys, maer de schoonste is die van de Koopluyden, ghenaemt de Nieuwe Beurse, een seer treffelijck ende heerlijck stuck wercx, verciert met twee Torens ende uyrwercken, vry van waghenen, peerden ende alle andere beletselen, ende rondtom besloten met vier poorten, boven de lustighe gaelderyen oft bedeckte wandel-plaetsen, rustende+ op veel steenen pylaren, zijn seer schoone Panden, eertijdts aen alle zyden vol Winckels, ghestoffeert van allerhande kostelijcke waren, ende met name van Schilderyen, waer van sy oock ghenoemt wierden de+ Schilderis pandt. Behalven dese Beurse, die allen Koopluyden, van wat Natie dat sy oock zijn, ghemeen is. Heeft de Stadt noch ter liefde van d'Enghelsche Natie een besondere schoone Plaetse bescheyden, ende met een fraye loge ende wandel-plaets doen vercieren, die men derhalven ghemeenlijck de Enghelsche Beurse is noemende. Maer om den gunstigen Leser te onderrichten, wat dese naem Beurse beduyt, ende van waer hy zijn oorsprong heeft, sal men weten, dat binnen de Stadt van Brugghe in+ Vlaenderen een opene plaets is, seer wel ende gherieflijck gheleghen voor alle Wijcken ende Straten der Stadt, voor de welcke staet een oudt huys, ghebout op den edelen geslachte der Bursen, ende met hare wapenen, welcke drie Beursen zijn, boven aen de poorte verciert. Van dit huys, geslacht ende wapen nu heeft de plaetse selfs haren naem gekregen, gelijck gemeenlijck in soodanighe saken gheschiedt. Ende want de Koopluyden, drie te Brugge woonden, doen die Stadt den meesten koophandel van de Nederlanden hadde, dese Plaetse oft Beurse ghebruyckten tot hare byeenkomsten, soo hebbense daer na t'Antwerpen ende te Bergen ter marct treckende, om de gelijcknisse der plaetsen aldaer niet die van Brugge, ende uyt ghewoonte, de selve al mede Beursen gheheeten. Welcken naem t'Antwerpen soo aengenaem ende weerdich gheworden is, dat selfs de Fransoysen die voor eerst te Rouanen, ende namaels oock te Tholousen ghebracht hebben, aldus noemende sekere plaetsen, panden ende koop-winckels, nae de hierlandtsche maniere, tot een vertreck ende wandel-plaetse der koopluyden gheordineert. Het welcke naemaels oock ghevolght hebben die van Londen in Engelandt, welcke Coninghinne Elizabeth van hoog-loflijcker ende onsterflijcker gedachtenisse de plaetse aldaer, tot onderscheydt van de Beurse van Antwerpen, heeft willen ghenoemt hebben de Coninghlijcke Wissel, uytdruckelijck bevelende dat mense niet en soude andere moghen heeten. Maer de naem Beurse is soo verstorven gheweest in der menschen monden, dat haer verbodt niet ghenoeghsaem en is gheweest om den selven te weren.

T'Antwerpen telt men twee en veertich soo Kercken, Kloosters, Gasthuysen, als andere Goodhuysen. Welcker aller Hooftkercke ghesticht is ter ere van de Maget Maria, ende gemeynlijck ghenoemt+ wordt Onser Vrouwen kercke. Een groot ende seer kostelijck ghebouw, verciert met eenen heerlijcken Toren van ghehouwen steenen, wel vier hondert en twintich Antwerpsche voeten, dat is twee hondert Florentijnsche ellen hoogh, 'twelck een wonderlijck aenschouwen ende uytsien gheeft, want men+ van desen Toren niet alleen en siet de ghehele schoone Stadt met de omligghende landouwe vol dorpen,

huysinghen ende hoven, maer oock klaerlijck genoegh veel groote ende verre gelegen Steden, als Mechelen, Brussel, Leuven, Gent, ende daerenboven een groote strecke nederwaerts van de Riviere, tot in de Zee ende de Zeeusche Eylanden toe. In den selven zijn onder groote en kleene over de dertich klocken, meestendeels luydende als Musicale instrumenten. De grootste, die uytnemende swaer is, draeght den name van Karel, na Keyser Caerle de vijfde, ende en wordt niet gheluyt dan om ghewoonlijcke ende besondere oorsaken. De Kercke wordt bedient van vierentwintich Canoniken ende veel andere Priesters, +die tot een overhooft hebben, beneffens haren Deken, den eerweerdigen Bisschop van Antwerpen, zijnde dese Stadt onder andere mede verheven tot een Bisdom. De Gooddienst worter seer ordentlijck ende prachtigh ghedaen, door dien de inkomsten der kercke seer groot zijn, ende de gheestelijcke personen vry +van alle tollen ende exeysen. Daer zijn oock onder andere verscheyden cieraten ses principale Broederschappen ofte Hooft-gilden van devotie ende goedt exempel. Van de welcke 'teerste is dat van de Besnydenisse, bestaende uyt vierentwintich treffelijcke soo geestelijcke als weereldtlijcke Mannen van binnen ende buyten der Stadt. Dese Broederschap heeft in de Kercke een groote ende seer schoone Capelle, waer inne bewaert wordt, soo men immers ghelooft, de eygene ware Besnydenisse ofte Voor-huydt onses Heeren Iesu Christi, die men houdt in den jare 1101 in deser Stadt ghesonden te wesen van Hierusalem door den hoogh-vermaerden Godefroy van Bullion, Hertoge van Lothrijck ende Marckgraeve des Heylighen Rijcks, de welcke na 'tinnemen van de selve Heylighe Stadt aldaer Coning gekroont is gheworden. Ten welcken tyde t'Antwerpen oock inghestelt is de Hoogh-tijdt oft Ommegang der Besnydenisse, alle jare ten eeuwighen tyde te houden op den eersten Sondagh naer Pinxteren, die men noemt de H.Drievuldicheydt. Ghelijcker dan noch een anderen ouden Ommegang gehouden wordt in den Oogstmaendt op den eersten Sondagh naer Marien hemelvaert, op den welcken gaet alle de Geestlijckheyd, de gansche Wet ofte Magistraet met haer Officieren, alle de Ambachten van der Stadt met haer Stocken, de Gilden met hare Wapenen ende Vanen, ende voorts de gemeene Borgerye, met grooter pompe ende ghesedicheydt. De tweede Broederschap is die van den Heylighen Cruyce, bestaende uyt dertich personen, vijfthien geestelijcke ende vijfthien weereldtlijcke, ingestelt in't jaer 1375, met veel schoone ende loflijcke ordonnancien, ende onder andere twee wel aenmerckens weerdigh; d'eene, dat elck Gildebroeder verbonden is zynen medegegesel, als zijn eyghen broeder, te waerschouwen al wat hy soude moghen ghehoort oft vernomen hebben aengaende des selven eere, goedt ofte leven, ende wat hem schadelijck ofte hinderlijck soude moghen wesen. D'ander, indien eenighe twist oft oneenicheydt tusschen eenighe van de Ghebroeders quame te rysen, dat dan de andere uyt kracht van beloftenisse gehouden sijnde partyen te vereenighen, ende soo wie hem aen hare uytsprake niet en houdt, die wordt uyt het Gheselschap gheschrabt. Het derde Gilde, bestaende uyt hondert personen soo borghers als vreemde inwoonders, wordt geheeten het Gilde van onser Vrouwen Capellle. Het vierde is dat van den H.Sacramente, 'twelck bestaet uyt een onseker ghetal van borghers ende vreemdelinghen. Het vijfde ende seste zijn de Broederschappen van Sint Antonius ende Sinte Rochus. Ende behalven dese zijnder noch de ses Gilden van Wapenen, de drie van Rhetorijcke, ende de seven en twintich Ambachten van de Stadt, alle

welcke soo Gilden als Ambachten elck haere besondere Capellen ende Altaren hebben in de voorschreve Kercke, daer zy alle Heyligh-daghen Misse doen lesen, ende andere diensten celebreren.

In de Stadt van Antwerpen is voorts de schoone Parochie-kercke van Sint Iacob, met eenen hoogen Toren, doch niet geheel volmaect. Daerna de groote ende rijcke Abdye van Sint Michiel, bewoont+ by Monicken van der Premonstreyten Orden, daer ghemeenlijck de Landtsheere t'Antwerpen komende ghelogeert is. De Kloosters van de drie biddende Ordens, te weten de Minnebroeders, die een tamelijck schoone Librarye hebben, de Carmelyten oft Vrouwen-broeders, ende de Predickheeren, anders gheheeten Iacopynen. De Kercke van de vierde biddende Orden is sedert de tijdt van Martinus++ Luther, door dien de Monicken alle Lutheraens ghesint wierden, ende Sint Augustijns reghel verlieten, tot een Parochie kerck gheworden. Doch binnen vijf ofte ses jaren herwaerts hebben de Augustynen weder een Kercke ende Clooster binnen Antwerpen ghekreghen. Ghelijck mede de Capucynen aldaer voor enighe jaren zijn komen woonen, ende de Iesuyten, die nu twee principale huysen in+ hebben, te weten het Enghelsche, ende dat van de Schets, anders gheheeten 'tHuys van Aken.

Daer is oock een Goodshuys tot onderhoudt van de arme Krancksinnighe menschen. Item een+ Knechtjens ende een Meyskens huys, beyde versien met goede Meesters ende Meesterssen, die de kinderen veelderley konsten ende ambachten leeren, ende voorts veel Vrouwen Kloosters, Gasthuysen ende derghelijcke ghestichten meer, hier te lang om verhalen.

De gansche Stadt van Antwerpen wordt ghedeelt in vijf Parochie-kercken, te weten die van onser Vrouwen, Sint Iacob, Sint Ioris, Sint Andries ende Sinte Walburg, andersins ghenoemt+ de Borchtkercke. Ende worden dese vijf Parochien wederom ghedeelt in derthien Wijcken.+

Binnen alle de welcke staen ontrent derthien duysent vijf hondert huysen, behalven datter noch ledighe plaetse is om meer dan vijfthien hondert te setten, soo dat, indien de Stadt voorspoedt hadde moghen dueren, het ghetal tot vijfthien duysent soude gheresen hebben, sonder mede te reeckenen het groote pleyn tusschen de Stadt ende 'tCasteel, daer men mede veel huysen soude konnen timmeren hebben, ende soude alsdan Antwerpen wel moghen ghereeckent zijn gheworden onder de volck-rijckste Steden van gheheel Europa. Behalven nu dese ghemeene Borgers huysen, de welcke door de bandt seer schoon ende bequaem zijn om in te woonen, eenighe oock heel groot ende op't cierlijcxste ghetimmert, zijnder+ veel publijcke oft ghemeente Ghestichten van uytnemender schoonheydt ende heerlijckheydt, als naemelijck de Munte, het Tapissiers ende Silversmits Pandt, het Vlees-huys, de Visch-marckt, de Waghe, 'tHof van Liere, eertijdts den Enghelschen verleent, maer nu (soo gheseyt is) den Iesuyten ingheruymt, 'tHuys van Aken mede beseten by de selve, het Portugesen Huys, 'tGlaes-huys, 'tHuys van Hessen, daer de koopmanschap te lande uyt Hooghduytsch-landt komende plach ontladen te worden, ende 'tghene alle d'andere in pracht ende aensienlijckheydt verre te boven gaet, te weten het Oostersch oft vrye Hanse-steden Huys, staende tusschen twee Watervlieten in de Nieuwe Stadt. In somma daer en scheen niet andere te ghebreecken, om de Stadt volkomentlijck te vercieren, als een nieu+

Raedthuys oft Paleys voor de Magistraten soo machtighen Ghemeente regherende, het welcke oock eyntelijck ghebouwt is gheworden, soo uytnemende schoon ende treffelijck als een yeghelijck weet, ghekost hebbende, soo Guicciardijn verhaelt, meer dan hondert duysent Croonen. Carolus Scribanius +Iesuyt, handelde van de groote menichte der inwoonderen van Antwerpen, schrijft aldus: Ick bevinde dat Antwerpen meest bevolckt ende ghefrequenteert is gheweest van den jare 1556 af tot 1577 toe, ende waren de inwoonders der Stadt alsdoen over de hondert duysent sterck. Om dit te bewysen, sal ick't ghetal nemen uyt de oude Stadtsboecken van den jare 1568. Daer zijn dan in dat jaer hoofden van Borgheren gheweest in den eersten Wijck 6239, in den tweeden 5929, in den derden 6124, in den vierden 6512, in den vijfden 5218, in den sesten 5810, in den sevensten 9627, in den achtsten 6943, in den neghensten 7419, in den thiensten 7529, in den elfsten 7234, in den twaelfsten 7164, in den derthiensten 8248. Ergo tsamen 89996 zielen, altesamen Borghers. Nu soo warrender ten selven tyde van allerley vreemde Natien, die haer wooninghe t'Antwerpen hadden ghenomen, 14985 personen, maken te samen hondert ende vier mael duysent neghen hondert een ende tachtentich zielen. Ende dit buyten de Schippers, die in grooten ghetale op de Schepen waren. Daerenboven warender in de Voor-steden rond-om de Stadt meer dan vijftich duysent hoofden, de welcke Borgers recht hadden, soo wel als die in de Stadt ghewonnen ende gheboren waren. Maer wie sal konnen tellen de menichte van menschen die daghelijcx t'Antwerpen van buyten aen quamen? Ick lese datter in de jaren 1549, 56, 59, ende 61, over de twee hondert duysent hoofden soo van inwoonders als vreemdelinghen t'eender reyse ghetelt zijn gheweest. Het welcke die niet en sal wonder gheven, die overdencken sal, hoe veel Hoogduytschen, Spaenjaerden, Portugesen, Engelschen, Italianen, Fransoysen, ende andere Natien dat alhier doen ter tijdt woonden ende verkeerden. Wy hebben voor de waerheydt verstaen, datter uyt Spaenjen alleene somtijdts wel drie hondert huysghesinnen gewoont hebben, meestendeel rijck ende machtigh, ende datter des middaegs ende 'savonts ordinaerlijck meer dan vijf duysent personen plachten ter Beurse te komen. Dus verre Scribanius.

+De stadt van Antwerpen is in sonderheyd wel versien van allerley eet ende drinck waer, soo tot nootdrufticheydt ende onderhoudt der inwoonders, als tot pracht, overdaedt ende leckernye versocht. Men heefter grooten overvloedt van allerhande Wynen, als Rhijnsche, Fransche, Spaensche, Canarische, Italiaensche, ja tot de Malvaste van Candien toe. Ende wat aengaet de eetwaren om buyten nootdruft te bancketteren, die wordender mede van alle kanten soo overvloedelijck toeghevoert, als men soude moghen wenschen ofte begheren.

+Antwerpen is van oudts her een Rijcks-stadt, ende gheniet derhalven veel heerlijcke privilegien, ghelijck mede doen veel andere steden in Nederlandt, sonder dat sy nochtans daeromme den Rijcke eenigh tribuyt gheven, oft erghens inne gehouden zijn: want sy eensdeels met geldt, eensdeels door goede diensten, als Antwerpen, eensdeels oock door't verloop des tijdts ganselijck van dese dienstbaerheydt ende onderdanicheydt ontslaghen hebben. Oock heeft Antwerpen een waerdicheydt bykans ghelijck

Brussel, in Nederduytsch ghenaemt Borch-graefschap, ende in Walsch Viscomté: welcken graedt ende+ tytel in ouden tyden ghegheven is gheweest aen den Capiteyn oft Oversten van de Borcht, met sekere vryheden ende inkomsten van heerlijcke goederen soo binnen als buyten der stadt, die hy naemaels den eenen ende den anderen te leen heeft ghegheven, waer door der een Leenhof is opgherecht, in het welcke noch nu ter tijdt alle veerthien daghen open Bancke oft Vierschare gehouden wordt door des Leenheeren Stadthouder. Des Burch-graefs officie was bevel ende toesicht te hebben over de wacht van de Borgt ende Borgherye, het welcke daer uyt merckelijck blijckt, dat noch op den dagh van heden, als yemandt Borgher ghemaeckt wordt, men hem in de Vierschare doet sweren de selve woorden ende termen van oudts ghebruyckelijck, te weten, dat hy den Hertoghe van Brabandt, als Marckgrave des Heylighen Rijcks sal hou ende trou zijn, ende de Borgt, waer by nu verstaen wordt de stadt van Antwerpen ende haren byvang, ghetrouwelijck beschermen ende bewaren, etc. Desen Staet is metter tijdt ghekomen aen den Hertogh van Cleve, als Heere van Diest, ende eyntelijck by wisselinghe aen Mijn Heere den Prince van Oraenjen, die onder andere zyne tytelen ofte eer-namen oock ghenoemt wort Erfburch-grave van Antwerpen, ende van Besanson in Bourgoignen.

De stadt Antwerpen is oock de Hooft-stadt van het derde Quartier van Brabant, soo wy elders geseyt hebben, ende resorteren oft staen over sulcx onder haer ghebiedt de steden van Liere ende Herentals+ met hare Dorpen ende platte Landen. De welcke in alle beden ende schattinghen, die de Staten van Brabandt haren Landtsheer inwillighen, sich ghemeynlijck ghedragen aen't gene dat Antwerpen met de andere drie Hooftsteden des Landts besluyt. Berghen op den Zoom, Breda ende Steenberghen, die mede onder't vierendeel van Antwerpen behoorden, staen nu onder't ghebiedt van de Hooghe Mogende Heeren Staten General der Vereenighder Nederlanden.

Antwerpen heeft van oudts her twee vrye ende grootelijcx gheprivilegieerde Iaer-marckten, geduerende de welcke het een yegelijck vry staet in de stadt te komen, ende ten eynde der selve weder naer huys+ te trecken, sonder dat men hem ter sake van civile schulden eenighe moeyte oft beletsel mach doen, noch op de gheheele gints ende weder reyse yets van hem eysschen. D'eene wordt ghenoemt de Pincxter-marct, om dat hy veerthien daghen voor Pincxter begint. D'ander de Bamis-marckt, ende begint den tweeden Sondagh naer Vrouwen Hemelvaert. Elck gheduerense ses weken lang, ende daer na volgt de betalinghe van de Wissel-brieven ende depoosten op de selve ghetrocken, te weten die van d'eerste Marckt op den thienden van d'Oogstmaendt, d'ander den thienden November, de betalingen van de koopmanschappen gheschieden een maendt daer na. Voorts wordender oock twee Peerde-marckten jaerlijcx gehouden, met twee Leer oft Huyde-marckten, die elck twee oft drie daghen dueren, ende van alle kanten besocht pleghen te worden, met grooten toeloop van volcke.

Van den wijdt-beroemden koophandel deser Stadt, ende deelen daer onder behoorende, als de Schipvaert, de Wissel-banck, de ghewoonlijcke maniere van geldt op interest, oft, (soo't de Koopluyden noemen) deposito te doen, de Asseurancien oft versekeringhen, ende wat des meer is, dewijl het (gelijck Guic-

ciardijn betuycht) daer mede soo seer verloopen is, dat tusschen den staet des jaers 1563, (als wanneer hy zijn Beschryvinghe voor d'eerste mael in't licht gaf) ende dien van't jaer 1587, (tijdt van den derden druck zynes boecks) soo grooten onderscheyt ghevonden wierdt, als tusschen dach ende nacht, en sullen wy hier niet breeder spreecken. Te min, om dat de selve materie hier voren in de beschryvinghe van Amsterdam, welcke Stadt in desen deele die van Antwerpen schijnt ghesuccedeert te wesen, ghenoeghsaem +verhandelt is. Houden ons derhalven te vreden met te segghen, dat de Borghers ende Inwoonders van Antwerpen, ten tyde van haren voorspoedt, haer ghemeenlijck geneerden met koopmanschap, ende datter onder de selve veel treffelijcke, rijcke ende machtighe Koopluyden waren, sommighe van twee hondert tot vier hondert duysent Croonen toe voor haer hoofdt, jae oock meer. Het welcke niemandt vreemt en moet gheven, want Scribanius verhaelt door nauw ondersoeck bevonden te hebben, datter in yeder van de boven verhaelde voorspoedighe jaren meer dan hondert drie en dertich millioenen, dat is ontrent vier duysent tonnen gouts in de koopmanschap verhandelt plachten te worden, behalven noch 'twisselgeldt ende dierghelijcke partyen, die bynae een onuytspreeckelijcke somme bedroeghen. Het zijn oock noch huydendaeghs die van Antwerpen door de bandt beleefde, zedighe ende verstandighe lieden, vlytigh om de vreemdelinghen nae te volghen, met de welcke sy haer lichtelijck vermaeghschappen ende bevrienden. Zijn wel hervaren ende gheschickt om over al de weerelt te handelen, soo dat selfs de Vrou-personen, al en hebbense noyt buyten 'slandts gheweest, twee, drie ende vier, jae sommighe ses ende seven talen konnen spreecken, oft immers haer selven daer mede behelpen, 'twelck voorwaer een wonderlijck ende seer gherieffelijck ding is. Het zijn t'Antwerpen oock uytnemende Werck-meesters ende Konstenaersin allerley handtwercken ende wetenschappen, die soo veel wercks niet maecken en konnen, +'ten is eer verkocht dan voltoyt. Hoe veel ende hoedanighe handtwercken datter eyghentlijck gheoeffent worden, en kan men niet beter uytspreecken als met het woordeken alle. Want ten eersten wordender ghemaeckt verscheyden soorten van Wolle-lakenen, Lijnwaet van alle prijs, Tapisseryen, Bombazynen, Fusteynen, Wapenen ende alleley krijghs-rustinghe, Leder, Schilderyen, Verwen, Verguldt-werck, Silver-werck, Glasen op zijn Veneetsch, allerhande Kramerye van Goudt, Silver ende ander Metalen, midtsgaders van Zyde, Lijn ende Wolle. Ende voorts Zyde-laeckenen van verscheyden soorten, als Fluweel, Satijn, Damast, Armezijn, Taffetaf, Caffa ende dierghelijcke. Men raffineert ende suyverter seer konstelijck allerhande Metael, Wasch, Suycker, ende meer ander Waren. Kortom alle handtwercken ende konsten (soo gheseyt is) gaender in swanghe. Ende om den Leser des te volkomentlijcker t'onder-rechten van de vorighe heerlijckheydt deser voortreffelijcker Stadt, sullen wy, als tot een besluyt van deser materie, uyt Guiccirdijn hier stellen het ghetal der Meesters van de ghemeynste ende noodighste Ambachten, die by zynen tijdt t'Antwerpen winckel hielden, waer +by men dan de groote menichte van alle de andere des te lichtelijcker sal konnen afnemen. Hy seght dan datter ghetelt waren hondert neghen entsestich Backers, acht en tseventich Vlees-houwers, in de tneghentich Vis-koopers, over de hondert Chirurgijns, weynich min als ses hondert Kleer ende Kous

maeckers, hondert vijf en twintich Goudt ende Silver-smeden, sonder alle de Steeckers, Snyders ende Slypers van Iuweelen, drie hondert soo Schilders als Beeldtsnyders, ende Kramers oft Meersluyden een ontallijcke menighte. Alle welcke konsten ende handtwercken, behalven datse de Stadt veel profijts tot onderhoudinghe van de Ghemeente toebrachten, soo belettense oock dat de jonghe jeught door ledigheydt ende wellust niet bedorven en wierdt, verweckende ende scherpende de gheesten ende verstanden der jonghers alsoo, dat zy metter tijdt oprechte liefhebbers haeres Vaderlandts wierden.

Eer wy nu wyder voortgaen tot de Beschryvinghe van de Politie ende regheringhe deser hoogh-loflijcker Stadt, moeten wy voorstellen de naervolghende veerskens des hoogh-gheleerden ende wijdt-vermaerden mans Iulius Caesaris Scaligeri, gheschreven zijnde tot lof van de selve Stadt, ende ten deele bevestighende 'tghene wy tot noch toe van haere grootheydt gheseyt hebben. Midtsgaders een Sonnet van den Heere Fransoys Pescioni Florentyner, mede wel gheschreven tot lof als voren, maer de Stadt oock met eenen waerschouwende, hoe sy haer in soo grooten voorspoedt ende weelde behoorde te draghen, indiense niet en wilde vervallen tot de plaghen daer met hy haer dreyght. De eerste veerskens luyden in't Latijn aldus:

 
Oppida quot spectant oculo me torva sinistro,
 
Tot nos invidiae pallida tela petunt.
 
Lugdunum omnigenum est, operosa Lutetia, Roma
 
Ingens, res Venetûm vasta, Tholosa potens:
 
Omnigenae merces, artes priscaeque novaeque,
 
Quorum insunt alijs singula, cuncte mihi.

Dat is:

 
Soo vele Steden trots als my te deser tijdt
 
Met een verstoort ghelaet en slincker oogh aenschouwen,
 
Iuyst soo veel pylen schiet op my de bleecke nijdt.
 
Lyons en soud men schier niet volder konnen stouwen,
 
Parijs wordt dicht-bewoont en booght op zijn ghebouwen,
 
Groot is de Roomsche Stadt, Veneedjens rijck ghebiedt
 
Streckt wijdt en breedt, ick ken't: Tholouse wordt ghehouden
 
Voor machtigh. Maer wat ist? de Waren (wien't verdriet)
 
De kunsten oudt en nieu, by d'andere maer ghenoten
 
Ten deele, zijn in my gheheel en al besloten.

Volght nu het voor-ghemelde Sonnet, gheschreven in Floentijnscher Tale, ende by ons verduytscht:

 
Godi Anversa, e humil' gratio a Dio rendi
 
De si preclaro e cosi ampio dono:
 
Onde da quanti Regni al mondo sono
 
Richezze accogli, e lieta in alto ascendi.
 
 
 
Segui il tuo corso, e vittoriosa tendi
 
D'ogui grandezza al sommo. Mà fia buono,
 
Che quanto più (nota ciò ch'io ragiono)
 
Sormonti, e forze e anmento prendi,
 
 
 
Tanto più vegli, e gelosa procuri,
 
Ch' in si rica fortuna ebbri I tuoi figli
 
Non forse evertan'si felice stato.
 
 
 
Perche se sien' superbi, ingiusti, impurì,
 
A Bacco additti, e di rapaci artigli,
 
Breve harai vita (ch lassa!) e diro il fato.
 
Antwerpen zijt verheught, en danckt den Heer ootmoedigh
 
Voor dees besondere gaef daer met hy u beschenckt,
 
Waer door een yeder Rijck des weereldts tot u brengt
 
Zijn vruchten veelderley en rijckdom overvloedigh.
 
 
 
Vervolght vry uwen loop, rijst ende stijght voorspoedigh
 
Tot op den hooghsten trap des grootheyts. Maer ghedenckt,
 
Dat hoe ghy hoogher klimt (ick seg't u onvermenckt)
 
En stercker wordt, hoe dat ghy oock te meer voorhoedich
 
 
 
Behoort te zijn, en wel te letten, dat uw' kind'ren,
 
Betoovert door den dranck der weelden, uwen staet
 
Niet om en werpen. Want indien se vroegh of laet
 
 
 
Trots worden, en onkuysch, en yemandt 'tzijn vermind'ren
 
Met list of met gheweldt, en Bacchus vieren snoodt,
 
Soo wordt uw' leven kort (eylaes!) en hardt uw' doodt.

De Stadt van Antwerpen heeft tot haren Heere ende Vorst den Hertoghe van Brabant, als Marcgrave des Heylighen Rijcks, maer gheniet daer beneffens soo veel treffelijcke ende van oudts verkregene privilegien, immers als sy wel ghevolght ende onderhouden worden, dat sy ghelijck een vrye Staedt+ ende Republijck is, behoudens altijdt den Landtsheere zijn wettelijck recht ende opperste heeschappye. Het regiment ende bewindt van de gansche Stadt ende Republijcke wordt bedient by de vier Leden der+ selve, waer van't eerste begrijpt den oppersten Magistraet, bestaende uyt Burghemeesters, Schepenen, Thresorieren ende Ontfanghers. Het tweede bestaet uyt alle de gene die eertijdts Burghemeesteren ende Schepenen gheweest zijnde, nae haren afgang de mindere Magistraetschappen bedienen. Het derde wordt ghenoemt de Borgherye oft Poorterye, begrypende de sessentwintich Capiteynen van de Borghers uyt de derthien Wijcken der Stadt, met de vier Hoofdtmannen over de selve ghestelt. Het vierde, ghemeenlijck gheheten de Dekenye, bestaet uyt de vierenvijftich Dekens oft Overluyden van de sevenentwintich Ambachten. Dese vier Leden maecken het Corpus ofte Lichaem der Stadt ende Republijcke.

D'Opperste Magistraet ofte Raedt, die men ten aensien van de afgaende noemt de nieuwe Heeren,

+wordt alle jare ghewoonlijck ghekosen in de Mey-maendt, ende dat op deser maniere. De Heeren in bedieninghe zijnde noemen neghen personen, die hun waerdich ende bequaem duncken te wesen tot sulcken graedt; ende de Hoofden oft Overste van de derthien Wijcken noemender mede negen. By dese achthien worden de oude ende op den afgang staende Heeren ghevoeght, soo datter in alles zijn sessendertich personen, om tot nieuwe Regeerders verkosen ende aenghenomen te moghen worden. Deser namen worden na 'tHof ghesonden daer de verkiesinghe moet gheschieden, ende als de Landtsheer oft zijn Stadt-houder met zynen Raedt de selve oversien heeft, doet hy voorts de keur, maer en mach over de helft van de voorgaende Heeren niet veranderen, noch oock twee Broeders oft Neven insetten. De keur ghedaen zijnde, sendt hy na de Stadt twee Commissarissen, de welcke Ridders van't Gulden Vlies, oft ten minsten Baenderheeren in Brabandt moeten zijn, ende met hen den Cancelier van Brabandt, Dese drie t'Antwerpen ghekomen zijnde doen den Raedt op't Stadthuys versamelen, ende verclaren naer sekere ceremoonien, welcke de nieuwe Heeren ofte Schepenen voor dat jaer sullen wesen.

Ende dese nieuwe Heeren aldus verkoren zijnde, hebben dan volle macht de twee aenkomende Burgemeesters te kiesen; welcker een, te weten den Binnen-borgemester sy uyt haer eygen ghetal nemen; den anderen, de Burgmeester van buyten gheheeten, kiesense uyt het ghetal der oude ende afgaende Heeren, ende bestaet alsoo het Collegie van de nieuwe oft regerende Heeren uyt twee Bourghemeesteren ende achthien Schepenen, onder dese leste mede gherekent zijnde de Binnen-borghemeester, die met eenen oock Schepen is.

+De voornaemste ende hooghwaerdighste van de twee is de Buyten-borgmeester, want zijn officie besonderlijck is buyten te reysen, ende metten Hove ende Staten des Landts alle voorvallende saecken te verhandelen. D'ander wordt de Binnen-borgmeester ghenoemt, aenghesien zijn ampt eyghentlijck is +binnen de Stadt te blyven, voor't regiment der selve goede sorghe te dragen, ende soo borgers als vreemdelinghen ghehoor te verleenen, ende te rechte te helpen.

+De Landtsheere heeft binnen Antwerpen twee Stadthouders sittende, d'een over criminele ofte den lyve aengaende, d'ander over civele oft borgherlijcke saken. Welcke twee Officien ghemeenlijck ghegheven worden voor't leven, ende gaen de ghene diese bedienen in waerdicheydt alle d'andere Magistraten te boven. De eerste, die oock hooghst gheacht ende gesien is, wordt in andere plaetsen Schout oft Bailliu ghenaemt, maer want hy alhier seker rechts-ghebiedt heeft over eenighe by-gheleghene Dorpen, die 'tMarck-graefschap van Ryen maken, den Marckgraefschappe dse H.Rijcks toebehoorende, soo heeft hy oock den tytel van Marckgrave van Ryen, ende wordt daeromme gheheeten de Marck-grave. Zijn officie is de quaerdoenders te doen vanghen, justitie daer over van den oppersten Magistraet te begheren, ende de ghewesene sententien ter excercutie te doen stellen.

+De Stadthouder van civile oft borgherlijcke saken noemt men ghemeelijck den Amman, ende sit ten ghesetten daghe ende plaetse ter Bencke, daer soodanighe saken bepleyt worden. Zijn officie zijnde, de Heeren te sommeren ofte manen om recht te doen ende vonnis te wysen op kosten van onghelijcke, ende dan de ghewesene vonnissen uyt te voeren naer behooren.

De twee Thresorieren ofte Penning-meesters ende den Ontfanger der Stadt, worden ten vernoeghe des volcx ghekoren t'elckens voor drie jaeren, ende dat in manieren als volght. De Magistraet in+ regheringhe wesende kiest drie personen van de lest afgheganghen Heeren, ende sendt hare namen schriftelijck over aen de Dekens van d'Ambachten, die dan met de meeste stemmen een uyt dese drie kiesen tot opperste Thesorier. Daernae gheven de selve Dekens aen den regerenden Magistraet drie Mannen over uyt de treffelijckste Borghers van der Stadt, ende drie andere van de deghelijckste onder haer ambachten: Wt de eerste drie kiest de selve Magistraet den tweeden Thresorier, ende uyt de drie leste den Ontfangher. Der Thresorieren ampt is, des Stadts inkomsten te versamelen, ende daer uyt met wete van Borghemeesters ende Schepenen de ghemeene schulden te betalen. D'ontfangher is, om soo te spreecken, als Cassier, ende houdt de boecken ende reeckeninghen; maer en mach uyt eyghen authoriteyt aen niemandt eenighe penninghen uyt keeren.

De Stadt heeft oock twee Pensionarisen, zijnde ghemeenlijck Doctoren oft Licenciaten in de Rechten. Dese staen de Heeren by met haeren raet, ende indiender eenighe swaere sake voorvalt, moghen sy+ haer oock met andere beraden, ende alsdan haer advijs den Heeren verklaren. In somma sy solliciteren ende beneerstighen de saken van der Stadt, soo binnen als buyten, maecken de Schriftueren die te Hove oft elders over te leveren zijn, ende voeren't woordt van de Republijcke.

T'Antwerpen zijn oock vier Griffiers, welcker voornaemste officie is, alle sententien ende andere+ acten ofte rechtshandelinghen te schryven ende te onderteeckenen, d'aenspraecken ende antwoorden van partyen te boecke te stellen, ende de sacken met de overgheleverde stucken te bewaren.+

De Secretarisen, die mede vier in ghetale zijn, bedienen in't afwesen der Pensionarisen bynaest 'tselve officie. Houden daerenboven den kleynen Seghel, maecken de instrumenten ende brieven van verkoopinghen ende andere voorwaerden oft contracten, ende onder-teeckenen de acten van criminele saecken.

De regerende Magistraet kiest door hem selven, ende sonder wete oft consente van den Hove,+ uyt het ghetal der Dekenen van de Ambachten der Stadt twaelf Raedts-personen, die men ghemeenlijck noemt den kleenen oft minderen Raedt. Doch en hebben alle de Ambachten dese weerdicheydt niet, dat uyt haere Collegien alsulcke Raedsmannen ghenomen worden. Ettelijcke hebbense oock maer alle drie jaren, andere maer twee jaren eens. Maer de Schippers, de Kramers oft Meerseniers, ende de Hoveniers, als d'oudste ende voornaemste hebben t'elcken jaere doorgaens een persoon uyt haere respective Ambachten in den voorschreven kleenen Raedt. Dese twaelve nu komen alle Maendaghe by de Heeren van der Stadt seer statelijck in den Raedt sitten, om de requesten der supplianten, ende andere saken de Politie ende Ghemeente aengaende te verhooren, ende haere meeninghe over de selve vrymoedelijck uyt te segghen. Indien sy oock erghens eenigh quaedt gherucht, oft yet anders de ghemeyne welvaert betreffende vernemen, gheven 'tselve den Raede vlytelijck ende ghetrouwelijck aen. Maer nochtans in swaere ende ghewichtighe saecken wordt de Grooten oft Breeden Raedt versamelt, ghelijck hier nae breeder verklaert sal worden.

+De selve Magistraet verkiest oock den Raedt van der Hallen, bestaende uyt twee Dekens, als Hoofden, twee Waerdeyns, ende acht Onder-mans, waer af de twee moeten Schepenen gheweest hebben. Voor dese Heeren komen alle saken de Wolle ende Laecken-bereydinghe eenighsins aengaende, als van Camelotten, Sargien oft Deeckens, Tapisseyen, Aluyn, Weedt oft Pastel, Mee-krappe ende dierghelijcke, in de welcke sy vonnis wysen, maer daer men van appelleren mach aen den oppersten Magistraet.

+De welcke mede kiest twee Keur-meesters, daer toe nemende sulcke personen die eertijdts Schepenen gheweest hebben. Haer officie is sorghe te draghen ende toe te sien dat het Broodt op zijn behoorlijck gewichte ghebacken, de Wynen ende Bieren ten betamelijcken pryse, ende het Vleesch, de Visch ende andere eet waren versch ende oprecht verkocht mogen werden. Des Saterdaeghs,'twelck de voornaemste Marckt-dagh is, stelt de Keur-meester het ghewichte ende den prijs van alle Rogghen ende ander ghemeen Broodt voor de aenstaende weecke, nae dat het Koren den dien dagh geldt. Ende alsoo werdt oock op Wijn ende Bier een behoorlijcke prijs ghestelt, maer op't Vleesch ende andere eet waren niet.

+By den Magistraet worden oock ghekoren vier Wees-meesters, waer af de vier moeten Schepenen gheweest hebben, om als Vooghden ende Beschermers den Weesen te zijn; ende vier Rechters met een Griffier om alle krackeelen ende vyandtschap te beslechten, de welcke derhalven Peys-maeckers gheheeten worden.

+Noch kiest de voorschreven Magistraet alle jare twee Aelmoesseniers, om't getal van viere te ververschen, die ghewoonlijck dit officie bedienen, ghewonnen wordende uyt de rijckste ende deghelijckste Borghers van der Stadt. Dese halen daghelijcx de aelmoessen om in de Kercken, ende andere plaetsen; besonderlijck op hooghe Feest-daghen, ende al wat haer om Gods wille ghegheven wordt, 'twelck meer dan hondert duysent gulden jaerlijcx plach te bedraghen, 'tselve deelen sy, nae haere ghewoonlijcke ordinantie, ende nae haer goetduncken ende conscientie, uyt aen de arme menschen, Gasthuysen, ende andere Goodshuysen der Stadt, doende voorwaer veel heylige wercken van barmherticheydt, ende verschietende meestendeels een goede somme van penninghen van den haren, om niemandt ghebreck te laten lyden. Daerenboven onderhouden de selve Aelmoesseniers tot een sekeren ouderdom toe een groot ghetal armer kinderen, de welcke sy verscheyden ambachten ende oeffeninghen doen leeren, ende op't eynde loflijck ende eerlijck uytgheven oft anders te rechte helpen.

+Wyders worden by den selven Magistraet gekoren telckens voor twee aenstaende jaren uyt elck van de derthien Wijcken der Stadt twee Capiteynen, die aldaer Wijck-meesters heeten; ende behalven de selve noch vier Hoofdt-mannen, die den Wijck-meesters, daer 'tnoodt is, behulpich zijn, ende hare saken in den Raedt verdedighen; makende te samen (soo gheseyt is) het derde Lidt van der Stadt. Ende heeft elck Capiteyn onder hem zijn honderste mannen, ende dese weder hare thiende mannen ofte Corporaels. Haer officie is goede reeckeninghe te houden van de weerbare mannen die sy in hare quartieren hebben, ende die, als het de noodt vereyscht, te vergaderen ende t'samen te brenghen.

Eyntelijck maeckt de selve Overste Magistraet alle jaere de 54 Deckens van de 27 Ambachten der

Stadt, wesende 'tvierde ende leste Lidt van den gheheelen Staet, ende dese worden aldus verkoren. De+, Gilde-broeders van elck Ambacht in't besonder vergaderen op een bestemde plaetse, kiesen daer onder malkanderen ses van de voornaemste ende bequaemste personen uyt den hoop, ende gheven die schriftelijck over aen den Magistraet, die 't dan nae zijn beliefte twee tot Dekens af maeckt, ende dese nemen noch twee andere uyt den selven Ambacht tot haer hulpe ende bystandt, die mede den eedt van ghetrouwicheydt doen in des Borghemeesters handen, dienende soo wel d'eene als d'andere voor den tijdt van een jaer. Haer officie is mede te verschynen in de vergaderinghe als men op't Stadthuys den Grooten of Breeden Raedt+ houdt, om met d'andere drie Leden te helpen raden ende besluyten. Maer in't besonder sien sy met malkanderen toe, dat de ghene die in eenigh Ambacht wilt komen zijn behoorlijcke proeve doe, datter goede vrede ende eendracht onder de Gilde-broeders ghehouden werdt, ende dat alle oneenig-heden met minne verdraghen ende ghesleten werden, etc. De Ambachten (soo gheseyt is) zijn in ghetale seven en twintich, maer onder elck van die worden verscheyden mindere Ambachten begrepen. Het oudtste ende voortreffelijcxste van alle is dat van de Schippers, maer het rijckste, dat van de Meerse, waer onder begrepen zijn alle Koopluyden, Konstenaers ende Ambachtsluyden, die goude, silvere, zyde ende wolle lakenen, oft ander doeck metter elle uyt snyden, ende allerhande waren met het kleene ghewichte ende mate verkoopen.

De Stadt van Antwerpen plach gemeenlijck in haren dienst te houden seven Doctoren oft Medicijnmeesters+, waer af de twee leste schuldigh waren twee oft driemael ter weecke in de Gasthuysen te gaen, om de arme krancke menschen aldaer te besoecken ende cureren. Daer waren oock seven ghesoren ende ghegageerde Chirurgijns, mede tot de selve visitatie ende cure verplicht. Item ghesworen ende geloonde Landtsmeters, Timmerlieden, Metsers, Slotemaeckers, ende meer andere Ambachtensluyden, mitsgaders sekere Stadts Vroe-vrouwen, tot behulp der arme Kraem-vrouwen gheordineert.

Daer zijn in de Stadt ses Gilden ofte Gebroederschappen van wapenen, elck bestaende uyt twee hondert mannen, welcke daer toe by de Hooftlieden van yder Gilde ghekoren worden, ende ghekoren zijnde,+ sonder wettelijcke oorsake, niet en moghen weygheren te ghehoorsamen. Van dese ses Broederschappen ofte Schutteryen zijnder twee van den Voetboghe, twee van der Handtboghe, een van de Handtbusse ende een van't Slachsweerdt met bey de handen, doch is die van den ouden Voetboghe de voornaemste, welcker Gilde-broeders, soo wel in dese als in andere Brabandtsche Steden haere Hertoghen wel-eer ghedient hebben voor Lijf-schutten ende Archiers, alsoo dat wanneer den Hertoge wilde van Antwerpen naer Brussel reysen, soo vergheselschapten hem de Schutters van den Voetboge aldaer tot de naeste Stadt, namelijck Mechelen, ende die van Mechelen voorts naer Brussel. Overmits welcke diensten sy van hare Landtsheren veel gratien ende privilegien verkreghen hebben. Elck Gilde kiest selve twee Dekens tot Hooft-heden met hare Stadthouders, die van den Magistraet bevestight worden, ende daerenboven hebbense elck een Edelman van der Stadt tot een Over-deken ende Bescherm-heer. Alle de Gilde-broeders zijn ingheboren borgers van Antwerpen, oft immers seer weynigh vreemdelinghen, ende die niet dan van goeder qualiteyt, alsoo datter op haerluyden niet en valt te segghen.

Daer en wordt oock niemandt toe ghenomen hy en is boven de twintich ende beneden de tsestich jaeren oudt. Haer principaelste officie is nu ter tijdt goede wacht te houden aen de vesten, poorten ende andere plaetsen der Stadt, soo wanneerder buyten eenigh gerucht is van vyanden, oft binnen eenigh quaet vermoeden van muyterye, oploop oft ander ongheschicktheyt.

Boven alle deser heeft Antwerpen drie Gilden oft Camers van Rherorijcke+, te weten die van de Violiere, van de Goudtbloeme, ende van den Olijftack, dienende om by sekere tyden ende gheleghentheden op openbare daer toe bestemde plaetsen het volck te onderhouden ende vrolijck te maken met Tragedien, Comedien, ende andere niet min stichtelijcke als ghenoeghlijcke by-spelen, daer men veel goede ende oorbaerlijcke dinghen uyt mach sien ende leeren.

Aengaende de bedieninghe der Iusitie, die wordt t'Antwerpen in deser manieren onderhouden.+ Door den Oppersten Magistraet ofte Schepenen komen ter eerster instantie alle civile ende criminele saken, behalven alleen die gene, welcke bepleyt worden voor den Raedt van der Hallen. De vonnissen crimineel, ofte den lyve aengaende, by den voorsz Magistraet gewesen zijn diffinitijf, ende en valt op de selver geen reformatie oft appel: maer de civile, al ist datse, d'aenlegger borge stellende, haest ter executie gestelt worden, moghen nochtans in de Cancelrye van Brabandt ter reformatie ghebracht worden.

In criminele saecken+ procedeert de voorschreven Magistraet aldus. De Marckgrave en mach sonder des Binnen-borgmeesters verlof geen borger doen vanghen, 'ten ware dat hy hem op't feyt metter verscher daet bevonde: ende hem al wettelijck ghevanghen hebbende, moet hem binnen drie dagen ten langsten voor den Magistraet brenghen, die alsdan hem voor eerst doet uytblasen ende verkondighen met den hoorn in de oude Borcht, op dat het elck een kennelijck sy. Dit ghedaen zijnde komt de Magistraet byeen in de Vierschare, een plaetse staende onder den blaeuwen Hemel, met open deuren, ten eynde een yeghelijck moghe hooren, ende sien watter ghedaen wordt, ende daer spreeckt de Marckgrave, oft zynen Stadthouder den ghevanghenen aen in tegenwoordicheyt des volcx, hem eysschende den hals, oft ander straffinghe, na de verdienste der saken. De misdadighe daerenteghen heeft de macht te nemen alsulcken Advocaet alst hem belieft, ende sich in aller voeghen te verantwoorden ende te verweren, al en hadd' hy schoon oock gheen geldt om den selven te betalen; want daer zijn sekere Advocaten van Stadts wegen ten selven eynde gheordineert. Ist nu sake dat de misdaet kleen ofte light is, soo wordt de aengeklaeghde terstont ontslagen, doch op cautie ende met belofte van t'elckens des vermaent zijnde te rechte te staen. Maer is de sake swaer, soo eyscht de Marckgrave den ghevanghen ter pijnbanck, ende Schepenen sulcx gheconsenteert hebben, moet daernae de Borgherye oock daer innne bewillighen, ende dan wordt hy eerst ontpoortert, dat is van zijn Borgherschap afgheset. Maer de Marckgrave en mach hem niet doen pynighen, dan in teghenwoordicheyt van ten minste twee Schepenen, noch oock niet langher dan't hen goet dunckt. Als nu de misdadighe 'tfeyt bekent, soo wordt hy terstont uyt de ghevanckenisse gebrocht op een seker oude brugge, om hem zyne bekentenisse voor't volck te doen bevestigen, 'twelck gedaen hebbende, wort hy sanderendaeghs, oft alst den Heeren best gelegen is, wederom ter Vierschare ghebracht.

Daer leest dan een van de Secretarisen met luyder stemmen de voorsz bekentenisse; ende de Wethouders,

de sake wel ondersocht hebbende, wysen vonnis, 'twelck de Borgemeester met luyder stemmen uytspreect, ende uytghesproken zijnde, doet het de Marckgrave, tot des Landtsheeren kosten, executeren.

Aengaende civile+ oft borgherlijcke saecken, niemandt en mach noch borgher noch vreemdelingh binnenAntwerpen huyshoudende ende vaste wooninghe hebbende arresterende oft ghevanghen doen setten, veel min zijn goederen beslaen, hy en sy eerst ende al voren voor rechte ontboden, ende ordentlijck overwonen, in deser manieren. Men doet door een Stadtbode oft ander Stadtsdienaer zijn schuldenaer daghen voor Schepenen, ende daer wordt d'aensprake mondelinghe oft by gheschrifte, nae gheleghentheydt der sake, door een Advocaet oft Procureur ghedaen. Indien nu de Aenleggher gheschrift oft openbaer bewijs heeft tot laste van den schuldenaer, soo wordt dese haest ghedoemt oft verwesen tot betalinghe van de gheeyschte schuldt, ende ghedoemt zijnde gheeft men hem een korten termijn om te betalen: niet betalende, set men hem twee oft drie Kluyvers oft 'sHeeren-dienaers in zyne goederen, ten eynde die nergens vervoert oft verdraghen en worden. Dit aldus acht oft thien daghen gheduert hebbende, ende hy geen middel vindende om te betalen, sendt de Amman een Clerck uyt om zyne haestlijcke goederen te beschryven; de welcke opgheschreven zijnde binnen luttel daghen daer na openbaerlijck verkocht worden op des schuldenaers ofte verweerders kosten, ende indiense niet ghenoeghsaem en zijn om de schuldt te betalen, soo worden zyne onroerlijcke goederen terstondt mede verkocht, ende die noch niet genoegh zijnde, mach men hem inslijck oft in persone ghevanghen doen setten, alst volkomentlijck blijckt dat hy anders gheen middel en heeft om te betalen.

Een vreemdeling+, die geen vaste wooninge oft huys-vestinge in de Stadt en houdt, mach t'allen stonden by dagh ende by nachte over al gevange worden, behalve in Kercke ende Kloosters die altijdt vry zijn geweest. Maer drie dagen geseten hebbende, moet hy rechtelijck aenghesproken worden, oft anders wordt terstont uyt hechtenisse ontslagen. Aengesproken zijnde, mach hy volstaen met borghe te stellen, ende sulcx gedaen hebbende, gaet hy los ende vry, ende mach zijn sake vervolghen voor de Magistraet.

Een borgher oft ingheseten van Antwerpen en mach zijn mede-burgher oft mede-ingeseten buyten de selve Stadt niet doen vanghen noch te rechte beroepen, noch zijn goederen doen beslaen, ten sy dat de selve ghefailleert ofte voorvluchtich is gheworden.

Indien een borger oft vreemdeling binnen Antwerpen+ failleert, soo neemt zijn huysvrouwe haer houwelijcx goedt voor uyt, oft haer kinderen trecken't in haer stede, ende na de selve komt de Landtsheere ofte de Stadt. 'Tgene datter dan overschiet komt den Crediteuren toe elck na behoorlijcker portie. Indien oock een Crediteur met den gefailleerden niet en wilt verdragen, soo en mach men hem daer toe niet bedwingen, maer de ghefailleerde moet hem te vrede stellen, oft ten minsten metter tijdt suffisante borghe setten.

Een Vader en mach zijn bastaert-sone niet legitimeren oft wettigh maecken, sonder des Landtsheeren authoriteyt. Maer gelegitimeert zijnde, mach de Bastaert zyne goederen by testamente besetten den genen die't hem belieft, ofte geen testament makende, soo versterven zyne goederen op zijn naeste vrienden. Daerenteghen niet ghelegitimeert zijnde, en vermach hy gheen testament te maken, maer zyne goederen worden gheappliceert tot profyte van den Landtsheer. Hy en komt oock, al schoon wettigh ghemaeckt

zijnde, in zijns Vaders goedt niet beneffens andere echte kinderen, maer behout alleenlijck 'tghene dat hem de Vader uytdruckelijck by testamente naelaet. Hy en mach oock nae de Wetten van den Lande gheen Magistraet oft officie van state verdienen. Maer een Bastaert van Moeders weghen, ghewonnen ter wyle sy onghebonden was by een vry ende gheen geestelijck persoon, heeft zijn deel in zijns Moeders goederen, soo wel als zyne echte Broeders ende Susters.

De ligghende oft onroerlijcke goederen en moghen t'Antwerpen niet verkocht, verset oft eenighsins veralieneert worden, 'ten sy door middel van Schepenen-brieven. Maer roerlijcke ende haestelijcke goederen, ghelijck koopmanschappen, obligatien ende derghelijcke, moghen om des gheriefs wille in allerley manieren verkocht, verset ende verhandelt worden, 'tsy door openbare oft eyghene handt-gheschriften.

De Vrouwen hebben t'Antwerpen meer voordeels dan ergens elders binnen de Nederlanden: Want in andere Steden ende Landen is de Vrouwe, sy zy dan edel oft onedel, verbonden in des Mans Schulden, ende wederom de Man in die van de Vrouwe: Maer in dese Stadt, indien de Vrouwe selve gheen koopmanschap oft handel en doet, ('twelck hier veel gheschiedt) soo en is sy in des Mans schulden niet ghehouden, maer de Man moet der Vrouwen schulden betalen, het sy dan voor oft naer den houwelijcke ghemaeckt. Doch en mach de Vrouwe haer sonder des Mans weten ende toelatinghe niet verbinden: 'ten sy datse vrye koopmanschap doet ende openbaren winckel is houdende. Ist oock dat sy haer verbinden wil voor den Man selve, oft voor yemandt anders, soo moet sy een Momboor oft ghekoren Vooght nemen voor den Gherechte.

Een Borgher, die zijn huysvrouwe erghens buyten 'tghebiedt van Antwerpen trout, ende 'thouwelijck volbrenght, sonder oorlof van de Borghemeester, verliest datelijck zijn poorterschap ofte borgherye, al waer't oock dat hy 'sanderdaeghs in de Stadt quaem woonen. Van ghelijcke verliest oock zijn poorterschap een borgher die met wijf ende kinderen ses weken lang sonder des Borghmeesters wete, buyten't ghebiedt van Antwerpen blijft: Maer een onghehout gheselle mach sonder oorlof buyten slandts zijn, soo langhe alst hem belieft. Item een Borger die met wijf en kinderen stedevast buyten de Stadt gaet woonen verliest mede zijn borghers recht, ten sy dat hy sich verklare borgher van buyten. Want hier zijn tweederley borghers, te weten van binnen ende van buyten, hebbende beyde ghelijcke privilegien. Die hem selven buyten-borgher verklaert, by soo verre hy niet en woont buyten't Quartier van Antwerpen, ofte 'tMarck-graefschap des Heylighen Rijcks, is verbonden alle jare zijn hoogh-tijdt te komen houden binnen de Stadt, ende t'elckens een Keysers gulden te betalen ten behoeve van de gemeene sake. 'Twelck doende soo behoudt hy zyne vryheden ende privilegien ongeschendt, sonder yet te verbeuren.

Een Borgher, oft oock een Brabander die t'Antwerpen meer dan een jaer ghewoont heeft, (andere vreemdelingen zijn hier af vry) indien hy vertreckt om in een ander Stadt van Brabant te gaen woonen, betaelt aen't ghemeyn vijf ten honderde van alle zyne onroerlijcke goederen. Maer ist dat hy buyten Brabandt gaet woonen, soo betaelt hy noch eens soo veel. 'Ten sy dan dat hy gae woonen in eenighe Stadt van Brabandt, ofte daer buyten, die mits privilegie alhier verkreghen, van sulcken subjectie

vry sy, ghelijck Liere, Berghen op Zoom, Middelborg in Zeelandt ende meer andere Steden.

Veel andere privilegien ende besondere costuymen meer heeft dese voortreffelijcke ende wijdtvermaerde Stadt, die wy kortheydts halven sullen voorby gaen, ende hier mede besluyten de Beschryvinge van de vier Hertoghdommen, seven Graefschappen ende het Marckgraefschap der seventhien Nederlanden, voortvarende tot die van de vijf groote Heerlijckheden der selve, naemelijck Vrieslandt, Mechelen, Vtrecht, Over-ijssel ende Groeninghen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen