Nieuw Nederlandtsch caertboeck

Beschryvinghe van Zuyd-Hollandt.

ZVydt-Hollande noemen wy in dese onse afdelinge al het landt tot den Hollantschen bodem behorende van Bomenee (liggende in 't Zeeusche Elandt van Schouwen) af, tot aen't Ye toe, welck water ghelijck als een scheyd-muer is tusschen Zuyd ende Noort-Hollandt die anders maer met een klene engte landts aen malkanderen vast zijn, namelijck tusschen Beverwijck ende Wijck op Zee.

In dit eerste deel, wesende een vet, goedt ende vruchtbaer landt van weyden, ende op sommighe plaetsen oock van koren, zijn gelegen de zes groote ofte Hooft-steden van Hollandt, namelijck Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, ende Goude, met noch andere twintigh besloten Steden daer toe by ons hier voren genoemt, ende voortaen erdentelijck te beschrijven.

⁺Dordrecht, dat men verkortender wijse Dort noemt, heeft in de vergaderinghe der Heeren Staten van Hollandt ende Westvrieslandt de eerste zitplaetse ende stemme onder alle de Hollandtsche Steden, ende is ⁺een seer oude Stadt, haren naem hebbende, zo Iunius meynt, van het oude Duytsche woordeken Drecht, 'twelck hy segt zo veel betekent te hebben als Mercht, ende van enen Ioncker Duretus oft Durt, van treffelijcke stamme ende afkomste, daer oock de oude Hollandsche Chronijcke, hoewel duysterlijck, af vermaent.

⁺So dat men nae Iunius seggen soude behooren te schrijven Dur-drecht, het welck hy bewijst met der selver Stadt zegel, wiens opschrift is ditte Sigillum Oppidanorum in Dur-drecht. Hoe dit sy ofte niet, Dordrecht is gelegen op den watervloedt Merwe. maer aengezien dat de zelfde vloedt zijnen oorsprong neemen van Wezel, vande Mase, ende van de Linge die hier door lopen, zo zeggen sommige dat de Stadt op vier rivieren ligt, ende werdt sulx in't jaer 1549 als Coninck Philips de II te Dordrecht zijn blijde inkomst dede bevestigt met dit naervolgende koppel-dicht:

Ne Nosa, & Walis, cum Linga Nervaque cingunt.
Aeternam Batavae Virginis ecce Fidem.

+ Beschrijvinge van Dordrecht.

+ Naem.

+ Gelegentheyt.

[p. 120]

Dat is.

De Maes, de Wael, de Ling en Merwe my omvanghen.
Van een Bataefsche Maecht wilt d'eeuw'ge trou ontfangen.

Immers Dordrecht is tusschen dese wateren een Eylandt gheworden ende van vaste landt afgesneden⁺ gelijck Venetien, ende dat niet langher geleden dan van het jaer 1421 als wanneer de Mase, de Wael, ende de Zee inghenomen hebben den gantschen boesem ofte Weerdt, die te voren vast-landt was, palende aen 'tHartogdom van Brabant, waer door tweentseventich schone Dorpen, en over de hondert duysent menschen met alle haer have ende goederen jammerlijck ondergegaen ende verdroncken zijn. Twelck (gelijck men segt) door eenen boer by ghekomen is die zijn buermans landt, door d'overspoelende Zee oft zoute wateren willende bederven, een gat gemaeckt hadde, daer de kracht van twater zo geweldige op aengekomen is, dat daer door veroorsaeckt werdt de voorschreven schade. Doch is van dit verloren landt een deel allenxkens wederom gewonnen ende inghedijckt, 'twelck noch alle jare vervolgt wordt, op sulcken maniere als wy hier na in de beschrijvinge van Zeelant sullen verhalen. Door dese gelegentheden ende omstandigheden wordt hier na in de voorschreven Merwe, behalven veel andere goede Visschen, groote menichte van Steur ende Salm gevangen: gelijck dan oock een ongelooflijck getal van Vogelen. So dat dese Stadt van wegen hare goede gelegentheyt is als een overvloedige Spijs-kamer van al het gene dat tot de onderhoudinge der menschen nodich is. Naeuwelijx eenige Stadt in heel Hollandt heeft prachtiger huysen, ende die⁺⁺ de timmeringhe van Colen naerder by komen, als Dordrecht. Wiens onzienlijcke ende prachtiger Hoofdkercke gefondeert is ter eere van onse Vrouwen, ende seer konstiglijck overwelft. Dordrecht heeft de Stapel van de Rijnsche Wijnen, ende oock van het Koren dat uyt Gelderland, Cleven, Gulick ende ander Middellantsche quartieren den Rhijn, Wael, ende Mase, af gebracht wordt, om in Hollandt ende elders vertiert⁺ te worden. Maer om dat vele moghelijck niet en weten wat dit Stapel-recht seggen is, zo sullen wy 'tselve hier wat breeder verclaren. Het woordt Stapel (zo Guicciardin segt) komt af van het Francoysche woordt Estape, oft liever van het Latijnsche woordt Stabulum, ende wort in desen zin genomen voor een besonder plaetse oft Stadt, daer Wijn, Koren, oft ander Waren uyt andere landen toegevoert ende ter merckt gebracht worden, na 't privilegie der selver plaetse van haren Landshere vergunt. Gelijck Atrecht in Artoys (zo wy hier voren gehoort hebben) heeft de Stapel van de Fransche wijnen, die over landt in de nederlanden aenkomen: zo dat de Koopluyden de Wijnen aldaer eerst moeten aenbrengen, ende enen tijdt lanck houden voor de burgers oft vreemdelingen diese begeren te koppen, welcken tijdt overstreken zijnde, zy de selve dan voorts mogen vervoeren ende verkopen daer't haer belieft. Also heeft oock Middelburch in Zeelandt de stapel van de Fransche ende Spaensche Wijnen over Zee in dese Landen aenkomende, gelijck hierna sal

+ Inundatie.

+ Timmergie.

+ Hoofdkercke.

+ Stapelrecht.

[p. 121]

geseyt worden. De profijten nu ende 'tvoordeel dat Dordrecht met sijn Inwoonders hier door geniet, is, dat alle de gene die langs den Rhijn ende Mase, Koorn, Wijn, hout, oft ander goedt aen brengen, schuldich zijn in dese haven hare schepen t'ontladen, de tollen daer op gestelt te betalen, ende hare koopmanschappen in andere schepen van der Stadt te laden, oft die van de Ingesetene te laten voeren: oft met de Tollenaers andersins te overkomen. Iunius zegt dat met het woordeken stapel te kennen ghegeven wort een privilegie aen eenige Stadt ghegeven, om te mogen ophouden, ende van de voorgenomen reyse weder te trecken alle vreemde waren, die de Koopman in zulcken Stadt is brenghende, op dat sy aldaer ghestapelt (waer van 'twoordeken stapel misschien gekomen is) ende opgheleyt mogen worden tot den tijdt der verkopinghe toe, het zy dan hoedanich de merckt oock zoude mogen wesen, 'ten ware dat de Schipper oft Koopman, ziende dat hy tot schade zoude moeten verkopen, of de snuf van elders meerder winst te doen in de neus hebbende, liever hadde wederom te reyzen daer hy van daen ghekomen ware, 'twelck hem t'aller tijdt vry staet, oock sonder den tol daer toe ghestelt te betalen.

⁺ Beneffens desen heeft Dordrecht door privilegie der oude Graven het recht dat sy allene in Hollant mach Munte slaen (al hoewel sommige andere Steden buyten octroy het selve mede bestaen te doen) ende dat zy is een Asylum oft vrye plaetse voor den genen die overlast zijnde van hare Crediteuren, tot gheen reddinghe van hare schulden en konnen geraken, ende derhalven voor strickte gevanckenisse hebben te vresen. Dese haren toevlucht tot Dordrecht nemende, mogen aldaer hare Crediteuren beproeven om met haer te accorderen: 'ten ware dat de schulden binnen Dordrecht ghemaeckt waren: want alsdan dit previlegie niet en geldt.

Binnen de zelve Stadt placht oock te geschieden de huldinge der nieu aenkomende Graven van Hollandt. Waer uyt zo hare outheyt, als oock hare treffelijcke verdiensten aen den Princen afgenomen mogen worde.

⁺De waerdicheyt van de tweede zitplaetse onder de Hollantsche Steden in de vergaderinge van de Staten des zelven Lands komt de Stadt van Haerlem toe, die wy derhalven alhier moeten beschrijven. Hadrianus Iuniusm verwerpende met vaste ende bondighe redenen het ghemene gevoelen, welck is dat dese ⁺Stadt haren naem soude hebben van eenen Heer Lem, oft Heer Willem, acht het beter ende eenvoudiger te wesen, dat men segge, dat die van den huyse van Haerlem, ghesproten uyt de Vriesche Koningen (welckers naem hy segt by de oudste Schrijvers gevonden te hebben in het register der vermaerder geslachten) zo wel der Stadt, als oock den Kastele by hen gesticht, haren name gegheven hebben, ontrent het jaer onser verlossinge vijf hondert en zes. Dit Haerlemsche Kasteel gelegen neffens den loop enes watervloedts, recht tegen Haerlem over, niet verre van Heemskerck, was gemetst van gebacken steen, die elck meer dan een Roomsche voet ende vierendeel lanck waren, by na een halve voet dick, ende weynich min als een spanne breet, ⁺gelijck de vervallen muyren zulx noch betonen. De stadt Haerlem ligt drye goede mylen van Amsterdam, ende ontrent vijf duysent treden van der Zee, aen een schip-dragende Water genaemt het Sparen, t'welck inder waerheyt afgheleyt zijnde uyt den Rhijn, schijnt nochtans zijnen oorspronck te hebben uyt het ruyme ende wyde Haerlemmer Meer, (dat Zuytoostwaerts van de Stadt af leyt) ende neemt sijnen loop naer het Ye, zijnde zeer ghenoechlijck om zien, van wegen de ghestadige op ende neder vaert van zo menig schip. In

+ Munte ende andere voordelen.

+ Beschrijvinge van Haerlem.

+ Naem.

+ Gelegentheyt.

[p. 122]

Hollandia Meridionalis

[p. 123]

grootheyt gaet Haerlem alle de Hollandtsche Steden te boven (wel verstaende zo die geweest zijn voor hare vergrotingen) ende begrijpt een mijl oft uyr gaens int ronde, zijnde met zeven heerlijcke Landtpoorten ende twe waterpoorten verciert. In heerlijckheyt van woninge en is het geensins de laetste. In genoechlijckheydt ende gesontheyt van locht mach het met rechte gherekent worden onder de eerste. Want de locht isser vry ende afghesondert van de swaricheydt der binnenlantsche Meeren ende der Zee, ende de Stadt is ⁺omringt met vruchtbare velden ende hoven, schaduwachtighe bosschagien, schone Dorpen, ende hoge Landen. Hare Hoofd-kerck eertijds gewyet ter ere van Sint Baef, ende recht voor de laetste oorlogen verheven tot de Bisschoppelijcke waerdigheydt, is na 'toordeel van verscheyden ervarene Boumeesters een schoon ende voortreffelijck werck, staende op seer grove ende vaste pilaren, dicht by een ruym ende vierkant marckveldt. Sy wert volmaeckt int jaer 1472 door hulpe van Hertog Albrecht van Beyeren, Grave van Hollandt, Zelandt, ende int jaer 1487 heerlijck overwelft. Behalven dese kerck warender voor de troubles binnen Haerlem tien Gasthuysen, twintich Kloosters (waer onder de vier biddende Ordenen ende elf ⁺Capellen. Voor de Stadt ligt een lustich bosch tot wandelinghe ende vermakelijckheyt van de burgerye, 'twelck zijn afgesonderde plaetsen heeft voor de leer-gerige ende eensaemheyt lievende geesten, de welcke alhier noch met herbergen, noch met dronckaerts oft diergelijcke ongeschickte ende rasende menschen gequelt en zijn.

⁺Dit Bosch is dies te gedenck-weerdigher, om dat in het selve eerst ghevonden is de hoogh-loflijcke konste der Boeckdruckerye, ende dat by dusdanigen gelegentheyt. Voor hondert achtentwintigh, ende zo veel jaren meer als gheleden is dat Hadrianus Iunius zijn Batavie eerst in't licht gaf, heeft te Haerlem ghewoont in een tamelijck schoon ende kostelijck huys (ghelijck dat noch kan betonen de timmeragie die tot op desen dagh blijft ende in haer gheheel is) staende by de marckt, recht over des Konings Pallaeys (of zo men't nu noemt het Princen Hof) eenen Laurens Ianszoon, toeghenaemt Koster, welck Ampt, doen ter tijdt vet ende eerlijck zijnde, zijn geslachte erffelijck bezat ende bediende. Dese man, zo hy eens by ghevalle in't boch ging wandelen, heeft voor tijd-verdrijf zommighe basten van boecke-boomen beginnen te snijden tot een ghedaente van letteren, de welcke hy omkerende, ende elck besonder op een papierken druckende, bracht alzo een Versken oft twee by een dat zijn dochters kinderen zoude mogen dienen tot een exemplaer ofte voorschrift.

Dit aldus wel geluckt zijnde, heeft hy hoger dingen beginnen te bedencken (gelijck hy dan een groot ende subtijl verstant hadde) ende voor eerst (ziende dat de gemenen inckt te licht uyt ging) een dicker ende tayer inckt ghevonden met sijn Dochters Men Thomas Pieterszoon, die vier Sonen achterghelaten heeft, welcke meest alle Borgemeesters gheweest zijn van Haerlem.'Twelck ghezeydt wordt, op dat een ijder verstae, dat dese Heerlijcke Konste niet van een veracht oft oneerlijck maer van een treffelijck ende vry gheslchte gevonden ende int licht gebracht is. Daer na heeft hy hele schrijftafelkens oft memory-boeckens ghedruckt met Figueren, daer hy letteren ende charachteren by dede: van de welcke (segt Iunius) ick een kladde gezien hebbe van hem selfs gedruckt, tot een proeve oft beginsel van leringe voor zijn wercklieden. De bladeren waren alleenlijck aen een, ende niet aen beyde zijden gedruckt. Het boeck was in onse moederlijc-

+ Hooftkercke.

+ Bosch.

+ Boecdruckerije te Haerlem gevonden.

[p. 124]

ke tale gheschreven van een Autheur die sijn naem verswegen heeft, Den tijtel was De Spiegel van onse zalicheydt, ende waren de ledige zyden op dat het niet lelijck staen en soude met lijm aen malkanderen vast gemaeckt. Naderhandt heeft hy in plaetse van boeck-bomen basten, loot gebruyckt, ende ten lesten Tin, op dat de Letteren des te vaster zouden zijn, ende niet lichtelijck omleggen. Welcker Letteren overblijfsels noch huydensdaegs ghezien worden aen zekere oude gegoten wijn-kannen ten huyse van den voorschreven Laurens Ianszoon, daer namaels in ghewoont heeft Gerrit Thomaszoon zijn kindt-kindts Sone, een burger van groten name, die voor weynig jaren (segt Iunius) een oude man zijnde ghestorven is. Als nu dese zo nieuwe ende edele zake een yeder behaegde, ende alleman daer van hebben wilde, zo moesten zy knechten hebben om haer te helpen, die zy niet aen en namen dan onder eedt van niemandt de konste te leeren noch te openbaren. Maer tot haren ongelucke hebben zy onder deze dienstknechten enen gekregen met name Ioannes Faustus, die hem zelven getoont heeft te wezen een trouweloos ende meyn-edich dief. Want in alles wat de konste mocht aengaen wel onder wezen zijnde, heeft hy zijnen slach waergenomen, ende op een Kersnacht, als zijn Meester met al zyn huysghezin ter kercke was, al des zelve gereetschap by een gepackt, daer hy mede gelopen is naer Amsterdam, van daer naer Colen, ende voorts op Mentz. Alwaer hy wesende buyten scheuts begost de ontstolen konste in t'werck te stellen ende openbaren winckel te houden. Twelck de oorsaeck is dat die van Mentz de ere van de druckerye eerst ghevonden te hebben haer zelven zoecken toe te schrijven, ende den Haerlemmers t'onrechte te benemen. Iunius segt noch meer, namelijck dat hy jonck zijnde zijnen schoolmeester, ghenaemt Nicolaus Galius, een man van goeder memorie ende eerweerdigen ouderdom, heeft horen seggen, hoe dat hy in sijn jonckheyt dickmaels verstaen hadde van enen Boeck-binder genaemt Cornelis (die in de Druckerije van Laurans Ianszoon voor onderknecht gedient hadde, ende ten tyde hy dit verhael ten minsten tachtentig jaren oudt was) dat dese konste eerstmael gevonden was, zo wy boven verhaelt hebben, ende daer na verbetert, verciert, ende allenskens aengewassen, het welcke hy zeyde met zo groten heftigheyt ende gramschap, dat hem de tranen uytbraken, ende dat hy den voorschreven ongetrouwen knecht vervloeckte. Dit zelfde hadde oock uyt des voorghenoemden Boeckebinders mondt gehoort de Burgemeester Quirinus Talesius, die het Iunius mede heeft horen vertellen. Ende 't is zeker dat in 'tjaer 1442 met de zelvige Letteren, die Laurens te Haerlem gebruyckt hadde, uyt des voorschreven Diefs winckel voor d'eerste vrucht syner dieverye te Mentz is uytghegaen het boeck ghenaemt Doctrinale Alexandri, met eenige Tractaetiens van Petrus Hispanus. Dus verre hebben wy dit uyt den voornoemden⁺ Iunio willen verhalen ende keeren nu weder tot onse Stadt. Die oock den lof ende ere voert, dat hare borgers door een nieuwe vondt ende pracktijcke de stercke vermaerde Stadt Damiaten, gelegen in't landt van Egypten, ingenomen, ende daer door den Christenen gelengentheyt gegeven hebben, om hare zaken wel uyt te rechten. Want alzo die Stadt zeer sterck was van Toornen, zonderling op de haven ende int aenkomen der selver, daer zeer zware ijsere ende metale ketenen onder t'water gingen van den enen toorn tot den anderen, midts welcken de haven ende Stadt onwinnelijck scheen: zo heeft ten lesten Willem, Graef Floris zoon van Hollandt, met die van Haerlem eenen nieuwen raedt ghevonden, ende onder aen den kiel van een

+ Innemen van Damianen.

[p. 125]

Schip doen maken een stalen Zaghe met scherpe tanden, waer met sy voor windt voor stroom krachtelijck quamen zeylen op de voorschreven kettingen aen, die door den groten last van 'tschip in stucken borsten, zo ⁺dat de schepen der Christenen door dien middel in de haven geraeckten, ende de Stadt van Damiaten vermeesterden. Waer over die van Haerlem by den Keyser vereert werden ende tot een wapen kregen een zilveren Sweerdt in een rood Veldt, 'twelck de Patriarch van Ierusalem vercierde met een rood Kruys beneffens de vier Sterren die zy te voren voerden. Hebben oock tot een heugenisse van daer gebracht twee kloxkens van sijne spijse zeer lieffelijck luydende, ende door hare scherp geklanck verre ghehoort worden, die als noch den naem van Damiaten behouden.

⁺Dese Stadt is al van outs zeer vermaert gheweest, ende noch is door den koophandel, ende verscheyden hantwercken, maer voornemelijck door het maken zo van wolle, als linne-lakenen, welcke laetste inzonderheyt uytnemende wit ende fijn vallen, zo hier voren gehoort is. Door de lest-vergangen belegerine was sy zeer ghedeclineert ende vervallen, maer korts daer na is sy wederom zeer verbetert, ja veel rijcker ende machtiger gheworden als oyt te voren, waer toe veel gheholpen heeft de overkomste der Vlamingen ende Brabanders, die om der oorlogen wille uyt haer vaderlandt vluchtende, hier haer woonplaetse ghenomen hebben, zo dat binnen de Stadt op enen tijdt zijn getelt geworden over de vijf en twintig duysent Inwoonders, beneden de tsestich ende boven de sestien jaren oudt, haer als vore met de koopmanschap ende alderley ⁺handtwercken generende. De verbrande huysen zijn hier door weder opgherecht, ende veel meer daer toe gebout. De afgeschoten walle weder bemuert: de Kruys-poorte van nieus opgebout: de grote ende kleene Hout-poorte gerepareert: een nieu Dolhuys op Sinte Michiels Convent gesticht: Sint Gangelofs afgebrande kercke cierlijck beplandt, ende tot een Osse marckt ghemaeckt: een ghedeelte van de gracht aen de Houtbrugge overwelft: de wallen van binnen bemetst, ende van buyten niet min verzien. Voorts isser een cierlijcke Waghe ende Wees-halle ghemaeckt in den jare 1598 als oock een heerlijck welghebout Gasthuys voor de oude mannen, met een Tucht-huys oft werckhuys om de boose ledig-ganghers in te doen werken: ende men heefter zedert den jare 1582 van nieus beginnen te beplanten het Voorhout ofte Bosch van plaisante, dat nu met de andere bygelegene bosschen zo genoeglijck ende vermakelijck is als oyt voor henen.

⁺Wy en konnen hier om der zaken gedenckwwerdigheyts wille niet voorby gaen hetgene dat Guicciardin in de beschrijvinge van dese stadt verhaelt, datter namelijck (zo Iacob Meyer int 14 boeck van zijn Vlaemsche Iaerboecken, ende de grote Hollandtsche Chronijcke versekeren, behalven dat het een ghemeenen roep is in den mondt des volx) in't jaer 1403 binnen Haerlem een Meer-minne oft Zee-wijf gebracht is geweest, die heel naeckt ende stom was, gevangen zijnde in de Purmer een wel bekent Hollandtsch Meer. Dit wijf wert gekleet ende gewent gemaeckt brood, melck, ende anderen kost te eten. Leerde voorts oock spinnen, ende andere huys-diensten doen, eerde het teken des Cruyces, ende dede meer andere ceremonien, die zy haer vrouwe, welcke een weduwe was, zach voor doen, levende alzo veel jaren, ende altoos stom blijvende. Twelck op dat het den Leser niet al te vreemd en geve, oft onghelooflijck schijne, zo verhaelt Guicciardin voorder, dat doen hy zijn Beschrijvinghe van de Nederlanden maeckte, namelijck in 'tjaer 1563 of daer ontrent, zo

+ VVapen van Haerlem.

+ Neringe.

+ Reparatie.

+ Zee-wijf tot Haerlem opgevoedt.

[p. 126]

werdter te Haerlem gezeyt ende voorzeker ghehouden van de borghers, dat ontrent 40 jaren te voren in de Vriesche Ze een Ze-man gevangen was geweest, ons in maecksel ende gestaltenisse gelijck, dan dat⁺ zijn hayr ende baerdt zeer rouw ende borstelachtig was. Deze werdt mede ghewent broot ende ander ghemeyne spijse te nutten, ende bleef oock stom. Men seyt dat hy in't eerste zeer wild was, maer namaels wert hy redelijck tam, doch niet geheelijck. Hy leefde veel jaren, ende sterf ten lesten van de peste, daer hy eens af genezen was geweest. De Heer Nicolaes Nicolaius (zone van Meester Nicolaes Everts, in zijn leven Prezident van Hollandt, ende namaels van Mechelen) boven veel ander bescheets dat hy hier van hadde, heeft tot Guicciardin geseyt, dat Meester Iaspar Lievenszoon Raedsheer in den Rade Provinciael van Hollant, ende Meester Pieter N. des zelven Raedts Secretaris, hem hadden vertelt, dat sy dezen Ze-man dickwils hadden gezien, verclarende daer af veel bezondere dingen. Desgelijx vindt men in de Hollandtsche Chronijcke, ende het is oock doen ter tijd door den geleerden Meester Cornelius Crocus Amsterdammer tot Romen⁺ overgheschreven aen eenen Meester Gilbert Doctoor in de Medicyne, dat anno 1531 in de Noortweegsche Ze, by de Stadt Elpach, een ander Ze-man gevangen is worden, van zulcker gestalte dat hy oprechtelijck scheen te wezen een Bisschop met zijn volkomen habijt. Deze werdt den Coninck van Denemarcken gheschoncken, maer niet eten willende, en leefde niet langher als drye dagen, zonder eenighe ander stemme oft sprake te geven, dan diepe Zuchten. Ende heeft Cuicciardin de afbeeldinge van dezen Ze-bisschop gehadt, naer het leven ghedaen.

De Stadt Delf, oft zo andere schrijven Delft, heeft haren naem van dat lopende water, 'twelck met onuytsprekelijcke moeyte ende arbeydt, ick geswyge de konsten, recht water-pas ende als op een Linie loopt⁺ na de haven, een schone ende rijcke open vlecke, die nae den name van hare Moeder-stadt Delfshaven ghenaemt is, alwaer het zelvighe water door een Sluys zich loost in de wijde Maese. Het is zeker dat deze⁺ Stadt een werck is van Godefroy van Lothringen, toeghenaemt met den Bult, die niet zonder openbaer gewelt ende tyrannye geheel Hollandt by na vier jaren lang bezeten hebbende, van den wettelijcken Prince des Landts in een scheep-strijdt is overwonnen gheworden, ende de heerschappye, by hem met eenen onrechtveerdigen tijtel aengenomen, heeft moeten verlaten. Deze gelijck hy een dapper Krijgsman was, ende kloeck van rade, doorzien hebbende de natuere ende ghelegentheyt van de plaetse, heeft aldaer de fondamenten der Stadt begost te leggen voor weynich meer als vijf hondert jaren. Welcke Stadt, om dat zy in⁺ 'tjaer 1359 haer ghevoegt hadde met de Hoexsche partije tegen Hertog Albrecht van Beyeren Grave van Hollandt ende Polanen ende Binckhorst vernielende, ende in den Hage uyt des Hertogen gevanckenisse de gevangenen met geweldiger handt verlossende; zo is sy van den zelven Hertoge belegert, beschoten ende bestormt geworden meer dan thien weken lang, ende hoewel zy namelijck wederstandt boodt, nochtans bedwongen geweest ghenade te verzoecken, ende zich op te geven in des Hertogen handen, behouden lijf ende goedt, met conditie dat de burgerye den Hertoge zoude geven veertig duyzent oude Schilden, ende daer beneffens gedogen het afbreken van de Stadts poorten ende muyren. Langen tijdt daerna, als zy nu weder⁺ bemuyrt, ende tot veel meerder prosperiteyt als voorhenen gekomen was, te weten in den jare 1536. op den

+ Zee-man ghevangen ende opghevoedt.

+ Zee-bisschop gevangen.

+ Beschrijvinge van Delft.

+ Van wien ende wanneer ghesticht.

+ gedemanteleert.

+ Afgebrandt

[p. 127]

3 May, is sy door een deerlijcken brandt, die by ghevalle uyt heete assche van den windt verstroyt zijnde opgekomen was jammerlijck vernielt geworden, ende in groot perijckel geweest van gantsch ende gaer af te branden. Maer gelijckerwijs de vogel Phenix uyt zijn verbrande asschen weder zijn leven scheyt, alzo is sy oock uyt dezen haren brandt veel heerlijcker ende schoonder verrezen, dan sy te voren gheweest hadde, ende zijn alle de huyzen met herdt dack gededeckt geworden, behalven alleenlijck het huysken daer den ongeluckigen brandt uyt gekomen was, 'twelck tot een memorie noch gedeckt is met riet. In den zelvigen brandt ⁺gheschiede een zake die wel aenmerckens weerdig is. Een Oyevaer, zo hy weder quam uyt het veldt, ende zagh dat de vlamme ontrent zijn nest begost te komen, tot gewissen ondergang van zijn jongen, die nu al redelijck groot waren, maer nochtans niet en konden vliegen, heeft in aller manieren gezocht die midden uyt den vier wegh te voeren, maer zulx geenzins vermogende, ende geen helpen meer aen haer ziende, heeft hem zelven met uytgespreyde vleugelen op het nest te neder gheworpen, ende met zijn ghehele lichaem de jongen bedeckt, als willende gaerne met haer sterven, dewijl hy nu aen haer leven wanhoopte.

⁺Ghelijck de Stadt Delft wel eer vermaert is gheweest door de groote Drapperye oft Laken-neringe by haer Inwoonder ghedreven, daerom men de goede Lakenen plach te noemen Delfs puyck: alzo is zy naderhandt vermaert geworden door de goede Bieren, die aldaer gebrouwen, ende met groter menichte vervoert worden naer Zelandt, Over-yssel, Vrieslandt ende ander quartieren, maer oock rijck ende machtich geworden is boven haer gebueren. Want deze neringe, het derdendeel van de Stadt by na Brouweryen zijnde, heeft alhier groten handel van Tarwe, Garste, Mout, Haver, Hoppe, ende Hout, altemael waren tot het brouwen van node zijnde, veroorzaeckt. Behalven datter oock het kuypers ambacht zonderling goedt door geworden is, die zo groten getal van tonnen jaerlijx aen de Brouwerd moeten leveren. Ghelijck dan oock de kramers, Backers, Herbergiers ende andere wonderlijck wel daer by varen mits de menichte der vremde Schippers, die na haer bier moeten liggen wachten, terwijlen dat het gebrouwen wordt. So dat veel duyzent menschen by deze neringe den kost winnen. Ick zwyge dat veel Brouwers zelve daer door zo machtich ende prachtig geworden zijn, dat in haer huyzen komende het genoechzaem schijnt dat men komt in een Konings palleys: Dan het blijckt dat daer beneffens de gierigheyt by den zommigen oock zo groot is, dat zedert ettelijcke jaren herwaerts de bieren grootelijx versnoodt zijnde oock de neringe zeer heeft afgenomen, ende door andere Hollandtsche Steden verspreydt is geworden, voornemelijck Dordrecht ende Rotterdam.

⁺Delft is een leeftochtige Stadt liggende midden in't botterlandt, ende krijgende groten overvloedt van schone Tarwe, ende andere greynen, die van Over-Mase, uyt Zelandt ende ander quartieren aldaer ter marckt gebracht worden. Sy ligt oock heel dicht by de Venen, waer door zy altijt wel verzien is van Turf. Is voorts een wel bemuerde ende bewalde Stadt, hebbende rond-om zeer bequame grachten, ende schone ⁺poorten. Daer zijn twee heerlijcke kercken, in welcken ene, namelijck die men de Nieuwe noemt, voor eenighe jaren begraven is de Prince van Oraenjen Wilhelmus van Nassou hoogloflijcker ende onsterflijcker gedachtenisse, deerlijck vermoort van enen Bourgoignon genaemt Balthazar Geerart, op den 10 Iuly 1584

+ Notabel exempel van de liefde der Oyvaers.

+ Brouwerijen van Delft.

+ Leeftochte

+ Kercken.

[p. 128]

De huyzen zijn binnen Delft uytnemende cierlijck ende net, meer dan in enige Hollandsche Stadt. Daer is oock zo schoon Marcktvelt als ergens in Hollandt gezien wordt, gelegen beneffens de voorschreven Nieuwe kerck, welckers hogen ende schonen Toren in Hollandt mede zijns ghelijck niet en heeft. Ontrent een⁺ vierendeel mijls buyten de poorte van Delft plach voor de leste troubels te staen een groot Convent ghenaemt Coninx-velt van der Premonstreyten Orden, gesticht in het jaer 1255 door een van de oude Hollantsche Graven, ende begiftigt met geestelijck ende wereltlijck gebiedt, als oock met veel jaerlijxsche renten ende proven, tot onderhout van zommige Edele Iongvrouwen, de welcke zo lange zy geen professie gedaen en hadden, mochten houwen en trouwen na haer beliefte: maer dit Convent, om de Stadt des te bet te verzekeren, is terstont, na dat sy haer in de Vnie van d'ander Hollandtsche Steden begheven hadde, afgebroken ende geslecht geworden.

So veel aengaet den oorsprong der Stadt Leyden, die is niet min onzeker als de eerste stichtinge van de⁺ Burg, daer wy fluskens af zullen spreken. Ende 'tware (zo de Schrijver van Oudt Batavien zegt) een gewenschte zake dat men yet zekers van deze wijtvermaerde Palladijnsche Stadt mocht aen den dagh brengen. Doch als men niet en mach dat men wil, zo moet men willen dat men mach, ende zal daerom goet zijn kortelijck te verhalen het gene daer af onder de geleerde luyden wandelt, ende voornamelijck 'tgene de dickmael gemelde Doctor Hadrianus Iunius ons heeft medegedeelt in zijn Batavia, bevestigt met de getuygenissen ende bewijs-redenen der oude Schrijvers. Voor eerst dan zo kent de vermaerde Astronomijn ende⁺ Werelt-beschrijver Ptolemeus in Neder-duytschlant een Stadt die hy noemt Lugodunum Batavorum: ende d'Autheur des Weg-wijzers ofte Reys-boex tot de vermaerde Steden des Roomschen Rijcks (welcke zommighe meynen dat gheweest zy de Keyser Marcus Aurelius Antoninus) stelt Lugdunum 'tbegin van Duytschlandt (daer by verstaende beyde Hoogh ende Neder-duytschlandt) ende vervolgt zijn reyze van Lugdunum op Castra Albiniana, dat is Alphen, van daer op Trajectum, dat is Vtrecht, ende zo voorts hoger aen tot Argentoratum, dat is Straesburg toe. Tot verzekerheyt nu dat dit Lugdunum geen ander Stadt is als Leyden, zo staet wel te mercken, dat de zelve Autheur aenwijst dat Alphen (alwaer de Romeyn Albinius oft Albinovanus met zyn leger heeft gelegen, ende het Dorp den naem ghegeven) thien duyzent schrden is van Lugdunum, het welcke zeer wel met de drye uyren gaens (de ware distantie tusschen het Dorp en de Satdt) over een komt. Ende schijnt alzo hier uyt dat den ouden naem van Leyden geweest is Lugdunum, gelijck als die noch by de geleerde in swange gaet, die de zelve Stadt int Latijn anders niet en noemen als Lugdunum Batavorum: want sy voor zeker houden dat de Batavi Hollanders zijn, ende dat Lugdunum, oft (zo het Ptolemeus noemt) Lugodunum alzo verkort is ende allenskens in Leyden verandert ghelijckerwijs de naem van de stadt Lugdunum in Vranckrijck verandert is in Lyons. Deze naem nu dan ons Bataviersche Lugdunum wort gezet (doch maer by gissinge) zijn oorsprong te hebben van't Luycken, dat is besluyten, der Duynen. Want den Rhijn voorby Leyden in de Noordt-Zee (waer van de Stadt lijn-recht twee duyzent twe hondert tsestich roeden gelegen is) eertijdts plach te lopen, ende de Romeynen, haer greyn ofte koren uyt Britannien halende 'tselve den Rhijn-stroom opbrochten (als wy by Ammianum Marcellimun

+ Coninx-veldt afgebroken.

+ Beschrijvinge van Leyden.

+ Naem.

[p. 129]

lezen voorby Leyden: welcke Stadt het recht schijnt ghehadt te hebben van den Rhijnstroom, die deur de Duynen liep, te sluyten, ende alzo de Duynen te Luycken. Waer af zy dan eerst Luyc-duyn, daerna Leyg-duyn, ende ten laetsen Leydun, ende Leyden van oudts zoude mogen ghenoemt zijn. Dit is zo veel de naem belangt ghenoegh.

⁺Voorder aengaende 'tbegin oft outheyt, kan men desgelijx niet zekers schrijven, door dien veel oude Munimenten ende Brieven hier van ter avontuer sprekende verongheluckt zijn in 'tjaer ons Heren 1512. deur 'tvallen ende nederstorten van Sint Pieters Toren, onder welcke in een kamer daer toe bequaem gemaeckt neffens t'groote Seghel bewaert werden alle de principale stucken ende previlegien der Stadt Leyden, die deur dien rampsalige val eylaes meestendeel verplettert ende te niet gekomen zijn. So dat die van Leyden nu geen ouder privilegien tonen konnen als twe Latijnsche gegeven by Graef Floris de vijfde van dien name in de jaren 1266 ende 1274. 'teerste tot Teylingen, ende 'tander tot Leyden onderteeckent. Ende van deze Privilegien en hebben sy noch de zaeck-weldige oft orighinele Brieven niet, maer alleenlijck de Coppen oft afschriften geschreven in haer francijnen Privilegie-boeck op de Secretarie berustende. Niettemin zo ist gevoelen van enige, dat het begin van Leyden ouder zy dan de Graven. Namentlijck dat wezende deze Landen woest ende weynich bewoont, ende de dalen ende laechten met alle hoghe vloeden ende spring-vloeden (zonderling als het stormde uyt den Zuytwesten, westen oft Noortwesten) onderlopende, doordien den Rhijn doen ter tijd noch by Catwijck in Zee liep, enige Visschers ende dergelijcke schamle lieden, zoeckende aen de Burch-graven in die tijden, 'tzy dat het waren de Heren van Wassenaer oft andere, hooft en troost, onder de vleugelen ende bescherminghe van de zelve begost hebben te schuylen, ende (hebbende alvoren den grondt, namentlijck ter plaetze daer in de Blauwe Steen leyt, hoger gemaeckt dan enige vloeden belopen mochten) hare hutten oft huyskens by den anderen dicht ontrent den Burg te maken ende te bouwen: niet alleen om malkanderen tegens de opkomende Rovers, 'tzy gebueren oft vreemden, te hulp te staen, maer oock om de macht van de Burch-graef over zodanige, als zijne Burg-zaten, allengskens recht-gebiet heeft verkregen. Maer dat naderhant de Graven met meerder macht de regeringe van 'tgehele Landt aengetast hebbende, het zelve begrip met bewilliginge van hen beyden, te weten den Grave en Burch-grave, vast ende tot een kleyn stedeken gemaeckt, ende over zulx onder Stadts rechten gekomen zy. Het welck dan met kleyne kost ende moeyten te doen was, te wten mits 'tgraven van een gracht namentlijck 'twater van Steenschuyr en Rapenburg, ter langden van ontrent twe hondert zes en tseventig roeden, als hebbende den Rhijn, mitsgaders 'tbeginsel van den Burg aen de noordtzyde. Dit ist ghevoelen van zommighe niet onervaren in de Stads zecreten. Dan of zulx waer is, ende by wien oft wanneer dat het zoude mogen geschiedt zijn, en zeggen zy niet: maer belijden tot dit gevoelen alleen beweegt te zijn door 'tgespleten Recht-gebiet binnen Leyden van outs geweest zijnde tusschen de Graven ende Burch-graven van te stellen by gebeurten een Schout, elck vier Schepenen, ende de breucken half en half te deelen. Bekennen oock dat het wel moghelijck zoude konnen zijn, dat de Burg-graven 'tstedeken van Leyden voor den tijdt van de Graven al vast gemaeckt had-

+ Oudtheyt.

[p. 130]

den, ende dat de Graven met meerder macht (zo gezeyt is) des Landts regeringe aennemende, de Burch-grave genoodzaeckt was gheworden hem onder den scherm van de Graven te begeven, ende in dier voegen met de zelve verdragende het Rechts-gebiedt onder den anderen te deelen. Doch dit zy zo het wil, voor zeker ende ongetwijffelt hout men dat de Stadt Leyden voor weynig meer als dry hondert jaren zeer kleyn⁺ is geweest, in vergelijckinge van haren tegenwoordigen standt, alzo 'teerste aenleg aenleg oft begin begrepen was tusschen den nieuwen Rhijn, te weten die Zuydtwaerts van den Burg leyt, ende de oude vest, welck men huydensdaegs noemt 'twater van Steenschuyr en Rapenburg, beginnende aen de brugghe die men nae de Hoog-woerdt gaet, genaemt de Wevers-brugge (alwaer van outs de Rode Toren plach te staen) ende eyndende aen de Borstelbrugge, ter plaetse van outs kost-verloren genaemt. Een grondt die in als ongevaerlijck groot mach zijn met het omlopende water zeventien duyzent zeven hondert roeden, namelijck dertichsthalve Rhijnlandsche Morgens. Ende dit is het grootste der Eylanden die in de Stadt, tot groot gherief van de Ingezetenen, meer als twintig ghevonden worden. Alzo dat doen ter tijt de Burg noch buyten de Stadt gelegen was die daer naderhandt binnen ghetrocken is in d'eerste vergrotinge (want Leyden voor⁺ deze heel onlanxsche ende noch niet volboude vergrotinghe tot drye mael toe uytgezet ende vermeert is) ontrent den jare 1294 met het landt gelegen tusschen den ouden ende nieuwen Rhijn, groot binnen 'tomlopende water twe en twintig Morgens. De twede vergrotinghe is aengevangen omtrent den jaer 1300 met betimmeringe van 't landt aen de Noordtzijde vanden Rhijn, groot binnen 'tomlopende water ontrent drye en⁺ twintig Morgens. De derde vergrotinge is begost in den jare 1386 met d'inhalinge ende betimmeringhe⁺ van 'tlandt ghelegen aen de Zuydt-zijde van den Rhijn en 'twater van Steenschuyr, ende aen de westzijde van Rapenburg, groot binnen 'tomlopende water zes en dertig Morgens. In voegen dat de Stadt doen⁺ groot was by de hondert en twaelf Morgens, daer op gherezen de grootte van 'tzelve water, mitsgaders de cingel ende cingel-graft, wezende twintig Morgens, bedraegt in alles hondert twe en dertig Morgens, 'twelck is meer dan hondert Morgens groter, dan zy drie hondert jaren te voren was. Van hare jongste vergrotinghe, nu eerst over drye oft vier jaren begonnen, en zullen wy hier partiadierlijck niet schrijven, dewijle die als noch niet over al betimmert zijnde, ogenschijnlijck by yeder een deze heerlijcke Stadt frequenterende mach gezien ende af ghenomen worden. Nu deze drye voorverhaelde vergrotingen ende de jaren der zelve, vindt men aldus in de oude Stadtsboecken: als oock dat de Stadt te voren niet groter geweest en is als wy boven hebben gezeyt: maer hier uyt en kan men de rechte oudte der zelve geenzins besluyten. Want wie zal ons met de waerheyt verkondigen hoe langhe het eerste ende kleenste besteck ghestaen heeft? Seker ick niet, zegt de Schrijver van Oudt Batavien, die my altijdt tot der ouder Schrijvers getuygenissen ende goede bewijs-redenen gedrage. Men vindt wel in den jare 1121. gesticht te zijn de Leydtsche Hooftkercke,⁺ ende gewyt in den name van Sint Pieter ende Paulus Apostelen. Welcke kercke, aengezien datse in Oudt Leyden staet, geeft een waerschijnlijck nadencken dat de Stadt ettelijcke jaren in een wezen gestaen heeft,⁺ eer daer enige vergrotinghe by quam: maer anders en kan men hier af niet veel zekers zeggen. Doch wel mach menze noemen niet alleen de voornaemste, maer oock de oudste Stadt van heel Hollandt, als by wiens

+ Grootte over weynig meer als 300 jaer.

+ Eerste vergrotinge.

+ Twede vergrotinghe.

+ Derde vergrotinghe.

+ Iongste vergrotinge

+ Hooftkercke.

+ Leyden de oudtste Stadt van Hollandt.

[p. 131]

oudtheyt zelfs Vlaerdingen, dat de oudste Stadt des Graefschaps gheacht werdt, niet is te vergelijcken. Want of men wel uyt oude geloofweerdige Schrijvers bewijzen kan dat Vlaerdingen al voor weynig min als negen hondert jaren geweest is, wat is dat te bedieden by de oudtheyt van Leyden, die uyt het gene wy boven uyt Ptolemeo ende de Roomsche Wegh-wijzer verhaelt hebben, zekerlijck ende buyten allen twijffel gespeurt kan worden? Voegt hier by, dat de oude Reys-kaert (die wylen te Augsburg by Conrad Peutinger te zien was, ende onlangs eerst door hulp van Marcus Welser ende Abraham Ortels aen den dagh gekomen is) Lugdunum oock stelt niet verre van de Zee op den oever van den Rhijn, die men daer bescheydelijck ziet aen de oostzijde in de Zee lopen, ende enen anderen arm westwaerts, die genaemt wort Fluvius Batavus, ende 'tlant dat tusschen beyden leyt van Lugdunum af tot Noviomagum, dat is Nimmegen toe, wordt genaemt Batavia. So dat men oock niet meer twijfelen mach of Oudt Batavien is tegenwoordig Hollant.

⁺Dit zy genoeg van de oudtheyt van Leyden, laet ons nu, eer wy voort varen tot de beschrijvinge van haren tegenwoordigen standt, oock wat spreken van den Burg hier voren meermaels geroert. Dezes grondt is weynig meer als vijf hondert vierkante roeden landts, waer van de benedenste pleyne hoger gelegen is als de gemeyne grondt van de Stadt. Op de zelve nu is een hoogte van aerde gemaeckt, daer men beneden rond-om magh gaen. De grondt van deze hoogte magh groot zijn drye hondert der voorschreven roeden, zijnde rond-om in der hoogte schuyns opgaende, ende aen de zuytoostzijde met een bequame stenen steygher van ontrent vijftich trappen verzien. So dat het boven pleyn noch groot blijft ontrent negenthien der voorschreven roeden. Waer op met eenen dicken muer van een en twintig voeten hoog een ronde circkel besloten is, inhoudende binnen 'tmuyrwerck vijf en tsestigh der voorschreven roeden: zo datter buyten een bequame ganck-pat blijft, en binnen aen dit muyrwerck is mede een verheven gewelfden ganck-pat ghemaeckt, waer opgaende men niet alleen de Stadt, maer oock de lustige velden van hare Dorpen, Sloten ende ander plaetzen, zo naby als verde ghelegen, bescheydelijck mach aenschouwen. In dit opperste binnen perck staet een zeer diepen put, daer deur 'tgemeen volck zegt dat men onder d'aerde tot Catwijck op Zee plach te mogen gaen, en halen daer visch van daen. Dit rijmt wel sprack de man, maer 'ten is daerom niet waer: ende vele in zulcke verzierde ijdelheyt geen genoegte nemende, vermaken zich liever in den zoeten zomer tijdt met de lustige fruytbomen, daer de voet oft beneden grondt, mitsgaders de schuynheyt ende het bovenste pleyn des bergs alom mede bezet is. Dezen Burg acht men dat gesticht heeft Engistus, der Anglen ende Sachsen Hoofdman, of Koning der Vriezen, zo sommighe zeggen, oft (als andere ghetuygen) van Koninglijcken stamme uyt Vrieslandt gesproten. Welcke Engistus ontrent den jare 450 met zijn broeder Horza 't Eylandt van Groot Britanien oft Albion met geweldt aentaste, waer over hy met de Inwoonders enen bloedigen krijgh voerde, doch 'tEylandt ten lesten veroverde, ende nae de victoerie herwaerts over komende zeyt men dat hy den Burg zoude gesticht hebben. Twelck oft volkomentlijck te geloven zy, en dorst de Schrijver van ⁺Out Batavia niet zeggen, dewijl hem gheen zekerheydt daer van ter handt gekomen is. Doch mach men by deze opinie wel blijven, tot dat men naerder ende klaerder bescheydt daer van hebbe. Gelijck men wel doet van 'tgheen ick nu zeggen zal, namelijck dat de Burch-graven over de Poorteren van Leyden langen

+ Leydtsche Burg.

+ Burch-graven van Leyden.

[p. 132]

tijdt Rechts-gebiet ghehadt ende van oudts beneffens de Graven aldaer geheerscht hebben. Het Burchgraefschap van Leyden, zo men ergens leest, is gesproten ende ghekomen van enen geheten Burch-graef Iacob, ende die was Vryhere tot Leyden, ende van alle de Ambachten die daer toe behoren. Twelck indien't waer is, zo zoude 'tgevoelen der gener die der Burch-graven ouder maken als de Graven van onwaerachtigheyt mogen beschuldicht worden. Want deze Burch-graef Iacob wordt gekent ende zijn Heer ghetrou bevonden in den jare 1203 als na 'toverlijden van Graef Dierick de VI. van dien name, Grave van Hollandt, Zeelandt, etc. de Graefinne weduwe met de Graef van Loon, die de beloofde Gravens dochter Adaeyschte, ende met haer 'tgansche landt, moeyte maeckte tegen Graef Willem, broeder van den afghestorven Graef Dierick, gelijck dat breder in de Historie der Graven tevinden is. Deze Burch-graven nu hebben haer gezagh ende gerechtigheden te mets ghezocht te vermeerderen, ende uyt te breyden tot nadeel van de Stadt, waer deur verscheyden twisten ende gheschillen tusschen hun beyde ontstaen zijn, dat die van der Stadt genootzaeckt zijn geweest metter tijdt enighe gerechtigheden ende gepretendeerde actien der Burch-graven af te kopen, tot dat sy eyntelijck in de jaren 1420 van't gezagh der zelver t'enemael verlost ende ontslagen zijn geworden. Te verhalen wat het zelve rechts-gebiedt eygentlijck geweest zy, als oock doe, wanneer ende waerom de Heren van Wassenaer 'tzelve recht quyt geworden zijn, zoude lang werck vallen, ende oock buyten voornemen wezen. Daerom willen wy't hier by laten.

De Stadt Leyden ligt vier mylen van Delft ende drye van 'sGraven-hage, in een vlacke ende leege landouwe vol grachten ende waterlopen, met zeer lustige beemden, hoven, ende gaerden rontom. Begrijpt in⁺ haren omvang (zo Guicciardin schrijft) een en dertig Eylanden, daer men t'allen kanten in kan ghevaren⁺ met schepen, behalven noch negenthien andere, die bruggen hebben. Men telter in alles (behalven de jongste vergrotinghe, daer Guicciardin niet af en heeft konnen beschrijven) hondert vijf en veertig bruggen, de⁺ hondert en viere van steen, en de reste van houdt. Daer mogender nu ter tijdt enige min zijn, doordien zommige grachten toe gevolt zijn, ende ghemaect tot straten. Leyden is de vierde onder de grote Steden van Hollandt, ende de Hooftstadt van Rijnlandt, waer onder staen negen en veertigh Dorpen, die meestendeel⁺ heur goet alle weke ter marckt brengen in deze stadt, die derhalven van alle lijftochten volkomentlijck verzien is, ende aengezien zy maer een myle weegs van der Zee en leydt, oock groten overvloedt heeft van alderley visch ende water-vogelen. Het is voorwaer een lustighe ende schone Stadt, wel betimmert ende vol prachtige zo ghemeyne als bezondere huyzingen ende ghebouwen, waer onder drye Parochie-kercken. In die van Sinte Pieter placht men een steen te toonen, die men zeyde dat broodt geweest hadde, ende werdt in een ijzeren kistjen bewaert, om den Nakomers dit mirakel te herinneren, 'twelck aldus was toegegaen. In 'tjaer 1316 alst een benauden dieren tijdt was, heeft een arme vrouwe, die veel kinderen hadde, haer zuster, welcke zeer rijck was, gebeden om wat broodts, op dat haer kinderen niet en zouden vergaen van honger.⁺ De zuster zeyde datze geen en hadde, ende by God zwerende, wenschte, zo zy enig broodt in huys hadde, dat het in steen mocht veranderen. Waer op dit mirakel zoude gevolgt zijn. Leyden heeft in 'tjaer 1574 geleden⁺ ende wederstaen een zeer zware ende jammerlijcke belegeringe van het Spaensche krijgsvolck, alzo datter

+ Gelegentheyt van Leyden.

+ Eylanden.

+ Bruggen.

+ Leeftochtigheyt.

+ Broodt in steen verandert.

+ Belegeringhe.

[p. 133]

door hongers noodt ende pestilentie (welcke twee plagen ghemeynlijck malkanderen vergezelschappen, oft immers korts op den anderen volgen) by de zes duysent menschen vergingen, ghelijck dit jaer-gedicht duydelijck mede brengt, 'twelck te lezen is in de voor-gevel van het Stadthuys aldaer:

Na svvarte hunger noot
Gebracht had totter doot
Binaest ses duisent menschen:
Als God den Heer verdroot,
Gaf hi uns vveder broot,
Zoo veel vvi cunsten vvenschen.

Maer na dat sy ghenoech miraculeuselijck van dit strenghe beleg ontset was, ende Hollandt sijn adem weder begon te scheppen, zo is sy van wegen hare ghetrouwigheydt by de Edele Mogende Heren Staten ⁺des zelven Landts, en de Hooch-gedachten Here Prince van Oranjen gherecompenseert met de oprechtinge ende stichtinge van een treffelijcke Vniversiteyt oft Hoghe Schole, verzien met zo geleerde ende vermaerde Mannen, in allerhande faculteyten, wetenschappen ende talen, als misschien nergens in Europa te vinden zijn, die nu veel jaren in groten fleure gheweest heeft, ende God danck noch is. Hebbende de welghemelte ⁺Heren Staten aldaer gefondeert en begifticht een Megium Theologiae. daer inne ten koste des zelven Landts ghehouden worden een Regent, Onder-regent, Schafmeester, ende tusschen de dertich en veertich Studenten, die tot dienste des Landts ende der Kercken aenghequeeckt worden. Daerenboven isser tot gherief ⁺der Studenten verordineert een heerlijcke ende rijckelijcke ghestoffeerde Librye ofte Boeck-kamer: als oock ⁺een zonderling uytgelesen Kruydthof, met alderhande zeltsame ende vreemde kruyden verzien: mitsgaders een Kamer daer de Anatomie oft ontledinghe van Menschen ende andere dieren lichamen geoeffent wort, tot onderrechtinghe van de Studenten in de Medicyne. Behalven dat het verloop van Vlaenderen een groot ghetal van alderley handtwerckers herwaerts aen ghestiert heeft, waer door de stadt wonderlijck bloeyt, ende langs hoe meer in alle neringhe ende welvaert is prosperende.

Eer wy van Leyden ons afscheydt nemen, zal't niet buyten propooste zijn kortelijck t'overlopen sommighe plaetsen daer ontrent ghelegen, waer uyt de Hollandtsche outheydt des te klaerder blijcken, ende de Leser te beter in de dingen deses voortrffelijcken Graefsschaps onderricht sal wesen. Daer plach dan voor eerst gheheel dicht by de stadt buyten de Hoochwoertse poorte te liggen een oudt Kasteel gheheten Roomburg, ⁺'twelck de gemeyne Man in de Bataefsche outheden onervaren Rodenburg noemden, ende dat van wegen de rode tichelen ende estricken daer het mede gedeckt was, ofte zo andere zeggen, die-men daer met menichte placht te vinden: maer in der waerheydt heeft het sijnen naem van het Roomsche garnizoen dat zich eer-

+ Hooghe Schole.

+ Collegium Theologae

+ Librye.

+ Kruythof ende Anatomie.

+ Roomburg

[p. 134]

tijds aldaer onthouden heeft, als wanneer op den oever langs den Rhijn heen veel Sloten ende Kastelen gebout waren, die meest alle den name droegen van Burgen, ghelijck waren Wiltenburg boven Vtrecht, dit Roomburg daer wy af spreken, de Burg van Leyden hier voren by ons beschreven, Rhijnsburg, Valckenburg ende meer andere. Ia Lucius Floris een vermaert Historischryver ghetuycht dat Drusus, een schoonzone van den Keyser Augustus, meer dan vijftich Kastelen op den voorsz oever heeft ghetimmert. Roomburg is vermaert door verscheyden antiquiteyten, de welcke met menichte daer ter plaetse gevonden zijn, ten tyde de fondamenten der zelve werden opghegraven, namelijck ontrent tsestich jaren eer Doctor Iunius⁺ sijn Batavia int licht gaf. Onder andere zegt hy datter waren twe Leeuwen van koper gegoten, met het beeldt der Godinne Pallas, ende veel zilvere ende koper Medalien ofte penningen van de Keysers Nero, Antonius ende andere, welcke penningen den Keyser Maximiliaen de eerste gheschoncken werden, diese met hem nam naer Duytschlandt anno 1508. Daer werden doen oock opgegraven de beenders van een Reus, wiens schene zo groot was als de schenckel met de dye tot de heupe toe van een ghemeen Man. De Priorinne van't Klooster (want Roomburg was uyt een Kasteel in een woonplaets van Religieusen verandert) heeft Iunius ghezeyt dat sy het Pansier oft Ring-kraghe van den zelven Reuse langen tijdt hadde bewaert ghehadt, maer was gheheel opgegeten van de roest. De zelfde Godvruchtighe ende verstandighe Vrouwe toonde Iunio oock een plaetse besmet met veelderley spokeryen, daer het ghemeyne volck meynde dat een grote schat most begraven liggen, gelijck dan de Romeynsche schat-zoekers in Italien het gemeynlijck daer voor houden, dat meest alle verborgen schatten van den Duyvel bezeten ende bewaert worden. Onder andere Iuwelen wert hem ghezeydt, dat een Baender-here van Gaesbeeck heymelyck wech ghenomen hebben zoude een groen Gesteente, byna zo groot als een Okernoot. Ende Hippolytus Prezident van Vrieslandt hadde niet zonder veel biddens bekomen een aerden kop houdende ontrent een pinte nats, uytnemende cierlijck ende welghemaeckt. Iunius heefter oock kromme tichelen ghezien, waer op stondt Ex Germ. int. 'twelck is te zeggen, uyt Neder-Duytschlandt.

Een myle van Leyden ligt Wassenaer, een zeer schoon Dorp, ende wonderlijck oude Baender-heerlijckheyt,⁺ want men zeyt in Hollandt als met een ghemeyn spreeckwoort, Wassenaer het oudste, Brederode het edelste, ende Egmondt het rijckste, daer mede te kennen gevende waer inne die drie voortreffelijckste Huysen van Hollandt uyt-munten, ende al d'andere overtreffen. De Heren van dese plaetse hebben eertijdts Burch-graven van Leyden gheweest, ende schynen haren tittel en wapen ghenomen te hebben van den voorsz Put staende (zo wy ghezeyt hebben) in den Burg van de zelve stadt, die sy (alst nood was) neerstelijck plachten te doen vermaken ende onderhouden. Men houdt dat sy gesproten zijn van de oude Bataefsche Koningen, ende van oudts de meeste heerschappye in dese Landen ghehadt hebben, alzo ghenaemt zijnde om dat sy't Wasser, oft Water (zo men nu spreeckt) in haer ghewelt hadden ende daer over heerschten, dat is, om dat sy tol eyschten ende ontfingen van de goederen die den Rhijn op en af voeren. Het Manlijck oir van dit Edele huys voor veel jaren uyt-ghestorven zijnde, is de Heerlijckheyt van de plaetse gekomen op den Prince van Ligne, ghetrout met de enighe Erfghename des zelven Huys.

+ Roomsche antiquiteyten uytgegraven.

+ wassenaer.

[p. 135]

⁺Een kleyn uyre gaens buyten Leyden ligt het Dorp van Rhijnsburg, daer de grote ende heerlijcke Vrouwen-Abdye van Sint Benedictus orden voor dese leste troubles plach te staen, ghesticht by twee Graven van Hollandt, Diederick ende Floris, de Grafinne Petronelle, ende een ander Edel-vrouwe uyt den huyse van Saxen, welcke op een rye gheschildert stonden in een glasen venster van de Kercke. De Abdisse hadde geestelijck ende wereltlijck rechts-ghebiedt over de plaetse ende haren byvang, ende was dit Klooster uytnemende rijck ende machtich, in het welcke niet en wierden aengenomen dan Edele Ionckvrouwen. Daer wierden onder andere deugdelijcke wercken drie dagen ter weke zulcke aelmoessen ghedaen, datter van de naest rond-om-liggende plaetsen meer dan twe duysent personen haer onderhout haelden. In de Kercke lagen begraven de voornoemde vier eerste Stichters, ende veel ander Graven, Graefinnen, ende grote Heren van Hollandt, Zelandt ende andere byliggende Landen. Welcker Tomben ende begraeffenissen met hare wapenen ende opschriften door de oorloghe altemael vergaen zijn, ende jammerlijcken ghedestreert. De Ionckvrouwen van dit Convent, als oock die van't Klooster ter Lee, eertijdts ghelegen by het Dorp van Noortwijck, ende mede ghesticht by een van de oude Hollandtsche Graven, eens professie ende belofte ghedaen hebbende, en mochten niet houwen, daerom sy oock meestendeels, om vry te wesen, ende namaels tot geen spade berou te komen, langhe tijdt plachten te beyden eer sy alzulcken professie deden.

⁺Ontrent zesthien hondert schreden van Katwijck, een Dorp liggende anderhalf uyre gaens van Leyden, effen daer den Rhijn (als zommighe schryven) van Vtrecht komende gheweldelijck plach in Ze te vallen, heeft in voortyden ghestaen het Huys te Britten oft Brittenburg, alzo ghenaemt (na 'tgemeen ghevoelen) om dat het tegen Britannien over lach. Dit Huys zeyt-men gesticht te zijn van Caius Caligula, de vierde Roomsche Keyser, die begost te heerschen int jaer na Christi geboorte 40. Van desen schrijft Suetonius in sijn vierde boeck, dat hy oorzake zoeckende om te oorlogen, ende niet vindende, liet alle sijn oorlogs gereetschap op den oever van de Ze brengen, ende maeckte hem zelven aldaer een ijdel glorie, ghebiedende dat het Krijgsvolck de Mosselschelpen ende hoorntiens van de strandt zouden oprapen, ende die vergaderen tot een vereeringhe van Iupiters Tempel te Romen. Hy noemde dese beuzelinge te wesen een buydt van der Ze, die hy naer sijn meyninghe overwonnen hadde. Ende tot een teken van dese zo heerlijcke zeghe ende veroveringe liet hy oprechten een hogen toren, die verstrecken mochte tot een vierboete ende baken in Zee voor de dwalende schepen. Zulck een zot was deze Caius Caligula, ende naer hem worden misschien noch huyden de zotten Cayen geheten. In deze tocht getuycht de zelve Suetonius dat hy gevangen zoude hebben de vluchtige zoon van Cynobellinus Koning van Britannien, Adminius genaemt, die mogelijck op dit huys woonde, zo dat oock van hem de naem zoude mogen ghekomen wezen. Immers houdt men voor ghewis, dat 'thuys te Britten van den voorschreven Caligula zijn oorspronck ghenomen heeft doort' oprechten van dezen toren. Die nochtans andere menen, dat niet op de Bataefsche strandt en is opgherecht, maer in Normandien in Vranckrijck, daer een plaetze is Kirbourg genaemt, dat zo veel is als Keysers-burg, gelijck zy dat duyden. Ende daer (segt de Schrijver van Oudt Batavien) en seg ick niet tegen, maer ick zegghe dat Cajus Caligulaes tocht op deze onze strande geweest is, of ick versta Cutropium ende andere Historischrij-

+ Rhijnsburg.

+ 'tHuys te Britten.

[p. 136]

vers niet. Het zy dan dat met deze toren de eerste gront van 'tHuys te Britten geleyt is, of dat de Burg van andere gesticht is in een Wapenhuys verandert, dit gaet altijt vast dat het een Wapenhuys genoemt wordt in een Marmorsteen aldaer (so men zegt) ghevonden. In den welcken klaerlijck te kennen ghegeven wort, dat het Wapenhuys deur ouderdom vervallen zijnde, by den Keyzer Lucius Septimius Severs ende zijn Zoon Marcus Aurelius Antoninus wederom opgerecht is, deur haren Legaet oft Gezant in deze Landen Valerius Pudens, ende Cecilius Bato overste des voorschreven Wapenhuys. De Marmorsteen daer wy af spreken is voor den dagh ghekomen in'tjaer 1520 ontrent Kersmisse als wanneer de overblijfselen van de mueren van dit Huys byna acht voeten hoog boven 'tsandt ontdeckt waren, deurdien't een zeer stercke storm woey uyt den westen ende Zuytwesten, dergelijcken niet veel by manschen geheugenisse gezien oft gehoort was. Ende doen is de grondt van deze Roomsche timmeragie bevonden groot te wezen taghtentigh roeden in 'tvierkant, te weten aen elcke zijde twintig. Doen zagh men oock klaerlijck dat de fondamenten ten zuyden onder de Duynen liepen. Want de edele Heer Ian van Wassenaer, Ridder van den Gulden Vliese, heeft op de zelfde tijdt doen delven, ende bevonden dat de muyren op twee plaetsen duynwaerts ingingen, in maniere van een Canael, ende al of daer een water tusschen beyden heen gelopen hadde. Welcke muyren de voornoemde Edele Heer dede vervolgen, maer als hy zagh die zeer diepe inwaerts te lopen, ende de Duynen zeer hoog te wezen, zo datter luttel hope was om tot het eynde te komen, liet hy't alzo leggen, ende daer hy't leggen liet dede hy tot een teken een grote pael zetten. De Latijnsche woorden in den voorschreven Marmorsteen met zekere in een gevlochten letteren gegraveert, waer van wy de uytlegginge hier voren in't korte ghestelt hebben, luyden int langhe aldus.

Imperator Caesar Lucius Septimius Severus Augustus, & Marcus Aurelius Antoninus Caesar cohortis decime quintae Voluntariorum Armamentarium vetustate conlapsum restituerunt sub Valerio Pudent Legato Augustali Propraetore, curant Caecilio Batone Praefecto.

Inde voorschreven ontdeckinge ende vertoninghe des jaers 1520 werdender veel vreemdigheden ende antiquiteyten van gouden zilveren ende koperen penningen ofte Medalien ghevonden, waer op afghebeeldt stonden verscheyden Keysers, ende onder andere de voorschreven Lucius Septimius Severus ende Marcus Aurelius Antoninus.

In 'tjaer 1552 op Pontiaens dagh stormde het zo harde dat tot Noorwijck op Zee ettelijcke huyzen ende hoecken van de Duynen af spoelden. Ter zelver tijt zagh men 'tvoorzeyde huys wel twee voet hoog boven der aerden met alle de afscheyingen der Cameren oft vertrecken. Desghelijx mede in den jare 1562 zijn de

[p. 137]

fondamenten ontdeckt gheweest, ende meer dan twintig dagen ontdeckt ghebleven, zo dat by de ghebueren verscheyden antiquiteyten ende vreemdigheden werden ghevonden, die verstroyt zijn in diversche plaetzen van 'tlandt, maer in zonderheyt de grootste stucken vint men in 'sGraven hage in 'tHuys van Wassenaer. De Liefhebbers van zodanighe rariteyten konnen die aldaer gaen bezien, ende heeft de Schrijver van oudt Batavien zommige daer van afgebeelt, die wy kortheyts halven voorby gaen. Doch een ding konnen wy niet nalen: dat is, hoe datter onder veel andere toenningen ofte medalien gevonden zijn enige met een victorie beeldeken, in den omloop beschreven met Britannia, ende Victoria Britanniae. Welcke penningen by de oude simpele ende onervaren luyden gelezen ende niet te recht verstaen zijnde mogen veroorzaeckt hebben dat dit huys den naem heeft ghekregen van 'tHuys te Britten. Enighe schrijvers, ende onder andere Cornelius Aurelius ende de Autheur van de Hollandtsche Chronijck, spreken van de Marmorsteen hier voren by ons vertoont niet anders dan of die niet te Brittenburg, maer te Roomburg (het welcke in oude brieven ende hantvesten Rodenburg genaemt wort) gevonden ware: ende alzo zoude den Romeynen Wapenhuys Roomburg geweest zijn, 'twelck wy korts hier voren beschreven hebben, ende niet Brittenburg. In de oude Reyskaert tot Augsburg ghevonden, ende onlanx by Ian Moerentorf tot Antwerpen in den druck ghebracht, leyt niet verre van Lugdunum, oft Leyden, een plaetse ghenaemt Piretorium Agrippinae, 'twelck de achtbare ende hooch-geleerde Marcus Velzerus acht te wezen het voorschreven Roomburg. Ende is in de zelfde Reyskaert niet verre van die plaets oock te zien Torum Hadrianum, daer moghelijck Voorburgh de ⁺naem af heeft, nu ter tijdt een schoon Dorp tusschen Leyden en Delft, daer in alle ghevalle voor zeker mede een oudt Roomzigh gebou gestaen heeft, wanter oock veel vreemdigheden ende antiquiteyten en gevonden zijn geworden, onder andere zekere penningen die met het aenzicht ende opschrift te kennen geven, dat zy van Nero, Antoninus Pius ende Aureliannus gemunt zijn. Van welcken Aureliannus Wilhelmus Heda schrijft die voorschreven Burg (dat eertijdts een groot ghevaert ende begrip gheweest is) gesticht te wezen, ende namaels van de Denen ende Noormannen verbrandt ende ter aerde gheworpen, met meer andere heerlijcke Sloten ende Roomsche timmeragien, ontrent den jare 856. Doen oock de Heylighe Ieroen onthooft ende gemartirizeert wert tot Noortwijck, ende Hungerus de elfste Bisschop van Vtrecht zijn Stoel moest ruymen. De fabuleuse vertellingen dat dit Slot te Voorburg eertijdts zoude genaemt geweest hebben Arandula, oft (zo andere willen) Aurundulum, van Ritzart alias Aurundulius, ende Eselinus, Koning Ezel-oor geheten, die oock met Ezels oren in de Chronijcke geschildert staet, gelijck of't een andere Midas gheweest hadde, met meer andere derghelijcke vizevazen gaen wy voorby, ende stellen hier het opschrift van een oude steen, die wylen by veel gheleerde mannen is uytghetekent.

Fortunae Augustae Sacrum. Pro salute, itu, ac raditu Dominorum nostrorum Marci Aurely Antonini, Pij, Augusti, &

+ Voorburg.

[p. 138]

P.Septimij Getae Nobilissimi Caesaris, Coves Batavi. fratres & amici Populi Romani V.S.L.M.

Welck opschrift onder andere ons te verstaen geeft dat de oude Bataviers ghenoemt wierden Broeders ende Vrienden van't Roomsche Rijck. De hoochgeleerde Stephanus Pighius meynt dat deze Steen hier ghestelt is, als de Keysers daer inne ghemelitioneert haer Vaders doodelijck oft asschen hier over uyt Britannien naer Romen voerden, ontrent het jaer ons Heren 212.

De volckeren Catti genaemt, die (zo boven gezeyt is) de oudste Inwoonders van Hollandt geweest hebben, schijnen behalven Catwijck, haer principaelste Stadt oft woonplaetse, oock twee bescherm-plaetsen daer ontrent gebout te hebben, beyde zeer vaste ende vrye toevluchten tegen het gewelt der vyanden, indien sy besloten quamen te worden, te weten Zuydt-wijck na by het Dorp Wassenaer, op welcke plaetze nu een molen gezien wort, welcke noch een teycken van den ouden naem, doch in een getrocken ende bedorven schijnt behouden te hebben, namelijck Zuyck. Het ander is Noordtwijck, na't Noorden gelegen, ende daerom alzo ghenaemt, hoewel andere meynen, dat de Noormans dit Dorp den name ghegeven hebben, waer⁺ van noch voor weynigh jaren Here was de edele Ioncker Iehan van der Does, een uytnemende man in alderhande gheleertheyt, maer voornamelijck in de Poesie ofte Rijm-konst, by sijn leven Raeds-heer in den Hogen Rade, ende Register-meester van Hollandt.

Een mijl van Leyden ligt Valckenborg, mede een oude ende by den Romeynschen Schrijvers bekende⁺ plaetse, de welcke, hoewel zy nu niet zeer groot en is, nochtans den titel ende waerdigheydt draegt van een Graefschap, ende zeer vermaert is door de wijd-bezochte Peerde-marckt, die daer alle jare ontrent half september gehouden wordt. Behoort nu ter tijdt toe den voorgenoemden Prince van Ligne, als Here van Wassenaer. Meer andere omtrent deze wijtvermaerde Stadt liggende plaetsen zouden wy mogen voortbrengen ende beschrijven, maer alzo die tot noch toe verhaelde (onzes bedunckens) ghenoeg zijn om de oudtheyt zo van der Stadt als van den Lande van Hollant te bewijzen, zo willen wy't hier by laten blijven, ende wyder voortvaren tot de beschrijvinge van de voortreffelijcke ende geheel de wereldt door bekende koopstadt van Amsterdam, welcke de vijfste is in de ordre van de grote Steden van Hollandt.

Amstel-lant, (daer de stadt Amsterdam in gelegen is) eertijts een deel van de noordersche Menapij, volckeren by⁺ den Werelt-beschryver Strabo bekent (gelijck zulx int brede bewijst de wel-geleerde Ioannes Isacius Pontanus aen het twede capittel sijns eersten boex van de stadt ende zaken van Amsterdam) heeft aen de westzijde ten zuyden Zuyt-Holland, aen de zuytzyde ten westen het sticht van Vtrecht, aen de Oost ende Noordtzijde Gouylandt. Is een broeckig ende waterachtig landt, daer veel turfs gemaeckt wordt, waer van oock het voornaemste dorp des zelven geheten is Amstel-veen. Want Venen (zo elders gezeyt is) noemen de Hollanders zodanige weke ende turachtige gronden. Heeft eertijdts gestaen onder de bezondere heerschappye der Heren van Amstel, die oock gevoert hebben den titel van Iselsteyn, ende zeer machtig ende van groten aenzien

+ Noortwijck

+ Valcken-Borg.

+ Beschrijvinghe van Amsterdam, ende eerst van Amstel-landt.

[p. 139]

⁺geweest zijn, alhoewel haren name naderhandt geheel uytgeroyt ende verdelgt is. In dit lege ende broeckachtige, doch tegen 'tgeweldt ende overvloeyen zo der Zee als der binne landsche wateren wel versorgde ende bewaerde landt is gelegen de Stadt die wy voornemens zijn te beschrijven, op 26 graden 9 minuten in lengde, ende 52 graden 28 minuten in de breedte van de Middellinie, oft (zo de Latinisten die noemen) den Aequinoctiael, aen een arm van de Zuyder-Zee, ghenaemt het Ye, oft Tye, waer uyt verscheyden grote grachten ende waterlopen door veel wegen in de Stadt gheleyt worden, daer af de middelste, die men nu den Ammerack noemt, ende wel eer genoemt heeft den Dam-rack, verre de grootste ende schoonste is. De voorschreven wateren ende broeckachtighe landen beschermense in zodaniger wijze tegen alle onder-aerdsche mijnen ende langdurige belegeringen, dat zy na menschelijck oordeel te spreken genoegsaem onwinbaer is. Ia dat meer is, sy zoude belegert wezende, oft vreese hebbende van belegert te worden, wanneer hare Sluyzen opende, ofte haer Dijcken doorstaken, geheel het omliggende landt konnen onder water zetten, ende alzo haren vyandt beletten te naerderen. Behalven noch dat het landt daer rondtomme gelegen des winters wel drye mylen weegs met water bedeckt ligt, uytgenomen dat aen de Oostzijde de broecklanden wel een derde ⁺part korter zijn, streckende naer Goeylandt, alwaer gelegen zijn de Steden Weesp, Naerden, ende Muyden met een Kasteel. Haren name heeft sy buyten twijffel van den watervloedt Amstel ende den voorghenoemden Ammerack: Want Amsterdam, oft eygentlijck Amsteldam, en is anders niet te zeggen, als een waterleydinge, spuye, sluys, ofte dam van de riviere Amstel, om de wateren te bedwingen of te bedeylen, na datze san aenkomen, oft aflopen. Waer op eertijdts gezien heeft Nicolaus Cannius Amsterdammer, als hy in deze naervolgende veerssen beschreef den oorsprong van sijne vaderlandtsche Stadt:

Haec illa est Batavae non ultima gloria gentis,
Amnis cui nomen, cui cataracta dedit.
Dicta prius Damum, raris habitata colonis,
Cum contenta casis rustica vita Fuit.
Hinc Amsterdamum jam facta celebrior, atque
Fortunae crevit tempore nomen item.
Vrbs bene nota prope atque procul distantibus oris,
Dotibus innumeris suspicienda bonis.
Dives agri, dives pretiosae vestis, & auri,
Vt pleno cornu copia larga beet.

+ Gelegentheyt.

+ Naem.

[p. 140]

 

Quod Tagus atque Hermus vehit, & Pactolus in unum,

 

Verè huc congestum dixeris esse locum.

Dat is:

Dit is die Stadt geensins de minste van haer landt,
Die van des Amstels vloedt en Dam treckt haren name:
Eerst Dam gheheten, al d'Inwoonders kleyn van fame,
En weynich in ghetal, met hutten overspant
haer hielden verghenoecht: maer namaels Amsterdam,
Als haren voorspoet groot oock haren naem deed' groeyen,
En sy vermaerder werdt door Vrou Fortuyns bemoeyen,
De welcke metter tijdt haer woonplaets daer in nam.
Een Stadt nu wel bekent aen al die verr'en naer
ghelegen zijn, verciert met allerhande gaven,
Vet-grondich, wel verzien door haer bequame haven
van kostelijck ghewaet, en goudt en zilver klaer.
Zo dat den Overvloedt met haren Hoorn rijck
haer zalicht, en al wat de Taag en Hermus mede,
Als oock Pactolus draegt, hier in dees ene Stede
men zeggen mach vergaert te wesen alghelijck.

De eerste Stichters ende Inwoonders van dese nu zo heerlijcke ende wijdtberoemde stadt zijn schamele⁺ Visschers gheweest, de welcke aenghelockt zijnde door de goede ghelegentheydt van de voornoemde twee Visch-rijcke Rivieren, hier allenxkens enighe huyskens oft liever huttekens met stroy ghedeckt hebben begonnen op te smyten. Doch zo haest de zelve goede gelegentheydt begost bekent te worden, heeft de plaetse terstont groten toeloop ghekregen van de omliggende Volckeren, ende is alzo in korten tijdt gheworden tot

+ Eerste stichters.

[p. 141]

een groot Dorp. In wat jaer dat sy eygentlijck begost zy betimmert te worden, en kan men zo veel nauwe niet zeggen, maer dit gaet vast, dat de Visschers haer eerste Inwoonders, van wegen zekere schade haer onverziens aenghedaen by de Luyden van Graef Floris de vijfde van Hollandt, van den zelven Grave tot een vergeldinghe ghekregen hebben de vryheydt ende exemptie van alle Tollen in Hollandt, Zelandt, ende Vrieslandt, ende dat in den jare na de gheboorte onses Zalichmakers Iesu Christi 1275. blijckende 'tselve by enen Latijnschen brief, die op de Stadts kamer bewaert wort, en in duytsch aldus is luydende: Floris Grave van Hollandt ende Zelandt ende Heere van Vrieslandt, allen die dese tegenwoordighe zien zullen saluyt. Vwe gantsche vergaderinghe wete, dat wy goet ghevonden hebben uyt te nemen de Lieden wonende by Amstelredamme tot weder-oprechtinghe der schade die wy ende onse Lieden haer hier ghedaen hebben, van nu voortaen van alle exactie ofte aftysschinghe van onsen Tol, met hare eygene goederen die sy voeren ofte vervoeren over ons ghehele Landt. Tot ghetuygenisse van welcke zake wy dit tegenwoordighe schrift met onsen zegel hebben doen bevestigen. Ghegeven by Leyden, sondaegs voor den dach der Apostelen ende Iudas, int jaer ons Heren 1275.

⁺Als dit privilegie ghegeven wert stondt de plaetse van Amsterdam ende gheheel Amstelandt noch onder 'tgebiedt van de voorsz Heren van Amstel, die 'tselve wel-eer absolutelijck bezeten hadden, maer op die tijde nochtans te leen hielden van de Kercke van Vtrecht. Hoe zulx by-gekomen zy, ende waerom sy eerst hare absolute heerschappye over dit Landt verloren hebben, mach de gene dien't lust in de Historyen nazoecken: maer de oorzaeck waer door het aen Hollandt ghehecht is, zullen wy tot onderrechtinghe des Lesers, op't kortste verhalen Alsser int jaer 1277 tusschen Iohan van Zierich Bisschop van Vtrecht ter eene, ende de Heren Gijsbrecht van Amstel ende Herman van Woerden ter anderer zyden, om 't Slot Vredelandt ende 't Slot Montfort gheschil gheresen was, zo datse tot de wapenen waren ghekomen, heeft de voorghemelde Graef Floris van Hollandt, de vijfde van dien name, des verzocht zijnde van den Bisschop, die de nederlage ghehadt hadde, ende scheen wel het meeste gelijck te hebben, dese twe Heren van Amstel ende Woerden ontseydt, ende na veel moeyte de zake zo verre ghebracht, datter een vrede tusschen beyde partyen gemaeckt is, in deser voegen: Als dat Gijsbrecht van Amstel ende Herman van Woerden, op de verbeurtenisse van alle hare goederen, ende borgen daer voor te zetten, beloofden ghetrouwelijcken, dat sy hen voortaen tegen den Bisschop van Vtrecht noch tegen den Graef van Hollandt niet en zouden verzetten: Ende voor des Graven kosten in de oorloghe ghedaen, zouden sy de Grave hulde sweren, dat is manschap doen, ende bekennen hare Heerlijckheden van hem te lene te houden. Waer van gemaeckt werden vaste brieven met der Princen ende Zegs-luyden zegelen bezegelt, ende alsnoch in de Archiven des Graefschaps van Hollant bewaert, waer van wy hier een extract sullen stellen, voor zo veel de de zelve tot onsen voornemen zijn dienende.

Wy Willem Heren Gijsbrechts des Heren van Amstele ende Proost van S.Ians tot Vtrecht, ende wy Gijsbrecht Here tot Amstele, ende wy Aernoud broeders van Amstele, maken kondt &c. Dat wy enen twist hadden mit onsen Here den Bischop Ianne van Vtrecht, ende mit ener Edeler manne onzen Here, Heren Florense Grave van Hollandt, waer by dat wy in vangenisse quamen der voorgenoemder twe Heren &c. Vertyen Mardingerlandt,

+ VVaerom ende wanneer aen Holland ghehecht.

[p. 142]

Muden ende Muderpoort, Windelmerebroecke ende het Reygerbosch, met alle Zijne behoorte &c. Voorts dragen die van Amstele den Grave op alle hun goedt, ende ontfangen dat van hem weder te leen. Noch beloven sy dat de gifte van Amstelredamme, die ghegheven was Heren Ianne Persyne, ende al dat daer toe behoort, als van verboerden goede gestade te houden &c. stellende van alles borgen uyt Hollandt ende uyt het Sticht. Mitsgaders beloften van de borgen int generael ende speciael. Ende met deze Soene werden ter neder geleyt alle weten, ende dingen die gheschieden in den volckwige te Lounen. Deze Letteren waren ghegeven in ons Heren jare M.CC.LXXXV. in Simons ende Iuden avende. Den Zoen van H.Herman van Woerden met den voorschreven Bisschop van Vtrecht ende Grave van Hollandt en stellen wy hier niet, als wezende buyten onzen proposte, maer die gerig is dien te lezen, zal hem vinden in't boeck ghenaemt Oudt Batavien pag. 378. Dat H.Gijsbrecht van Amstel ende H.Herman van Woerden hare landen ende heerlijckheden aldus hebben moeten vertijden, heeft buyten twijffel haet ende nijt in hare herten veroorzaeckt tegen den Bisschop ende Grave, Ende daerom ist onder andere oock geschiedt dat de zelfde Heer van Amstel, die naders (zo de Hollandsche Chronijck getuygt) een slecht oudt man was, hem te lichter heeft laten gezeggen ende overreden by den voorschreven Heer Herman van Woerden, ende Heer Gerrit van Velsen (des zelven van Woerdens schoonzone) om mede te bewilligen ende raedt te geven in de verraderye ende moordt aen den edelen persoon van den voorghemelden Grave Floris van Hollandt begaen. Welcke moordt hoe hy toeghegaen zy, ende wat straffe de moorders ende verraders daer overgeleden hebben, zal de weet gerige Lezer verstaen konnen zo uyt andere Chronijck ende Historischrijvers, als met name uyt het voorschreven boeck Oudt Batavien pag. 327. ende andere daer aen volgende. Tot onzen proposte is ghenoeg, dat wy zeggen, dat de Bisschop van Vtrecht, door wiens toedoen de voorschreven Grave was omgebracht, omme tot verzoeninge te komen, het Leen van Amstel ende oock van Woerden den Grave van Hollandt heeft moeten overgeven. Ende mitsdien het zelve door de misdaet des Heren Gijsbrecht nu geconfiskeert oft verbeurt gemaeckt was geworden, so is sedert dier tijdt (namelijck 'tjaer 1296) de heerlijckheyt van Amstel, ende volgens oock Amsterdam ('twelck nu al tot een Stedeken geworden was) aen den Graefschappe van Hollandt gehecht, ende daer mede gheincorporeert geworden, ende gebleven. De voorschreven Heere van Amstel (die't metter vlucht ontkomen was) is wel omtrent vier jaren naer dezen, als nu Graef Ian, des voorschreven Graef Floris Zone, zonder kinderen achter te laten gestorven was, door hulpe van de syne weder in Amsterdam ghekomen, ende heeft sijn Kasteel (het welcke neffens de Stadt stondt) weder ingenomen ende begonnen te repareren, ende strecken: Maer door den geweldigen toeloop van de Haerlemmers ende Waterlanders, heeft hy 'tselve moeten verlaten, ende weder de vlucht nemen. Ende is als doen 'tselve Kasteel tot den grondt toe afgeworpen, ende sedert noyt weder opghemaeckt geworden. Het Stedeken zelve wordt al mede in brandt gesteken, ende jammerlijck vernielt. Maer de uytgevluchte Borgers korts weder by een komende hebben't van nieus begonnen te herbouwen, ende met houten borstweringen ende torens te stercken.

In dezen staet is de Stadt ghebleven tot in den jare 1342. als wanneer Willem de vierde van dien name,⁺ Grave van Hollandt, allereerst die van Amsterdam de privilegien ende rechten gegeven heeft, daer by sy al

+ Oude palen oft vryheyt.

[p. 143]

noch geregiert worden, ende onder andere ghewilt dat haer recht ende vryheyt strecken zoude zo verre als deze naervolgende formule oft eyghene woorden zijns briefs (die alnoch in Duytsch op des Stadts kamer bewaert wordt) medebrengen: Inden eersten zo zullen die palen van hare vryheydt wezen op die Oostzyde van der Poorten aen Ians Witten Hofstede; op die Noortzyde aen het grote Godtsdhuys-landt; op die Westzyde aen den uteren egge van der Lane die legget in Ysbrandts lant van der Zuytwijnde; op de Zuytzyde in der Nesse tegehens der Lane over al zo alst metter graft begrepen is, Ende in die Haven (die nu 'tWater ofte den Ammerack heet) ten halven stroom tot int Ye, ende voort streckende int Ye langs den Dijck oostwaerts 50 roeden buyten den wintmolen, die Here Willem van Oosthorne van onzerwegen maecken dede. Hier uyt kan men lichtelijck afnemen (hoewel de plaetzen die in den brief genoemt worden nu veroudert zijn ende hare namen verloren hebben) hoe kleyn het begrijp der Stadt doen ter tijdt is geweest, want die ganschen Dijck nu een ⁺grote strate zijnde, de Ze-dijck genaemt, is doen buyten geweest, ende daer en schijnt nauwelijx yet dan ontrent den Dam ende den Ammerack bewoont geweest te hebben. Maer Hertog Albrecht van Beyeren de 23 Grave van Hollandt heeft de palen der Stadt doen uytbreyden, ende een veel groter deel landts daer by gevoegt, namelijck van hondert roeden. Ende sijn zone Graef Willem, die hem terstondt gevolgt is, heeft gewilt dat haer vryheyt over het Ye tot aen de Voolwijck zoude strecken. Dan welcke beyde uytbreydingen de brieven al mede noch voor handen zijn, d'een gegeven in't jaer 1380 ende d'ander thien jaren daer na.

⁺Van die tijdt af heeft Amsterdam wel allenskens meer ende meer toegenomen in neringe ende welvaert, maer en is nochtans niet bemuyrt geworden, dan alleen met een diepe graft omcingelt gebleven tot den jare 1482 toe als wanneer de Borger, mitsdien men t'allen kanten van oorloge begost te horen, enen moedt grijpende, de Stadt op een jaer tijdts voor de meerderen deel met mueren ende schone torens omringt hebben, daer toe consent verkregen hebbende van die van Haerlem hare nabueren, eensdeels uyt gratie, ende eensdeels met enige recompenze oft vereringhe aen de zelve ghedaen. Ende in volgende jaren hebben sy de reste van de muyren opgemaeckt met twe Poorten, te weten de Reguliers Poort, ende die van Sint Antonis, welckers opschrift aenwijst het jaer 1488. Deze muyren, ghemaeckt gheweest hebbende van kareel-stenen, ende onder meest van witte ghehouwen steen, zijn voor weynig jaren, alzo de Stadt grotelijx uytgebreydt ende vermeerdert is geworden, t'enemael afgebroken ende gheslecht, maer de voorgenoemde twee Poorten met enige oude torens zijn noch in wezen gebleven.

⁺Den omvangh der Stadt, zo die tot den jare 1585 toe met de voorschreven stenen muyren omringt was, bevindt men begrepen te hebben niet meer dan 4920 passen, oft zo veel als een kloeck man in een uyre tijdts zoude konnen begaen. Welcken omvang, alhoewel ten aenzien des tegenwoordigen omloops kleyn zijnde, nochtans niet boven de 715 passen minder en was, als die van de Stadt ende 'tKasteel van Antwerpen, want die wordt ghezeyt niet meer te begrijpen als 5635 passen, indien anders de rekeninge wel ghemaeckt is. Maer hoe geweldiglijck Amsterdam sedert den voorschreven jare 1585 in verscheyden reysen vermeerdert zy, kan men daer uyt enigszins afnemen, dat voor desen hare jongste vergrotinge, welcke afgesteken is in den jare 1612 ende 'tjaer daer aen begost te betimmeren, haren ommegang begreep ontrent de 9100 passen.

+ VVtbreydinghe.

+ Bemueringhe.

+ Omvang binnen de muyren tot den jare 1585.

[p. 144]

Waer by komende de voorschreven jongste vergrotinghe, als sy naer het voorghenomen concept van alle de⁺ voorsteden oft Paden daer in te trecken zal volbracht wezen, zo zalmen Amsterdam wel mogen rekenen voor een van de grootste Steden, ist niet voor d'allergrootste van gantsch Europa.

De Stadt Amsterdam is byna gelijck Venetien uyt morassen met grote kosten opgehaelt, ende heeft den grondt zo weeck ende modderachtig, dat niet alleen de kercken ende andere zware ghebouwen, maer oock⁺ bynaest alle de particuliere huysen zo kleyn als groot, met als opgehouwen troncken van bomen oft houte palen in d'aerde geslagen en konnen gefondeert oft gegrondtvest worden, t'welck geschiedt in dezer manieren. Eerst de aerde zes oft acht voeten diep uytgegraven zijnde, worden daer inne gheleyt twee balcken⁺ zo langh als de muer die men wilt fonderen, ende zo wijdt van den anderen verscheyden als dezelve muyr dick is. Deze balcken worden voorts met enige dwars-houten vast aen malkanderen gheknocht, ende dan wordender palen tusschen beyden ingheslagen ofte gheheyt van 40 50 oft oock wel van 60 voeten langh, na den eysch ende zwaerte van't werck dat men daer op wilt bouwen, al dicht aen malkanderen, ende zo veel alsser tusschen de dwarshouten mogen ingaen, op welcke palen dan eyntlijck de fondamenten van de muyren ende 'tgansche werck voorts gebout worden. Hoe veel nu zodanigen geheyden grondt kost, kan men hier uyt gissen, dat de voorschreven palen nauwelijx onder een daelder het stuck en kosten, en datter gemeynlijck drye, vier, vijf ende meer hondert, somtijdts oock wel duysent tot een enig huys dat wat schicks is van node zijn ende ghebesicht worden. Hier komt by de grote prijs van de erven oft gronden, de loon der heyers ende ander arbeyders, met meer ander onkosten, zo dat de gene die uyt eygen bevindinghe ende met oordeel van dezer zake spreken voor de waerheydt verklaren, dat de kosten van den grondt ende fondamenten tot Amsterdam dickwils de reste van de timmeragie gelijck zijn oft oock somtijdts wel overtreffen.

De voorsz Riviere Amstel, langs de zuyt-zyde (zo ghezeydt is) in de stadt komende, loopt recht toe recht aen na den Dam ofte Sluys, ghelegen int midden van de zelve Stadt, 'twelck verstaen moet worden, zo sy⁺ was voor de vergrotingen sedert den jare 1585 ghevallen. Door dezen Dam nu valt den Amstel ten noorden in d'Ammerack, ende vermengt sich onder dien naem met het Ye, separerende ende scheydende alzo dese twe Rivieren de Stadt in twe delen, waer van het westersche ghenoemt wort de Nieuwe zyde, en 'toostersche d'Oude zyde. Dese twe zyden hebben elck haer bezonder Parochie, doch zijnder vijf houten bruggen, waer over men van d'een Parochie in d'ander gaet, twe op den Amstel (die aen de zuyt-zyde van de Damsluys ghemeynlijck 'tRockin ghenaemt wordt) ende drie op den Ammerack. De voornaemste straten zijn aen d'Oude zyde de Warmoes-strate, de Nes, de Zedijck, ende de strate van S.Antonis poorte, die onlangs⁺ de Nieustrate gheheten is worden: aen de Nieuwe zyde de Kalverstraet ende de Nieuwen-dijck. De andere zijn oft Marckten, oft dwerstraten, meest stegen genoemt, oft Burg-wallen, de welcke door tusschenlopende wateren ghescheyden zijnde, verscheyden Eylanden maken. Want den Amstel, die (zo wy gezeydt hebben) door de Damsluys in den Ammerack ghelaten wort, verdeylt sich daerenboven door de Grimmenesse ende d'Osse-sluys in vier ander grote wateren ofte grachten, de welcke insgelijx van het Zuyden naer het Noorden wederom door twe grote sluysen, namelijck de Haerlemmer sluys ende die van de Kolck, in het

+ Voor de jongste vergrotinge van't jaer 1612.

+ Grondt.

+ Maniere van fondamenten te leggen.

+ Afdelinge.

+ Voornaemste Straten.

[p. 145]

Ye gheleyt worden. Twe van dese wateren de Oude zyde, ende twe de Nieuwe door passerende, delen op een nieu elcke zyde in twe delen, ende voegen die insgelijx hier en daer met houten en stenen bruggen aen malkanderen. Naderhandt als de stadt (zo ghezeyt is) vergroot is gheworden, zijnder meer andere nieuwe Grachten ende Burg-wallen tot de voorgaende gevoecht, en met groten kost ende arbeydt zeer veel houten ende stenen bruggen ghemaeckt, ende andere treffelijcke wercken ghestelt, zo wy voorts wijdlopiger zullen ⁺beschryven, als wy eerst wat naerder bescheydt ghegeven hebben van het voorschreven Ye. Dese Rivier haren oorsprong hebbende ontrent Beverwijck, een schone plaetse ghelegen twe mylen van Haerlem, ende van't Noorden ontfangen hebbende verscheyden wateren, loopt zuydwaerts na Sparendam toe, een Dorp maer een myle van Haerlem verscheyden, ende van daer oostwaerts aen voorby het noorder deel van de Stadt Amsterdam, daer zy een zeer bequame ende veyle reede maeckt, in de welcke men meer als duysent schepen kan leggen ende bergen, ende voorts nederwaerts vallende ontrent noch een myle weegs vermengt haer met de Zuyder-Zee, daer zy eyntlijck haren naem verliest. De zyde van der Stadt die sy bespoelt is met een dobbel reke van diep ingheheyde palen, dienende in plaets van een bolwerck, bezet: gelijck mede het begrijp van de gansche Stadt, sedert dat de stenen mueren gheslecht zijn, 'twelck geschiedt is in 'tjaer 1601 rontom met een aerden wal ofte beschanssinge, ende daer beneffens met een wyde ende diepe gracht omcingelt, ende in 'tmidden van de zelve gracht, als in plaetse van een borstweringe, met een gelijcke reke van palen bezet is gheworden.

Om nu te komen tot de beschrijvinghe van de publijcke oft ghemene ghestichten dezer voortreffelijcker Stadt, zullen wy eerst beginnen van de kercken ende kloosters, (nu meest tot andere ghebruycken bekeert ende bequaem gemaeckt) ghelegen aen d'oude Zyde, ende daer na komen tot die van de nieuwe Zyde, ende ⁺voorts tot de gebouwen zo oude als nieuwe ghemaeckt ten behoeve ende ghebruycke van de Heren Regeerders der Stadt, van den koopman, ende van de borgers in't gemeen. Aen de Oude zyde is voor eerst gelegen de Parochie-kerck, welcke tot onderscheydt van die aen de Nieuwe zyde ghemeynlijck genoemt wordt de Oude kerck, eertijdts ghewijdt ter ere van Sint Ian Baptist ende den Heyligen Bisschop Nicolaes. Sy is begonnen gebout te worden voor twe hondert jaren, oft weynig meer, maer veel jaren daer na eerst volmaeckt. Want in't jaer 1500 is sy noch met veel Capellen vermeerdert, ende en hadde alsdoen oock den toren noch niet veel te beduyden, die eerst int jaer 1566 van de fondamenten is opgetrocken, en met een spitse weerdigh om zien ende konstelijck ghearbeydt nae den hemel verheven. In den zelven, behalven de grote klocken ende uyrwercken, de welcke van buyten konnen aenschout worden, zijn oock veel kleyne klockjens met een bequame temperinghe van tonen alzo ghemaeckt, datse met een lieflijck accoordt de uyren ende half uyren voorspelen, met zonder vermakinge van de zang lievende toehoorders. De kercke zegt men dat eertijdts ghehadt heeft 33 Altaren, ende veel kerckelijcke cieraten van grote prijse, onder andere een Ciborie oft Sacraments-huys van 70 marck Silvers, hoog 7 voeten.

⁺Behalven deze Parochie kercke isser noch een kercken aen 'teynde van de Warmoesstrate genaemt Sint Oolofs, ofte de Oude Zijdts Kapelle, Ende plach in de Nes oock te staen de Sint Pieters kerck oft Kapelle,

+ Oorsprong ende loop van het Ye

+ Oude kerck.

+ S.Oolofs Kapelle.

[p. 146]

welcke zommige willen dat de oudste ende eertijdts oock de voornaemste geweest zy van dezer zijde, gelijck het dan oock grote schijn van waerheydt heeft, dat de eerste inwoonders van Amsterdam visschers zijnde, Sint Pieter, die mede een visscher geweest is, de bescherminge haerder plaetse voor al bevolen ende toevertrout hebben. Maer deze kercke is nu ter tijdt de grote vleesch-halle van der Stadt.

De Mannen kloosters aen d'oude zyde zijn drie geweest, namelijck dat van de Minne-broeders toeghenaemt Observanten, dat van den derden Regel van Sint Franciscus welckers Monicken Paulinianen⁺ ghenoemt wierden, ende dat van de Cellebroeders, oft Broerkens in de Nes.

De Vrouwen kloosters waren derthiene, vijve van Sint Augustijns Orden, onder welcke die van de Oude ende Nieuwe Nonnen nu het Mannen en Vrouwen Gasthuys, wel de voornaemste waren, na de welcke volgen die van S.Marie Magdalene, S.Agniet ende S.Catharine: Ses van den derden Regel van S.Franciscus, namelijck dat van S.Vrsule, gemeynlijck genoemt de Elf duysent Maegden, tegenwoordigh⁺ het Spinhuys, dat van S.Cecilie, nu 'tPrincen Hof, die van S.Barbare, S.Klare ende S.Marie, ende dat van S.Margriete, nu de kleyne Vleesch-halle: Een van alle soorten van bekeerden Sondaressen oft penitenten, mede van S.Augustijns orden, genoemt Bethanien, nu de Stads gemeyne schole, ende een van de Swarte Susters, die over de krancke, ende voornamelijck overde gene die de pest hadden, zorge plegen te dragen.

De Parochiekerck van de nieuwe zyde is gefondeert in 'tjaer 1408 oft (zo andere schrijven) 1414 in schoonheydt ende konste van wercke onder de voornaemste kercken van Europa met recht te tellen. Sy werdt⁺ eerst volmaeckt byna hondert jaer na datse begonnen was. Eerst 34 Altaren gehadt, ende veel kostelijcke Priestergewaden, ende ander cieraten tot den Godsdienst behorende. Was gewijdt ter ere van de Maget Marie ende S.Catharine. De voornaemste fondateur is geweest Willem Eggart, koopman geboren van Gent, maer woonachtig tot Amsterdam, ende namaels Here van Purmerent, gelijck het opschrift, dat noch hedendaegs by den ingang van de Librerye dezer kercke te zien is, duydelijck medebrengt. Deze Librerye⁺ ofte Boeck-kamer is met een groot ghetal van veelderley 30 Griecksche ende Latijsche, als oock enighe Hebreeusche ende Arabische Boecken, in alderhande wetenschappen ende faculeyten gestoffeert, ende hebben alle gheleerde ende gheleertheyt-lievende Inwoonders tot de zelve enen vryen toegang, mits alleen enighe kennisse doende oft medebrengende aen de Kerckmeesters ende Opzienders, die haer dan een sleutel doen ende zekere billijcke wetten voorlesen, die sy moeten beloven te onderhouden. Een zake voorwaer van groten behulpe ende verlichtinghe voor alle Liefhebbers, die de middel niet en hebben om zelve alderley boecken te kopen.

De andere Kercke van dese zyde staet in de Klaver-straet, ende wert eertijds ghenaemt de Heylige Stede,⁺ nu ghemeynlijck de Nieuwe-zijds Kapelle. Dese is wel minder als de voorgaende, maer even-wel mede zeer konstelijck ghebout, ende voornemelijck met veel lichten ende glasen vensters verciert: Was metten eersten maer een Kapelle, doch Anoo 1472 op S.Vrbaens dach door ongheval ofghebrandt zijnde, wertse naderhandt weder op-gemaeckt, ende in zulcker voegen vermeerdert, datse nu wel een tamelijck grote Kercke

+ Mannen kloosters aen d'oude zyde.

+ Vrouwen kloosters.

+ Nieuwen kerck.

+ Librerye ofte boeck kamer.

+ Heylige Stede.

[p. 147]

mach verstrecken. Datse eerst ghesticht is gheworden ende den voorsz name ghekregen heeft, zegt-men gheschiet te wesen by deser occazie. In den jaer 1345 zoude ter plaetse daer nu de Kercke staet ghewoont hebben zeker Man, de welcke kranck te bedde liggende hem zoude hebben laten berechten, ghelijck doens de maniere was, ende daer na by de viere zittende de Hostie ofte 't Sacrament int braken overghegeven ende int vier ghespogen hebben, alwaer sy des anderen daegs ongheschent onder de asschen gevonden zoude zijn geworden. Welck mirakel onder den volcke verbreydt zijnde terstont groten toeloop veroorzaeckt heeft tot dese plaetse. Waer by namaels noch ghekomen is een twede mirakel, zo zekeren onghenaemden Autheur, die amsterdam over hondert jaer beschreven heeft, dat ghetuycht, namelijck dat in den voorsz brandt van't jaer 1472 de voorschreven Hostie, hoe-wel de Ciborie daer sy in bewaert wierdt, gesmolten, ende 'tzyden kleet daer in sy bewonden lach, verbrandt was, nochtans heel ende onghequetst zoude ghebleven zijn. Hier door is de Kapelle, als sy weder op-ghemaeckt ende tot een Kercke gheworden was, zeer bezocht gheworden zelfs van Luyden in Pelgrimage komende uyt verre Landen: ende verhaelt de voorsz onghenaemde Autheur dat de Roomsche Koning, namaels Keyser Maximiliaen de eerste wesende in 'sGraven-haghe bevangen met een dootlijcke ziekte, ende belofte doende van het H.Sacrament tot Amsterdam te gaen bezoecken, terstont ghenesen wierdt, ende derhalven niet ondanckbaer wesende, korts daer na, om sijn belofte te voldoen, aldaer in persoon te verschenen, offerende een gulden Kelck ende zeer kostelijcke Mis-gewaden, met een uytermate grote wasschen Kaersse. De zelve Keyser Maximiliaen (nu wy synes ghewach maken, moeten wy dit oock daer by voegen) heeft (veellicht ten zelven tyde, oft niet langhe daer na) tot het oude Wapen der ⁺stadt Amstelerdam, wesende drie witte Kruycen in een root veldt met een swarte bare int midden, een Keysers Krone ghevoecht, ende dat om de grote ghetrouwigheyt, goetwilligheyt, en menichvoudighe diensten, sijne Majesteyt ende den Voorvaderen van synen Zone den Koning Philippus by de zelve stadt ende de Inghezetenen van dien tot diversche stonden ghedaen ende bewesen, ghelijck blijckt by desen brieve, die wy goet ghevonden hebben uyt Ioanne Isacio Pontano hier by te voegen: Maximiliaen by de ghenade Gods Roomsch Koning, altijdt vermeerdet 'sRijx, allen den genen die desen brief sullen sien, saluyt. Omme dat wy bemercken die grote ghetrouwigheydt ende goetwilligheydt, ende oock de menichfoudighe diensten, die onse stede van Amsterdam, ende de Ingheseten van dien, tot haren swaren kosten, ons ende den Voorvaderen van onsen Zone Koning Philips tot diversche stonden ghedaen en bewesen hebben, ende bysonder noch dagelix doen in dese tegenwoordighe wapeninghe, die wy van noodts wegen moeten doen, omme onse stede Rotterdam, 'tslot ende de stede van Woerden tot reductie ende onse ghehoorsaemheydt te brengen. Zo ist, dat wy aensiende hoe die selve stede niet verciert en is met een alsulcke Wapen als hy wel behoort te hebben, ende dat bysonder op dat die Poorteren ende Inghezetene van onse voorsz stede van Amsterdam dagelix met hare Schepen ende goeden te water ende te lande in vele verre vreemde Rijcken ende Landen converserende zijn in koopmanschappen: Waeromme ende om der redenen wille voorschreven, ende om sonderlinghe zaken ons daer toe porrende, Wy hebben uyt onsen eygen proptien wille, speciale gratie ende authoriteyt verleent, ghegunt ende ghegeven, verlenen, gunnen ende geven mits dese onse brieven de selve onse stede van Amsterdam voorschreven, dat sy van nu voort

+ VVapen van Amsterdam.

[p. 148]

aen ten eeuwigen dage toe hare wapenen voeren ende bekleden sullen, tot een eeuwige memorie van onzer gratie, metter Crone van onzen Rijcken. Ende omme dat wy 'tzelve voor ons ende onze nakomelingen vast ende gestade ende van weerden willen ghehouden hebben, Zo hebben wy tot enen oorkonde deze brief betekent met onzen eygen name. Gegeven in onse Stede van Schiedam den 10 February Anno 1500.

In de zelve Parochie van de Nieuwe zyde is oock S.Iacobs Kercke, op den Nieuwen-dijck na de Haerlemmer Poorte ghelegen, maer by de voorgaende ten aenzien van de timmerage niet te vergelijcken.⁺

Daer zijn boven dien in dese Parochie gheweest vier Vrouwen Kloosters, 'teerste van S.Augustijns orden ghenaemt S.Geertuydt: het twede van den derden regel van S.Franciscus, ghenaemt S.Lucie,⁺ tegenwoordich het Weeshuys: het derde ghenaemt het Bagijn-hof, nu d'Engelsche Kercke, ende 'tvierde ghenaemt de Clarissen, nu het Tucht-huys.

Aen de zelve zyde buyten de Haerlemmer Poorte heeft ghestaen het Klooster van de Carthusers, 'twelck⁺ de zelve Scribent verhaelt dat ghebout is geweest by Hertog Albrecht van Beyeren, Grave van Hollandt, Zelandt, etc. Nu zijnder alleen de ghebroken muragien ende het Kerckhof van overich, die in dese jonste vergrotinghe van den jare 1612 mede binnen de stadt getrocken zijn. Welcke vergrotinge wel zo veel velts beslaet als menige goede stadt, ende nochtans maer een lidt en maeckt van het grote Lichaem van Amsterdam, zelve noch maer de helft oft weynich meer zijnde van de vergrotinghe by de Heren regeerders geconcipieert, ende metter tijdt daer God almachtich synen zegen toe geve, te volbrengen. Zo dat niet gheheel onbequamelijck op dit zelve deel by den Stelder van dese beschryvinge gedicht zijn dese navolgende verskens.

Wat zie ick, die nu koom van Haerlem moe en mat,

So dicht by Amsterdam doch voor een nieuwe Stadt
'thooft beuren in de locht? wat poorten , wallen, huysen,
Wat grachten diep en wijdt wat bruggen en wat sluysen
vertonen zich hoe langs hoe klaerder voor mijn oog?
Ist tegen uwen wil? of ist maer by ghedoog
en tot weerzeggens toe, O Nymphe 'swerelts wonder,
O Peerle van Euroop, O Diamant bezonder
van't Nederlandts juweel, O Hollandts trots en roem,
Dat ghy dees nabuer krijcht, de welck ick niet en noem,
om dat ick haren naem noch noyt en hoorde spellen?

+ S.Iacobs Kerck

+ Kloosters aen de Nieu zyde.

+ Carthusers

[p. 149]

 

Denckt ghy niet dats' u noch wel zoude mogen quellen

 

hier namaels, en ten deel ontjagen u profijt?

 

Maer wat spel is my dit? ick blijf vast even wijt

 

van daer ick gaerne waer. Ghy schijnt voor my te vluchten

 

Terwijl ick nu vergaep aen dese nieuwe vruchten.

 

'Tsou tijdt zijn dat ick wat versnelde mynen ganck:

 

Want buyten bleef ick noyt dan tegens mynen danck.

 

Wel ick verneem geen Poort, en dit's nochtans de plaetse,

 

van welck ick meer dan eens te zeggen plach daer staetse.

 

Hoe? schemert my 'tgezicht? of wat is my gheschiet?

 

Ick ben in Amsterdam, en ick en weet het niet.

 

Ick zie recht voor my staen ('ten is geen fantazye)

 

den Toren die-men noemt van d'Haring-packerye.

 

En dit ghehele Stadt daer ick ben uyt gheraeckt,

 

is van dit grote Lijf een lidt noch onvolmaeckt.

 

Zo edel Hoofd-tack, zo vergroot zo uwe mueren:

 

Vaeck moet het komen weer, en langhe moet het dueren.

 

Veel eeuwen moet ghy zijn 'tgemene Vaderlandt

 

van al wat kan en wil slaen aen de ploeg de handt,

 

van al wat kan en wil ghebruycken syne zinnen,

 

om eerlijck en met Godt de kost vol op te winnen.

 

Veel eeuwen moet ghy zijn de toevlucht ende borcht

 

van 'tChristen volck bedruckt dat voor vervolging zorcht,

 

en daerom spoedich vliedt uyt zulcke strenghe Landen

 

daer menich simpel Mensch moet hangen ofte branden

 

om doling int gheloof, en daerom zich begeeft

[p. 150]

 

vast onder uwen scherm. Wiens hoofden zo beleeft

 

Zo wijs zijn en zo kloeck, zo goet en zo bescheyden,

 

Dat sy noch Turck, noch Jood, noch Sarazijn noch Heyden,

 

veel minder jemandt die Christ voor sijn Heylandt kent,

 

'tzy dat hy zich tot d'een of a'ander kercke wendt,

 

oft onghebonden blijft, en perssen noch en quellen:

 

Mits dat hy hem maer wacht de pypen zo te stellen,

 

Dat hy of aenhang zoeck, en daer door oproer weck,

 

of Godes heyl'gen naem met enen vuylen beck

 

te lasteren besta, en trachte te beletten

 

het zy met raedt of daedt den voortgang uwer wetten.

 

Veel eeuwen moet ghy zijn d'Ontfangster al-ghemeyn

 

van alderley ghewas van waren groot en kleyn.

 

Veel eeuwen moet ghy zijn, veel eeuwen moet ghy blyven

 

d'uytstreyckster generael van al dat Mans en Wyven

 

Oost, west, zuydt ende noordt voltoyen metter handt,

 

En trecken van haer haef, en mayen van haer landt.

 

Veel eeuwen moet Neptum u heel verwondert schouwen

 

met menich duysent Man sijn rijcke velden bouwen,

 

En nergens zien een Stadt zo Schiprijck en bequaem,

 

Zo machtich, zo ontzien, zo groot van daet en naem.

 

Dit wenscht u (en veel meer) een wijt van u gheboren,

 

Maer die nochtans in u sijn woonplaets heeft verkoren.

Buyten de Reguliers Poorte aen de zelve Nieuwe zyde plach te staen het Reguliers Hof, ofte Kanonicken⁺ klooster van de Orden van Sint Augustijn, byna van ghelijcke Oudtheyt met het voorschreven Carthuysers klooster, maer in den jare 1506 verbrant, waer nae de zelve Reguliers een nieuw getimmert hebben op

+ Reguliers Hof.

[p. 151]

een plaetse, die noch heden ten daghe Heilo ghenoemt wordt buyten Alckmaer.

Ende dit zijn vast de kercken, Kloosteren, Kapellen, ende ander Godtshuyzen die van outs zo binnen als niet verre buyten de Stadt van Amsterdam gestaen hebben. Nu behoorde te volgen de beschrijvinghe van de veranderinge in het meestendeel van de voorsz kloosteren voorgevallen ende tot wat ghebruyck die sedert de leste troubels bekeert zijn: maer om de materie van de Kercken vervolgens af te handelen, moeten wy hier oock wat zeggen van de nieuwe kerck, die de Heren Burgemeesters ende Raden van der Stadt in den jare 1603 van den grondt op hebben begost te doen bouwen by Sint Antonis Dijck, oft de Bredestrate, zo men die tegenwoordig noemt, een goede stuck weegs buyten de oude Sint Antonis Poorte. Deze wordt by vele Sint Ians kercke ghenoemt, maer doch niet te rechte, want men alhier de manieren van kercken in den ⁺name der Heyligen te stichten niet langer en onderhoudt. Haer rechte naem is de Zuyder oft Zuyer-kercke, ende dat van wegen hare gelegentheyt om datze namelijck niet gelijck andere kercken oost ende west en staet, maer zuydt ende Noordt. Sy is verciert met zeer schone ende konstelijcke ghebacken glaze vensters, ende met grafstenen elck een graf beslaende, al uyt ener hant gevoert. Waer van oock de gansche proportie van het werck gheen kleyne schoonheydt ende cieraet en ontfangt. Groot en is zy niet, als de Oude ende Nieuwe Parochie kercken, maer in haer kleyn bevangh kan de stemme van een Predikant zo veel toehoorder bequamelijck leren, als in d'andere die veel groter zijn. Haren Toren verciert oock de kercke ende de gehele Stadt niet weynigh, zijnde bynaest van ener hoogte met den Toren van d'Oude kercke, ende zullende mede eer lange verzien worden met een konstig uyrwerck ende voorslach van klocken.

⁺Het Weeshuys, zo wy boven hebben aengewezen, is eertijdts Sinte Lucien Klooster geweest, ende tot dezen tegenwoordigen ghebruycke bekeert ontrent den jare 1580 als wanneer het oude Weeshuys recht daer tegen over staende bevonden wert niet groot oft bequaem genoeg te wezen om alle de weeskens te logeren. De welcke tegenwoordelijck bevonden worden ontrent de vijf hondert sterck te zijn zo knechtjens als meyskens. Over deze zijn binnen den huyze ghestelt twee Schoolmeesters, dieze leren lezen ende schrijven, met twee Huys-moeders dieze regeren en havenen, behalven de welcke zy oock hebben haer eygen kleermaker, schoenmaker, naysters ende meer andere zo knechten als maegden, die met backen, koken, ende ander huyswerck bezich zijn. Daer is oock een fraye grote stal daer voornemelijck winterdaegs, behalven de Ossen en Vaerzen, wel twintig koeyen op staen, tot de welcke een bezonder bouman gestelt is, met een dienstmaegt, die boter, kaes ende ander zuyvel tot behoef van den huyze maecken. Het bewindt ende de zorge van 'tgansche huys wordt dry oft vier van de eerlijckste ende notabelste Borgers bevolen, ende deze worden gemeynlijck Vaders ghenoemt. Boven de welcke noch gekoren worden drie oft vier van de degelijckste ende geschickste Vrouwen der stadt, die-men den naem geeft van Buyten-moeders. Al den ontfang ende uytgeven van 'tHuys wordt by de voorsz Vaders ghehandelt. Ende bestaen de meest ende jaerlijxsche inkomsten uyt de goederen des voorsz Kloosters van Sint Lucie, maer voornemelijck uyt die van het Carthuysers Klooster, welcke beyde den Eerzamen Raedt van der Stadt tot dezen goeden ende hoognodigen gebruycke geschickt heeft, gelijck dan oock de goeden van andere Kloosters, weynighe uytgenomen, andere diergelijcke Huyzen

+ Zuyderkerck.

+ VVeeshuys.

[p. 152]

toegheeygent zijn. Men houdt voor zeker dat de jaerlijxsche onkosten van het hele Weeshuys, zo de zaken regenwoordelijck staen, ontrent tsestig duyzent guldens beloopen.

Int Leprosen huys, staende dicht by de nieuwe Sint Antonius Poorte, wonen die krancken die besmet⁺ zijn met de Acker-zieckte gemeynlijck Melaetsheyt genoemt. Deze hebben elck hare bezondere woninghe, ende de vreemde van buyten inkomende en mogen in 'tHuys over de drye dagen niet blijven, wezende mede afgescheyden van d'andere die haer vaste woonplaetse aldaer hebben. Over 'tgehele Huys is ghestelt een Moeder met twee dienstknechten ende drie maegden, de welcke zorghe dragen over de keucken ende andere zaken van den huyze: Oock isser een Schoolmeester, die de jonghe Leprozen leert lezen ende schrijven, hebbende daer beneffens achte op de gaende ende komende vreemdelingen. Ende voorts zijnder niet alleen Regenten oft Vaders, maer oock buyten-moeders, ghekoren uyt de woornaemste borgers ende matronen van der Stadt. Dit Godtshuys heeft al mede sijn stallinge, daer des winters over de 20 koeyen op staen, ende is de gehele huyzinge met een stenen muyr in't vierkant ende met grachten uyt den Amstel geleydt besloten. Aen de zyde van de Bre-strate zijn onlanx verscheyden huyzen ghemaeckt, die ten profijte van 'tGodshuys verhuurt worden, ende aen de zyde van den Amstel is een lustigen Tuyn oft Hof binnen zijn mueren, van de reste van het gebouw met een tusschenlopende waterken afghescheyden.

In het Huys dat men gemeynlijck noemt Sint Ioris Hof verzien haer de verouderde borgers om een zeker somme geldts die zy voor eens tellen van kost ende andere nootelijcke dingen zo langhe als sy leven, hier⁺ inne namelijck van het Oude-mannen Huys onderscheyden, dat men in 'tzelve om niet komt, ende na andere wetten leeft, zo wy terstondt zullen zeggen. Dat is dan voornemelijck 'twit van de eerste instellinghe dezes Hofs gheweest, de welcke noch heden ten dage, zo veel mogelijck is, vast ende onverbrekelijck onderhouden wordt, namelijck dat de borgers ende die het borghers recht ghebruycken, den welcken hare zaken ende voornemelijck de koophandel niet wel geluckt en is, ende over zulx nauwelijx reys-gelt en hebben om de reste van den weg haers levens te volbrengen, in dit Hof om een kleyn geldt haer leven lang de kost ende een eerlijcke bequame woninge met hare huysvrouwen, indien zy noch leven, konnen bedingen. De kost wort hare overvloedig genoeg gegeven in een gemeyne eetzale, ende sy krijgen drye mael 'sweer vleesch behalven noch des Sondaegs, ende drye mael visch. Tegenwoordig zijnder behalven de Huys-moeder twee maegden de welcke de tafel dienen, ende byna tseventig Proveniers, zo oude mannen als vrouwen. De plaetse ende het gansche gesticht is zeer bequaem ende lustig, in veel Kamers ende vertrecken aen alle zijden onderscheyden, ende rontom met een vierkante galderye verciert, in het midden van de welcke den hof is, in twee partyen ghedeelt, d'eene met kruydt ende bloemen, d'ander met gras bewassen, zeer vermakelijck ende lieflijck om zien. Het is zeker dat dit ghesticht met de kerck daer beneffens, die nu ghebruyckt wordt by de Fransche Ghemeynte, hier voortijdts geweest is het Klooster van de Paulinianen. Ende eer dat het voorsz Hof hier gebracht werdt, blijckt dat het aen de Nieuwe zyde neffens de kalverstrate by t'Klooster van de Klarissen, nu het Tuchthuys, ghestaen heeft, onder den naem van Sint Ioris Kapelle, daer nu het Schrijnwerckers Huys is. Dit blijckt (seg ick) uyt de woorden des voorgeseyden Schrijvers zonder naem, die Amsterdam

+ Leprozen huys.

+ S.Ioris Hof.

[p. 153]

over hondert ofte weynigh meer jaren beschreven heeft, luydende zo als volgt: Daer (aen de Nieuwe zyde) is oock Sint Ioris Kapelle, alwaer der Leprosen huys eertijdts gheweest is, ende nu vele probende zyn voor de borgers gheswackt van ouderdom, die aldaer om een kleyn geldt haer kosten kopen konnen. Maer wanneer het van die plaetse aen deze Oude zyde ende in dit Klooster van de Paulinianen gebracht zy, en kan men zo preciselijck niet gezeggen, dan dat het geheel waerschijnlijck is, dat zulcx eerst ghesciedt na dat de zaken ende religie verandert zijn geworden. Over dit huys worden mede vier Vaders ofte Regenten, ende twe buyten-moeders, na 'tbelieven van den Rade ghestelt.

⁺Het Gasthuys, dat wy nu zo noemen, heeft den Autheur zonder naem genoemt het Hospitael, ende aldus daer van gesproken: Daer is oock in de zelfde Parochie het vermaertste Hospitael van heel Hollandt, hebbende tot jaerlijxsche inkomsten meer dan duysent guldens, uyt twee Hospitalen, S.Pieters namelijck ende S.Elizabeths gemaeckt, ende van de Nieuwe zyde alhier gebracht. In welcke woorden hy verstaet de Parochie van d'Oude zyde, ende dat de plaetse van het Hospitael doen hy dit schreef namelijck over 100 jaer is in de Nes, maer daer te voren aen de Nieuwe zijde, alwaer noch heden ten dage neffens het Stadthuys een strate is, de welcke met haren name dit noch te kennen geeft, want zy wordt geheten de Gasthuys-steeg, gelijck mede de brugghe t'eynde de zelve ghelegen de Gasthuys-brugghe gheheten wordt. Maer men bevindt dat die Gasthuys, daer den Autheur van spreeckt, zo langhe het in de Nes ghehouden wierdt, alleen voor de Mannen gheweest is: want aen de Nieuwe zyde was doen een ander voor de Vrouwen, het welck hy bezonderlijck noemt het Hospitael van de Moeder Godts.

Daerna in 'tjaer 1578 ende de volghende jaren, maer voornemelijck in den jare 1582 zijn beyde de voorsz Gasthuyzen, eerst dat van de Mannen, ende namaels dat van de Vrouwen, verzet ende gebracht in de twe grootste ende wijdtste kloosters van de gantsche stadt, te weten in die van de Oude ende Nieuwe Nonnen. De welcke, alsdoen noch beyde deze Kloosters bezittende, buyten de zelve eerlijck van jaerlijxsche inkomsten verzien ende onderhouden zijn geworden, elck tot haren sterfdagh toe, ende de gronden oft erven ende andere goederen der Gasthuyzen hebben zeer groten aenwas gekregen, de zaken van de landen ende Stadt van dier tijdt aen voorspoedelijck aflopende, ende de bezondere mildigheydt van de Heren Magistraten daer by komende, de welcke behalven de ordinare ende door ordonnantie der Heren Staten bevestighde vryheden, uyt de andere inkomsten der kercken oft Kloosters deze Godshuyzen gheholpen heeft, zo dat nu nauwelijx enige colecten voor de zelve ghedaen en worden, behalven in de gemeyne predicatien die aldaer gheschieden. Onder andere Legaten oft bezettingen in de naest voorleden jaren by verscheyden machtighe borgers aen deze ende andere Godshuyzen gemaeckt, is zeer merckelijck dat van Margriete Klaes Kors dochter, huysevrouwe van Willem Barentsz, de welcke geen kinderen hebbende, maer wel andere vrienden ende erfgenamen genoeg, heeft nochtans alle hare goederen, bedragende over de hondert en veertig duysent gulden, waer tegen haer Man even zo veel bleef behoudende, den armen gelaten heeft, so dat dese twe Gasthuysen daer van genoten hebben twe vijfde parten, het Weeshuys een vijfde part, ende de Huyssittende armen so aen d'Oude als Nieuwe syde van der Stadt elck een vijfde part, dat is over de 28000. guldens.

+ Mannen ende Vrouwen Gasthuys.

[p. 154]

De voorsz Gasthuyzen met een plaetse ende langhe gaelderye van den anderen gescheyden zijnde, hebben oock twee ingangen, want aen de zijde van de Turf-marckt is den ingang van't Mannen Gasthuys, ende aen de zyde van den Burgwal gaet men in dat van de Vrouwen. Beyde deze ingangen zijn in zulcker voegen geformeert, dat van het een Gasthuys in't ander een vrye doorgang ende uytgang aen beyde zyden open staet. Ende hier en worden niet alleen gehouden de afgescheyden Sieckhuyzen van Mannen ende Vrouwen, maer⁺ daer is oock een nieu gestichte bygevoegt voor de Soldaten die in den krijgh gequetst oft andersins zieck geworden zijn, nauwelijx minder als die van de Stadt Weesp ofte Muyden en zoude bevonden worden. Over elck Gasthuys nu is ghestelt een huys ofte Binnen-moeder, die elx hebben twe Dienstmaeghden, om in alle ghevallen den krancken veerdigh ten dienste te staen. Met Mannen ende Vrouwen Gasthuys hebben elck ontrent 100 bedden, met ruyme ende lange kameren. Het Soldaten Gatshuys meer dan 50. Den Beyart ende 'tPesthuys elx niet weyniger. Een ijder bedde, al ist schoon datter niemandt op en licht, heeft sijn oorkussens, sargien oft dekens, gardijnen, ende andere nootelijcke dingen. De kercken aen een zijde ende als in't midden ghestelt heeft insghelijx een Moeder met twee Dienstmaegden, die alleenlijck zorge dragen over den kost. Daer is oock in't bezonder maer nochtans binnen 'tGasthuys een backhuys om broot te backen, een brouwerye, ende een stal om Ossen te mesten. Item een Apothekers winckel, verscheyden medicijn-hoofkens, ende andere lustighe groene plaetsen, met een Apotheker ende Medicijn-meester, beyde in 'tGasthuys wonende. Waer by in nootval oock gehouden zijn te komen verscheyden Surgijns, ende wordt elck van deze een eerlijck tractement ghegeven van't zelve Gasthuys, het welcke dickmaels van doen heeft over de twee duyzent gulden 'sjaers aen Medicamenten.

Daer worden in dit Gasthuys alle jare, behalven de Schapen ende kalveren, ontrent 80 Ossen gheslachtet, van de welcke men weet dat zommige aen den balck over de 1400 pondt hebben gewogen. Sessendertig tonnen biers wordender alle acht dagen gedroncken, makende ontrent de twe duysent tonnen 'sjaers. Voorts zijnder jaerlijx van node meer dan zes duysent Mengelen melx, vijfentwintig duysent Eyeren, tseventig tonnen Boters, niet min dan twaelf duysent manden turfs, ende hout naer advenant. Watter aen broodt, ende ander onkosten, hier te lang om verhalen, verdaen wort, gheven wy den verstandigen Lezer te bedencken. Want dit voorgaende en wort niet gezeyt, dan om te bewijzen hoe groot de eenvoudigheyt, oft liever de soberheyt onzer voorouders geweest zy, de welcke meynden dat het was van heel Hollandt.

Den Beyaert, om oock daer af yet wat te zeggen, wordt gheopent ontrent November, ende weder ghesloten tegen May. In den zelven worden dry dagen geherbergt de arme luyden van buyten komende, die⁺ men oock spijs ende dranck gheeft.⁺

Het Pesthuys, door een tusschenlopende water van de reste van 'tGasthuys met een houten brugghe afgescheyden, doch alzo dat het binnen een zelvige parck daer mede besloten is, heeft in't midden een vierkante plaetse ende rondtom veel bedden. De voorleden jaren, als de pest zeer regneerde, zijnder somtijdts over de

+ Gasthuys voor de Soldaten.

+ Beyaert.

+ Pesthuys.

[p. 155]

vijf hondert krancken teffens gheherbergt gheweest.

Over dit Gasthuys ende sijn aenhangselen zijn gestelt tot Regenten ende Opzienders zes notabele Burghers, ende vier gheschickte Matronen.

⁺In den jare 1550 is by Haesjen Claes in't Paradijs poortersse van Amsterdam een merckelijck somme geldts nagelaten tot fondatie van een arme oude Vrouwen Gasthuys, 'twelck terstondt na haer doot wert ghetimmert op een lege plaetse tegen over de Nieuwe zijdts Capelle, oft Heylige Stede, zo men die plach te noemen, waer over het zelve oock genoemt wert het H.Sacraments Gasthuys. Maer alzo het ghetal der arme oude Vrouwen die daer in zouden wonen niet hoger gestelt was als op twaelf personen, ende de voornoemde Stichterse van geen arme oude Mannen in hare fondatie en hadde vermaent, So is door toedoen van eenen Heer Ian Beresz Priester by den Eerzamen Magistraet der Stadt Amsterdam inghewilligt, datter beneffens de zelve twaelf oude Vrouwen oock twaelf arme oude Mannen met een Priester in't voorzeyde Gasthuys ingenomen zouden werden, makende te zamen vijf en twintig personen. Omme welcker oorzaken wille het zelve Gasthuys by den voornoemden Heer Ian Beresz begiftigt met een rente va acht en tseventig gulden erffelijck. In den Jare 1597 zijn de voorzeyde 25 personen, door erberminge van de Regenten in der tijdt, op hope van de behulpige handt der goeder borgerye vermeerdert tot den getale van vijf en veertig. Daer na in den jare 1600 ziende de Regenten in der tijdt van dit Gasthuys, dat de arme oude menschen binnen der Stede metten getale van 45 niet half geholpen konden werden, zo hebben ze met advis ende consent van den Magistraet, tot voorderinge van de voorzeyde armen een Loterye opgherecht, waer uyt gevolgt is dat in den jare 1602 het tegenwoordige Gebouw is ghetimmert, in het welcke zijn komen wonen hondert arme oude zo Mans als Vrous personen. De welcke in den jare 1604 vermeerdert zijn totten getale van hondert vijftig. Maer alzo het getal der zelve oude ende arme luyden sedert aenghewassen is tot over de hondert tnegentig, ende noch daghelijx meer ende meer is toenemende, zo is by den Eerzamen Magistraet den zelven Godshuyze nu wederomme vergunt een nieuwe algemeyne Loterye, van de welcke het inleggen gheduert heeft tot Amsterdamsche kermis toe des jaers 1615. ende zal begonnen ghetrocken te worden op den eersten Aprilis daer aen volgende, als men 1616 schrijven zal. Het ghebouw hier voren geroert staet nu aen de Oude zyde der Stadt, ende heeft twee ingangen recht tegen malkanderen over responderende, ende streckende van den Borgwal des zelven Gasthuys, tot den anderen Borgwal toe, wiens water neffens de Cloveniers Doelen in den Amstel loopt, zo dat het zelve gebouw een groote wijdde begrijpt. In het midden zijn twee Tuynen oft Hoven, waer van den enen met alderley schone bloemen, den anderen met een lustig bleyckveldt verciert is. Aen beyde zyden ende oock van voren zijn gaelderyen ende gewelfde plaetsen, om in te wandelen, ende onder de zelve staen op een rye de kamerkens der oude Mannen ende Vrouwen, van bedden ende anderen huys raedt bequamelijck verzien. Het middelscheydt tusschen de twee voorzeyde Tuynen leydt met een rechten ende breeden toegang tot in het Huys zelve, ende is het gehele gestichte met grote kosten zeer cierlijck ghebout, want behalven de heerlijcke ende nette Portalen zijnder twee Eetzalen, een voor de Mannen ende een voor de Vrouwen, waer by gevoegt is de keucken, ende alles

+ Oude Mannen ende Vrouwen huys.

[p. 156]

voorts alzo ghesticht ende ghepast, dat men zeggen zoude dat het is niet een Godthuys van arme luyden, maer 'tPaleys van enig Groot Meester oft Prince. Het heeft oock een eygen Backerye ende Brouwerye, met een zonderlingen Borreput, die met zeer grote kosten twe hondert twee en dertig voeten diep onder de aerde met wonderlijcke konste gheboort zijnde, ende door den slijckachtigen ende modderigen grondt henen passerende, een ader van geheel zuyver ende versch water geeft, een zake die in deze Stadt zeltsaem is, ende verwonderens weerdigh.

Het gantsche regiment van dit Godtshuys wordt drye eerbare Mannen ende twee Vrouwen der Stadt van den Heren Burgemeesteren opgheleyt ende bevolen. Deze stellen een Vader oft Moeder des Huysgezins, die altijdt in't Huys tegenwoordig zijn, ende zelve dragen zy zorge over den ontfang ende uytgeef des Godtshuys met den aenkleven van dien. Daer is oock een bezondere ordonnantie op dit Gasthuys ghemaeckt, medebrengende onder andere, Datter geen Man oft Vrou personen en zullen ingenomen werden, of sy zullen daer inne brengen om tot haer eygen behoef te bezigen een goedt bedde, drye dekens, twee oorkussens, zes slaeplakens met zes slopen ofte fluwynen, zes goede hemden, twee Stoelen, met twee stoelkussens, een Mengels kan ende een Pints kan, een gordijn, ende twee guldens aen gelde, die zy aen de buytenmoeders zullen betalen.

Het Dolhuys bestaet uyt twee Gestichten het oude namenlijck ende 'tnieuwe. In't oude dat eerst gebout⁺ is in't jaer 1562 zijn elf cellekens, tot de welcke in den jare 1592 zestien andere zijn bygekomen met een nieuw ende heerlijck ghebouw. Het opzicht ende de regeringhe des ganschen Huys wordt mede drye van de voortreffelijckste borghers als Vaders, ende twe Matronen, als Buyten-moeders, met bewilliginghe vanden Magistraet verkoren zijnde, bevolen. De eerste fondateur van dit Godtshuys is gheweest Hendrick Pauwelsz, uyt den geslachte van de Boelensen, een achtbaer man ende borger, ghelijck zulx betuygen de wapenen ende schilden boven den ingangh van de deure ghesneden, ende de woorden van de ordonnantie by den Magistraet hier over gemaeckt.

Behalven deze Godtshuyzen ten behoeve van de arme Luyden zo oude als jonghe gesticht ende begiftigt,⁺ heeft men zo 'tAmsterdam als in meest alle de andere Nederlandtsche Steden oock een bezonder opzicht op den Huys-armen, oft zo men die hier noemt, de Huys-sittende armen. Waer by verstaen worden zulcke behoeftige personen, die zelve huys houden, vrouwe ende kinderen hebben, ende met hare daghelijxsche hanteringhe den kost eerlijck zoecken te winnen, maer door de quade tijden ende ander ellendigheyt onderbracht zijnde hare huysgezinnen niet geheel en konnen onderhouden, ende van allen nootdruft verzorgen. Om dan de zulcke te hulp te komen, ende goeden toezicht daer op te nemen, wordender by den Magistraet uyt de beste der borgerye verkoren zekere Aelmoesseniers, ende dat aen elcke zyde van der Stadt bezonder. Deze hebben de handelinge van de inkomsten ende collecten oft aelmoes-verzamelingen ten zelven eynde gedestineert, ende hun worden zekere huyzen oft Spijckers vergunt, in de welcke de notelijcke voor-raedt van kost ende brandt om ettelijcke hondert huysgezinnen te voeden opgeleydt, ende uytgereyckt wordt. Daer is onder andere noch heden ten dage alzulck een huys recht tegen over de Appelmerckt aen de Nieuwe zyde, met

+ Dolhuys.

+ Huys-zittende armen.

[p. 157]

een opschrift van't jaer 1486 hoe wel de originele brieven van de kamer der Aelmoesseniers uytdruckelijck te kennen geven dat deze instellinghe ouder is ende meer dan twee hondert jaren in ghebruyck is gheweest.

Het Ampt van de voorzeyde Regenten bestaet voornemelijck hier in, namelijck datse de aelmoessen van de goede luyden in de kercke verzamelen, vier of vijf generale ommegangen 'sjaers voor alle huysen doen, ende voorts zorghe dragen dat de huyzen landen ende andere goederen den voorzeyden armen toebehorende verhuyrt ende wel onderhouden, de renten inghevoordert, de packhuysen van Rogge, botter, kaes ende turf wel verzien, ende de aelmoessen onder den rechten armen behoorlijck uytgedeelt worden. Het huys dat ick gezeyt hebbe is aen de Nieuwe zyde eygentlijck gebout tot oplegginghe van turf, ende hout 17000 manden, maer is nu meer als de helft te kleyn, ghemerckt datter boven de 34000 manden jaerlijx alleen aen deze zyde der Stadt van node zijn. Derhalven oock deze lest voorleden jaren een schoon ende heerlijck nieu Huys ghebout is dicht by het Leprozenhuys, waer inne den Turf, de Botter, kaes ende ander provizie ten behoeve van de voorsz Huyssittende armen van noode zijnde opgedaen ende bewaert wort. De aelmoesse van Botter is eerst begonnen in 'tjaer 1562 als wanneer een godtvruchtighe vrouwe ende zeer weldadigh tegen den armen, genaemt Geerte Bernarts, den Regenten voorzeyt heeft ghegeven een rentbrief van 50 gulden erffelijck, op conditie dat den armen 'sjaers uytgedeelt zouden worden drye tonnen Botters, maer nu behoeft men wel drye tonnen 'sweer, ende meer, als men geen kaes en geeft. Van ghelijcke heeft men in 'tselve jaer d'eerste kaes beginnen uyt te delen, voornemelijck door de mildigheyt der borgeren, van de welcke zommige hondert, andere twee hondert guldens hier toe gegeven hebben. Maer voornemelijck zijn deze armen zeer mildelijck bedacht gheworden by Margriete Claes Cors dochter, van de welcke wy hier voren ghesproken hebben.

Wat nu aengaet de menichte der armen die tegenwoordelijck aldus onderhouden worden, daer zijn alleen aen de Nieuwe zyde over de 1600 huysgezinnen, van de welcke zo men alle de hoofden zo out als jong zoude rekenen, 'tgetal zoude boven de 6000 personen bedragen. Waer by voegende de huysgezinnen van d'Oude zijde, die over de 900 zijn, maken tsamen tusschen de negen ende thien duyzent Zielen. Onder alle de welcke nochtans aen de Nieuwe zyde niet en zijn boven de twe hondert Hollandsche huysghezinnen, als uyt zeker verhael der Aelmoesseniers kan blijcken. De reste bestaen uyt verscheyden Natien, als Francoysen, Walen, Brabanders, Vlamingen, Oost ende West-vriezen, Engelschen, Schotten, Westphalingen, Ditmarchers, Denen, Oosterlingen, ende meer andere, die voor de oorloge oft andere zwarigheden verdreven ofte ghevlucht zijn, ende sich hier metter wone begeven hebben. Het zelve is mede naer advenant te verstaen van d'Oude zyde, alwaer behalven de verhaelde volckeren oock de Portugesen met menichte voor enige jaren zijn komen wonen, die nochtans de arme van hare natie zelfs onderhouden. Aen alle deze natien worden de Aelmoessen bedient ende uytgedeelt, zonder enich onderscheyt van de Religie daer sy haer toe begeven hebben, als sy maer niet en gaen bedelen, ende ste-vast hier wonen, op conditie nochtans, dat sose komen te sterven gheen jonge kinderen achterlatende, de Regenten haer goet mogen aentasten, 'twelck haer van den Eerzamen Raet is geconsenteert. Maer men zal verstaen dat men deze aelmoessen niet en deelt

[p. 158]

dan des Winters, achtien oft negentien weken lang, Behalven dat de Regenten van de Nieuwe zijde 'tgeheel jaer door om niet laten bewonen ontrent 100 zo huysen als kameren, diese tot haren koste repareren ende onderhouden, bestedende daerenboven noch verscheyden kinderen, die van vader ende moeder verlaten zijnde in't Weeshuys niet ingenomen en werden, om dat sy 'trecht van borgerschap niet en hebben.

Daer zijn noch andere Huys-zittende armen in't bezonder, die altemale belydenis doen van Ghereformeerde Religie. Dezen weden na de wyze van d'eerste kercke andere aelmoessen uytgedeelt by de Diakenen, ende wordt zulx oock onderhouden in de andere kercken der Stadt, te weten de Fransche ende Engelsche. Alzo dat indien jemant wilde berekenen de jaerlijxsche onkosten die aen den armen in't ghemeyn besteet werden, die zoude al ettelijcke tonnen schats komen te bevinden.

De menichte van de Landtlopers ende Bedelaers in de landen van Hollandt ende Westvrieslant, zo ten⁺ platten lande als in de Steden heeft occasie gegeven van beyde de Tucht-huyzen, zo wel van Mannen als vrouwen in dezer Stadt, ende namaels oock in andere steden op te rechten. Want als deze haer veynsden te zijn dat sy niet en waren, ende onder 'tdexsel van bedelen de gelegenheyt van tijt ende plaetse verspiedende hare dieveryen ende roveryen by nachte ende ontyde pleegden, zo hebben de E.E.Heren Staten der zelve Landen dies aengaende doen uytkondigen zeker placcaet van den 16 Decembris 1595. waer op gevolcht zijn verscheyden ordonnantien zo in de steden als dorpen, om 'tvoorzeyde gheboefte ende de bedelrye te weren. Binnen Amsterdam voornemelijck nauwe onderzoeck over de arme ghehouden zijnde, werden bevonden over de 3500 ambachts-jongers van verscheyden handtwercken, ende behalven dat veel schamele jonge meyskens, om welckers stoutheyt te gemoet te komen ende het aenstaende quaet in tijdts af te keren, den Eerzamen Raet geen heylsamer wyze gevonden en heeft, als sodanige Tuchthuyzen in te stellen. Ende voor eerst is het Mannen Tuchthuys geordineert in't voorsz jaer 1595. waer toe als bequaemst grootdeels ende genomen is het Clarissen Klooster, aen de Nieuwe zyde, ontrent de Calverstrate. Hier worden alle zodanige personen als voren gezeyt is gesloten houden, ende de zommige oock geboeyt, doch alzo sy onverhindert kunnen wercken ende de handen ghebruycken. Want enige moeten Brasilien hout tot kleyn pulver zagen oft raspen, andere weven Bombasynen, ofte doen andere dingen, elck na sijn begrijp ende macht. Op Sondagen ende Heylig-dagen zijn alle gehouden te komen op een plaetse van het parck afgescheyden, die men de Schole noemt. Hier worden sy by een bezonder Predicant alle Sondagen uyt Godts woort vermaent tot alle goede zeden ende beteringe des levens. Sommige worden oock in de eerste beginsels der letteren met lesen ende schryven geoeffent. Boven aen de nieuwe poort van dit Werck huys staet in steen gehouwen een Wagen die van Leeuwen en Tigers wort voortgetrocken, de Voerman een zweep in de hant hebbende, ende segghende: Virtutis est domare que cuncti pavent.'Twelck wy om sprekender wyze aldus verduytschen:

Die alleman in vrees en schrick doen stadich leven,
Die kan de ware deucht dus temmen en doen beven.

+ Tuchthuys

[p. 159]

Daer is oock neffens het zelve int jaer 1603 een ander nieu Tucht-huys opgerecht, ghenaemt het Separate oft afgezonderde. In het welcke voornemelijck ghehouden worden zulcke personen die men van niemandt oft immers niet van alleman ghezien en wil hebben. Want men vindt somtijts kinderen, die van eerlijcke en geschikte ouders gesproten zijnde, haer zo verre te buyten gaen, dat zy met geen minder ongemack ende schande der ouderen gestilt ende getemt en konnen werden. Over deze twee Huysen zijn ghestelt vier Regenten oft buyten-vaders, zonder welcker schriftelijcke consent het niemant geoorloft en is in de zelve te komen, om de Tuchtelingen uyt nieus-gierigheyt te bezoecken. Van de miraculen die den arbeyt-zaligen man Sint Ponus tot gezontheyt van veel personen, die met Sinte Luypaerts evel besmet waren, alhier gewrocht heeft, ende noch daghelijx is werkende, ware wonder te zeggen, maer dewijl men een boexken daer af vint in drucke, 'twelcke mogelijck met veel nieuwe miraculen zal vermeerdert werden, zullen wy't hier by laten berusten.

⁺Ontrent den zelven tijdt als boven ghestelt, ende met name in den jare 1569 is oock ten verzoeke van de Regenten ende Opzienders der armen gheordineert het Spinhuys. In het welcke terstondt verzamelt is een groot getal van die meyskens, die wy te voren gezeyt hebben dat langs de straten liepen. Dese hebben begonnen lijne en wolle te spinnen, netten te breyen, ende andere soorten van handwerck te oeffenen. Ander vrou-menschen oock, die bevonden werden haer tot hoereren ende ledigheyt te begeven zijn uyt de bordelen oft hoere-koten tot grote kosten van de Stadt in dese heyliger plaetse bestelt geworden. Ende te dier oorzake leeft men binnen de deure van 'thuys dese rijmkens:

Omschamele Meyskens Maegden en Vrouwen
'Tbedelen, leegh gaen en doolweg te doen schouwen,
Is dit Spinhuys ghesticht, zo men hier zien mach.
Elck laet zich niet vervelen noch rouwen
Wt Cariaet hier aen de handt te houwen.
Wie weet wat hem of de zijne noch geschien mach.

Dit Huys staet aen d'Oude zyde, ende is eertijdts geweest het klooster van S.Vrsule oft de Elfduysent Maegden. Naderhandt isser een fraye nieuwe poort aen gemaeckt, verciert met de gesneden figuer van de Tuchting oft Disciplyne, welcke spreeckt als volgt:

Schrikt niet ick wreeck gheen quaet, maer dwing tot goet.
Straf is mijn handt, maer lieflijck mijn ghemoet.

+ Spinhuys.

[p. 160]

Gelijck in't Mannen Tuchthuys, alzo ist oock in dit Spinhuys na de eerste instellinge geschiedt, dat enighe degelijcke ouders, niet alleen uyt de Stede van Amsterdam, maer oock uyt verscheyden andere Steden in de Verenigde Nederlanden, hare dochters, om 'tquaet leven dat sy gepleecht hadden aen de Regenten van't Spinhuys, met voorgaende kennisse van de Heren Borgemeesteren, voor enige jaren, op hope van beteringe, besteet ende den kost ghekocht hebben. Hier worden mede alle Sondage predicatien ende vermaningen ghedaen by een bezondere Predicant, streckende tot bekeringhe ende beteringhe des levens.

Ende alzo niet tegenstaende alle deze ende meer andere goede ende loflijcke ordinantien, de bedelrye voor⁺ der goede burgers deuren noch niet t'enemael en konde geweert ende weg genomen werden, overmits vele blinde, kreupele ende andere waerlijcx gebreckelijcke personen, van wegen dat sy geen poorters recht en hadden, in de voorsz Godtshuysen niet en mochten aenghenomen, noch oock in het Tuchthuys ofte Spinhuys gezet worden, door dien sy betoonden ghewillig te wesen ende haer uyterste beste te doen om haer broot met God en ere te winnen, maer dat het haer alleen aen de macht ende gezontheyt ontbrack: zo hebben de E.E.Heren Staten des landts daer in mede willen verzien. Ende werdt overzulx tot Amsterdam aen de rechte arme, krancke, miserabele, ende behoeftighe personen, gheboren binnen de Stadt ende de jurisdictie van dien, oft alrede drie jaren continuelijck aldaer ghewoont hebbende, die men weet dat haer beste doen om tsy met zwavelstocken, pennen ende inckt, oft yet zulx langs der strate te verkopen, oft oock met de oeffeninge van enig handtwerck den kost te winnen, zodanig wekelijck onderstandt gedaen als de Aelmoesseniers oft Armen-vaders van Stadts wege daer toe ghestelt bevinden te behoren, Welcke Aelmoesseniers eens te maende voor alzulcke arme luyden ommegaen, ende dan de verzamelde aelmoessen aende zelve ter bestemder tijt ende plaetsen uytdelen. Waer door de bedelrye nu zo t'enemael afgeschaft ende geweert is, dat men zelfs niet een enich gebreckelijck persoon meer en ziet gaen bidden, veel min enige stercke Bedelaers, want die zouden terstont by de luyden daer toe van Stadts wegen gecommitteert, ende gestadich omher gaende, gegrepen ende in het Tuchthuys oft Spinhuys gebracht worden, waer voor sy niet min als voor de galge en vrezen.

Ende dit zijn meest Gestichten welcke of tot den Godsdienst ende predicatie des H.Euangeliums, of tot onderhoudinge van den armen, oft eyndelijck tot oeffeninge van den alghemeynen tucht ende discipline, het zy dan van aenbeginne gebout, oft naderkandt bekeert ende ghesticht zijn worden. Nu komen wy tot de wereltlijcke, om zoo te spreken, ende borgelijcke hoofd-ghestichten dezer loflijcker Stadt. Onder deze is⁺ voor eerst het Stadthuys, op een aenzienlijcke plaetse aen de Merckt ofte den Dam ghelegen. Dit is het Raedthuys van den Raedt ende de gantsche Magistraet. Het bestaet meest uyt gebacken stenen, behalven den ingang ende de vierschaer, die van gehouwen steen gemaeckt zijn. Heeft tot noch toe een fraeyen ende tamelijck hoghen toren ghehadt, met een konstich accoort van uyrklocken verciert, die in't jaer 1601 als hy boven bevonden wert wat op een zyde te hellen ende te wijcken, met een bezondere behendigheyt weder recht gestelt is gheworden, gelijck te kennen geeft dit ghemene rijmken, 'twelck wy hier stellen om dat het oock andere notabele wercken van de Stadt aenwijst:

+ Ordinantie op de waerlijx gebreckelijcke Bedelaars.

+ Stadthuys.

[p. 161]

 

In't jaer 1601 werden de Stadts vesten gheslecht,

 

De Toren gherecht,

 

Ende ghemaeckt drye Sluysen,

 

En wel zes hondert huyzen.

Maer de zelve Toren werdt tegenwoordelijck afgebroken, ende niet hoger gelaten als de rest van't ghebouw des Stadthuys. Moghelijck om haest een veel heerlijcker te doen rijzen neffens de Parochie kerck van de Nieuwe zyde nae 'tmodel ende voorbeeldt dat daer van in de zelve kercke zien is. Ghelijck men verstaet dat zulx al van over veel jaren ende tot verscheyden reyzen in den Raedt is voorgeslagen, als oock van't Stadthuys zelve te vernieuwen, ende in zulcken forme, als de voortreffelijckheyt ende andere publijcke wercken van de Stadt betaemt, te veranderen.

Wt de beelden boven de tralien van de vierschare ghestelt, vertonende Willem de zeste, Vrouwe Iacoba sijn dochter, ende Philips de Goede haren navolgher, Graven ende Gravinne van Hollandt Zeelandt etc. kan men ten naesten by afnemen de oudtheyt van dit Gestichte, want de voorsz Graef Willem is deser wereldt overleden in den jare 1417 ende zijn dochter Vrou Iacoba heeft het Graefschap, oft immers het Stadthouderschap van dien opgedragen aen Hertog Philips de Goede haren Neve in 'tjaer 1428. Binnen, beneffens verscheyden andere vertrecken, zijn twee heerlijcke Salen, waer van de ene aen de rechter handt legher is, hebbende boven den ingang een opschrift met gouden letteren, het welcke met een Duytsch rijm vervaet den dach ende 'tjaer dat de Wederdopers het Stadthuys ingenomen hadden. Welcke gansche historie zeer wel ende na 'tleven afgemaelt in een van der Heren kamers, namelijck daer de Commissarisen van de kleyne zaken zitten, te zien is. De ander Sael aen de slincker zyde is hoger, maer insgelijx wijt ende breet, van waer tot den volck naer voorgaende klockegeluyt werden afgelezen de placaten ende andere publijcke geboden zo van de Heren Staten des landts, als van de Magistraten der Stadt. De voordere vertrecken dienen oft tot de vergaderinge der Schepenen, oft tot het Raedthuys der Borgemeesteren, oft voor de Threzorieren ende ander Officieren. Voorts zijnder de Weeskamer, de Asseurantie kamer, de Wisselbanck, waer van hier na breeder ghesproken zal worden, ende de Vierschare, allenthalven met ijseren tralien doorluchtigh

⁺Op den zelven Dam ofte Marckt, doch wat naerder het Water, is oock gelegen de Wage, daer men alle zyden kan rontom gaen. Een konstig ende welgemaeckt stuck wercks, geheel van witten gehouwen steen vierkant, van behoorlijcke grootte, ende zeer schone proportie. De plaetsen boven rondtom met pilaren ende gaelderyen gemaeckt brengen 'tgansche ghebouw niet weynig cieraets toe, gelijck mede de hoge trappen aen d'een zyde van buyten opgaende. Beneden heeft het zeven deuren te weten aen elcke zyde twee, uytgenomen aen de zyde van den Trap, daer meer een en is, ende hangen in elcke deure als oock binnen verscheyden grote ende kleyne schalen, bequaem om te wegen. In somma 'tis zulcken gestichte, dat zelfs de vreem-

+ VVaghe.

[p. 162]

delingen zich daer over verwonderen. De jaerlijxsche inkomste, die de Stadt van de goederen welcke daer inne ghewogen werden treckt, bedraegt somtijdts over de 43000 guldens, welcke somme den Impost by de Staten des landts daer op ghestelt alle half jare verre te boven gaet, als die dickmaels, voornemelijck in de Somersche halve jaren, verpacht wordt voor vijftigh duysent guldens, ende meer.

Volgen de Schutter-hoven, de welcke dry zijn in getale, waer van de twe als in een gevoecht zijn, doch⁺ alzo datse elck bezonderlijck hebben hare woningen ende lustighe wandel-plaetsen. In een van dese wort de oefeninghe van de Handt-boghe ghepleecht, in d'ander die van de Voet-boghe, die-men oock de Kruys-boghe ende de Stalen-boghe op sommige plaetsen noemt. Beyde staen sy in de Kalverstrate aen de Nieuwe zyde, ende hebben elx twe uyt ende in-gangen, streckende van de strate tot aen den burg-wal, die-men noemt de Volders graft. Den derden Hof aen de oude zyde niet wijdt van den Amstel ghelegen houden voor hare oeffen-plaetse die van de Handtbussche, oft (zo-mense ghemeynlijck noemt) de Kloveniers, die nochtans beter zouden mogen Colenvriers gheheten worden. van het Fransche woordt Coleuvre, 'twelck by onse Voor-ouders betekent heeft een bussche ofte Roer, ghelijck blijckt uyt de oude Chronijcke van Hollandt, daer-men onder andere dese woorden leest, Sy versagen hen van Bussen, Bogen, Coleuvren ende ander Instrumenten.

In een ijder van dese publijcke ghestichten zijn behalven de lustighe Tuynen oock zeer grote eetkamers ende zalen om gasten t'ontfangen, ende ghemeyne maeltyden ter eere van Gezanten oft ander Grote Meesters aen te rechten. Ende zijn oock de binnen-muyren van dezelve kameren alomme verciert ende bekleet met schone Taferelen, daer in de Schutters van dese Collegien, ghelijck sy eertijds ghefloreert hebben, met hare toerustinghe, ghestaltenisse ende ghelaet naer 'tleven vertoont worden, ende dat tot op dese onse tyden toe. Daerenboven is neffens den Hof van de Cloveniers aen de kant van den Amstel die naer Vtrecht ziet een Toren met een schoon ende heerlijck spits ghesticht, ende met een gaelderye aen de reste van het ghebou ghehecht, hebbende aen de noort-zyde in steen uytgehouwen dit opschrift: Swijcht Vtrecht. tot een gedenckteken van de oorloge tusschen die van Amsterdam ende Vtrecht gevoert ten tyde van Keyser Maximiliaen de eerste.

Het Huys van de Oost-Indische Compagnie, dat men ghemeynlijck het Bos-huys noemt, om dat het⁺ plach te wezen de Stads Wapenhuys ('twelck nu sijn plaetse heeft aen de zyde van den Burg-wal tusschen de twee voorsz Doelen oft Schuttershoven in de Kalverstrate) staet aen d'oude zyde, by de Kaye die men noemt de Oost-Indische, om dat aldaer de Speceryen ende andere waren uyt Oost-Indien komende met Lichters gebracht, ende in t'selve Huys opgeleyt worden. Het gestichte zelfs is lang, wijdt, ende tamelijck hoge, hebbende boven een plat, daer men de Speceryen, des noodt zijnde, in de Sonne kan leggen om te verluchten. Daer is onlangs aen de zyde van den ingang een grote plaetse byghevoegt, met een nieu huys, in verscheyden heerlijcke Salen, kameren, ende andere minder vertrecken voor de Schrijvers ende Boeckhouders der Compagnie verdeelt. In de grote Kamer van de Heren Bewindthebbers zijn te zien veel vreemde ende overzesche gestichten na 'tleven afgebeeldt, voornemelijck 'tHof des grootmachtigen Koninx van China, met veelderley kromme omwegen, ende gelijck als doolhoven, eer men tot de plaetse des Koning-

+ Schutters-hoven.

+ Oost-Indisch Huys

[p. 163]

lijcken Paleys zelve komt. De Compagnie huert dit Huys van de Magistraet der Stadt Amstelredam voor 3200 gulden 'sjaars.

⁺Dat men nu het Princen Hof noemt, is eertijdts geweest het klooster van Sinte Cecilie. De tegenwoordige naem heeft het daer af gekregen, dat de Heren van der Stadt na de veranderinge van den Staet ende Religie 'tzelve geschickt hebben om te ontfangen ende logeren zo andere Heren en Potentaten oft hare Gezanten alhier aenkomende, als voornemelijck wijlen Mijn Here den Prince van Oranjen, hoochloflijcker ghedachtenisse, ende zijne navolgers in het Stadhouderschap generael van Hollandt, zo wanneer het hun believen mochte oft ghelegen quame de Stadt te bezoeken, Maer ghemerckt het zelve zeer zelden ende niet dan met opzet geschiedt, zo hebben de Heren van't Colegie ter Admiraliteit in dit huys geduerichlijck hare vergaderingen, op de welcke oock verschynen de Ghedeputeerde van Zelandt, Vrieslandt, Vtrecht ende Over-ijssel, daer toe gheautoriseert ende machtich ghemaeckt by de Heren Staten Generael, ghelijck wy hier voren inde generale beschryvinghe van Hollandt breder hebben verhaelt. Dit Hof heeft veel schone kameren ende zalen, ende int midden een vierkante plaetse met vierkante stenen zeer ghelijckelijck gheplaveyt. Int in-komen aen de slincker handt is een gaelderye by den Raedt ghemaeckt tot een wandel-plaetse ter eren van syne Princelijcke Exellentie, als hy na 'tveroveren der stadt Groeningen t'Amsterdam victorieuselijck aen-quam.

⁺Op den opper-zolder van Sinte Margrieten klooster in de Nes, het welcke wy voren ghezeydt hebben bekeert te zijn tot de klene Vleesch-halle der stadt, houden hare kamer ende vergaderingen de Reden-rijckers, oft Nederduytsche Poëten, welcker Componisten ofte Factoren, zo-men die onduytschelijck noemt, in diepzinnigheydt van vindinghe, zoetvloeyentheydt van dichten, welsprekentheydt, ende andere delen tot dese nutte, eerlijcke ende vermakelijcke konste behorende, niet alleen alle anderen Hollandtsche, maer oock alle Nederlandtsche Kameren int ghemeyn verre overtreffen, ghelijck dan beneffens de Nederduytsche Letterkonste, Reden-rijck-konste, ende ruyg bewerp van de Reden-kavelinghe, oft (zo de Gheleerde die noemen) Dialectica, by haer int licht gegeven, voornemelijck betuygen de heerlijcke ende zelfs den Ouden niet wijckende Treurspelen, die sy binnen weynighe jaren herwaerts hebben doen drucken, ende alleen Liefhebbers gemeyn ghemaeckt. Tot dese Hollandtsche Kamer In liefd' bloeyende, is namaels oock by-ghekomen de Brabantsche Witte Lavandel-bloeme, die mede geen kleyne eere in deze hooloflijcke konst en behaelt.

⁺Daer is noch op den zelven opper-zolder het Auditorium, ofte Hoorplaetse van de Chirurgynen, alwaer niet alleen de jonge aenkomelingen der zelver konste, maer oock de gene die alrede wel-geoeffende Meesters daer in zijn eens ter weke by een komen om lessen te horen, sectien ofte ontledingen van Lichamen, ende andere dierghelijcke oeffeningen te zien plegen, ende haer Meesterschap verzoekende gheexamineert ende gevordert te worden. Waer toe dan een wel verzocht Doctoor in de Medicyne met bewilliginghe van den Magistraet verkoren werdt, die oock het ampt der Anatomie, alst zo ghelegen komt, bedient.

Amsterdam is een volle ende lijftochtighe Stadt, daer niet alleen alles wat tot notelijck onderhout des menschelijcken levens, maer oock tot wellust, pracht, leckernye ende extraordinare bancketten vereyscht wort,

+ Princen-Hof.

+ Reden-Rijckers Kamer.

+ Kamer van de Surgijns

[p. 164]

overvloedich te koop is. Ende zijn te dien eynde, behalven de ontallijcke Packhuyzen ende Winckels, in de welcke zulx nimmermeer en ontbreeckt, by den Magistraet zekere openbare plaetsen ende marckten tot de verhandelinghe van verscheyden soorten van eetwaren, ende andere nootdruftigheden, ghedestineert, welcke marckten ende inzonderheyt de voornaemste, wy oock kortelijck zullen overlopen.

Voor eerst dan isser de grote marckt, die men gemeynlijck noemt den Dam, alwaer eens ter weke, namelijck 'sManendaechs, dat de voornaemste marckdach van de Stadt is, zo groot en overvloet van Boter ende⁺ Kaes te koop komt, dat men door 'tghekriel ende ghedrang van den volcke nauwelijx plaets en vint om te passeren. Ende is niettemin dit Marcktvelt, oock buyten den voorsz marcktdag, altijdt, maer voornemelijck twe mael 'sdaegs, met verscheyden Luyden, die haer wandelplaets ende byeenkomsten daer op houden bekleet. Op het zelve responderen elf straten, drie van d'oude zyde, ende acht van de nieuwe, ghelijck dan oock dicht daer by ghetimmert is de nieuwe Beurse, van de welcke wy korts hier na zullen spreken.

Aldernaest deze is de Visch-marckt, welcke aen het noorden van de Damsluys een grote ruymte beslaet.⁺ Men kander van vier zyden toe-gaen, behalven datter de Visschers schuyten, van alle kanten Visch aenbrengende, langs enen in tween ghespleten ende openen weg aen komen gevaren. De plaetse zelve is vierkant, de stallen ende visch-bancken rondomme bequamelijck in zulcker voegen gesticht onder den blauwen Hemel, dat de verkopers van den regen ende ander onweder altijdt bevrijdt zijn. Daer worden dagelijx'tgehele jaer door alderley soorten van Visschen die de zuyder Ze ende de Rivieren daer in vallende uytleveren overvloedelijck aen-ghebracht, als Palingen, Bleyen, Snoecken, Zesnoecken, Schollen, Botten, Baersen, Posch, Voorns, Karpers, Braessemen, Zebraessemen, Spiering, ende meer andere, die elck na haren aerdt uytnemende goedt zijn, zo dat-men niet lichtelijck ergens enighe Visch-merckt en vindt, die, zo veel de menichte ende smakelijckheydt van de Rivier-visch aengaet, den desen overtreft. Den Isel ende andere wateren geven ons hier Steuren, Barbelen, Zalmen en Forehel. De naestghelegen grote Ze brengt voort Rochen, Tarbotten, Heylbotten, Makrelen, Tongen, Kabeljau ende Schelvisch, de welcke ons dan van de gene die aen den Zekant wonen met menichte worden toeghevoert. Ende zijn de Visch-kopers binnen deser stadt tusschen de twe ende drie hondert sterck.

In de Nes beneffens de Vleech-halle is de Pens-marckt, de Hoender-marckt, ende de Vogel-marckt,⁺ alwaer men dese waren tot allen tyde overvloedig te kope vindt. Ende voorts zijnder de Beschuyt-merckt, onlangs tot meerder gherief van de Burgerye in tween ghedeelt, d'een aen d'oude zyde, en d'ander aen de nieuwe. Item de Appel-marckt, dicht by de Nieuwe kerck, de Groensel-marckt, Wortel-marckt, Melck-marckt, ende meer andere merckten van ander eetwaren, hier te lang om verhalen.

By de oude Haerlemmer poorte, nu ghenaemt de Haerlemmer sluys, is de Vriesche Koorn-marckt, daer⁺ de Waterlanders ende Vriesen met hare schepen ende schuyten haren Rogge ende andere Greynen openbaerlijck te koop brengen. Maer ondertusschen wordt de Koorn-marckt op het Water by d'Oude brugghe meest bezocht, doch niet van voorkopers oft uytslyters, maer alleen van Koopluyden die door het tusschenspreken van Makelaers int gros (zo-men dat ghemeynlijck noemt) daer in handelen. Dese hebben me-

+ De Marckt op den Dam

+ vischmarckt.

+ Hoender-marckt ende ander marckten.

+ Koren-marckten.

[p. 165]

nich werven daer aen de Kaye in schepen die-men Lichters noemt, om dat sy de grote Koopvaerdy-schepen van haren last ontlichten, oft oock op haer Spijckers ende Solders ettelijcke hondert lasten korens liggende, die sy somtijts op een reyze al teffens vertieren. Ende 'tis noch onlangs gheleden, namelijck (zo Emanuel van Meteren dat heeft aengetekent) in den jare 1599 ontrent Mey, datter tÁmsterdam van Oosten aenquam een vlote van 640 grote Schepen meest gheladen met Koren, doch de zommige oock met Masten, Sparren, Capravens, Delen, Wageschot, Klaphout, Peck, Teer, Vlas, ende andere Oostersche waren, die te zamen aen brochten wel vijftien duyzent last goets, hebbende d'een door d'ander wel 40 guldens te vracht voor't last, zo dat alleen het schiploon van wie die Vlote bedroech over de zes hondert duyzent guldens. De verstandige Lezer calculere nu eens, soo't hem belieft, hoe groten somme geldt de goederen zelve hebben moeten belopen.

⁺De Osse-marckt wordt jaerlijx ontrent de Slachtmaent gehouden by de Reguliers Poorte, ende worden aldaer van alle kanten zeer veel vette Ossen te kope gebracht, de welcke uyt Denemarcken ende elders mager overghebracht, in de Hollandtsche gras-rijcke weyden ghemest zijn. Yegelijck Borger die't vervallen mach koopter gemeenlijck een, somtijts oock twe, drie, ende meer, na sijn huysgezin groot is, ende wordt in't verkopen der zelve gebruyckt een zeer korte wech, want de verkoper en ontvangt sijn geldt van den koper niet, maer sy beyde geven haren naem aen, mitsgaders den prijs van den koop aen den Pachter oft Excisenaer die daer ontrent sijn comptoor heeft, ende die beschickt niet alleen den verkoper sijn geldt, maer houdt oock met enen voor hem zelven van de ontfangen somme af de gerechtigheyt die hem toe-komt. Deze schattinge nu gelijck meest alle andere, is twederley, 'tgene den Heren Staten des lants daer af toekomt noemt men gemeynlijck den Impost, ende der Stadts gherechtigheyt den Excijs.

De eerste collecte (die oock verre de meeste is) hout men dat dickmaels over de 70 duysent guldens jaerlijx uytbrengt. 'Twelck te min te verwonderen is, vermits men bevonden heeft datter op enige kermis over de 18 duyzent Schapen (daer de Pachters mede haer gherechtigheyt van trecken) ten comptoire ⁺zijn aenghegeven. Op den zelven tijt wordt oock ghehouden de Vercke-marckt, die daer plaetse heeft aen't ander eynde van der Stadt, namelijck by de Haerlemmer Poorte, ende werdt aldaer mede gevolcht de zelve wyze van kopen ende verkopen, mitsgaders van de schattinge te innen, als boven van de Ossen gezeyt is.

⁺De Turf-marckt is veel eer een Rede oft Kaye van Schuyten met Turf gheladen, die somtijts ettelijcke honderden sterck alhier by een ligghen, ende ligghende blyven tot dat sy een Koopman ghevonden hebben.

⁺De Hout-marckten aen de Nieuwe zyde zijn voornemelijck twe, ende die van d'Oude zyde mede zo veel, oft meer. Deze ligghen ghestadich vol alderley soorten van Timmerhout, het welcke onze Schepen uyt Noorwegen, Pruyssen, Lijflandt ende andere quartieren daer ontrent, als oock uyt de bosschen van Westphalen ende omliggende landen met zo groten menichte jaerlijx tot ons overbrengen, dat die het zelfs niet gezien en heeft qualijck zoude kunnen geloven datter zo veel Eycken ende Duyren hout ergens in de Werelt ware te vinden. Dit Hout nu, behalven 'tghene dat met Schepen en Schuyten overvloedelijck vervoert ende elders verbezicht wordt, gebruyckt men alhier zo om de Dijcken, Dammen, Hoofden, Sluysen, Brug-

+ osse-marct

+ vercke-marckt.

+ Turf-marckt.

+ Hout-marckten.

[p. 166]

gen, ende ander gemeyne wercken, het zy dan van nieus te maken, oft alrede gemaeckt zijnde te repareren ende onderhouden, als oock om Huyzen ende Schepen te timmeren.

Alle deze voorsz Marckten gaet in grootte ende wijtte te boven de nieuwe ende noch onvolmaeckte Marckt gelegen by de oude Sint Antonis Poorte, alwaer men verkoopt alderhande gevogelte, als hoenderen, Duyven, etc. mitsgaders alderley soorten van klene waren, Daer by ghevoecht zijnde de Meel-marckt, Eyer-marckt, ende wat de Lant-luyden meer te koop zijn brengende.

De plaetsen daer de Schepen getimmert worden, die men gemeynlijck Werven noemt, zijn hier in getale, drie aen d'Oude zyde, ende een aen de nieuwe, by de Haerlemmer Poorte. Den eersten is die van d'Admiraliteyt, oft van het Collegie der gener die (zo gezeyt is) van 'sLandts wege het bewint hebben over de⁺ zaken van der Ze, ende voornemelijck over d'Oor-loch-schepen. De twede Werf is die van d'Oost-Indische Compagnie, ende d'ander twe zijn voor alle Schippers ende Borgers oft Inwoonders in't ghemeyn, die enige Schepen oft van nieus te timmeren, oft te hermaken ende calefateren, willen besteden. By deze Schepen nu en worden niet verstaen die kleyne ende langworpige Scheepkens, die men gemeynlijck Damlopers ofte Binnelandtsvaerders noemt, dienende alomme binnen de palen van Hollandt om koopmanschappen, huysraet, bier, ende andere lijftochten langs de Rivieren, Meren ende andere binnenwateren over en weder te voeren, ende niet komende in de grote Ze, maer alleenlijck Koopvaerders ende Marsschepen van een, twe, drie hondert lasten ofte meer. Want die andere kleynder scheepkens, die ontallijcke veel zijn, worden op andere plaetsen ghemaeckt, ende meestendeel buyten't begrijp der Stadt, in Waterlandt, Kernerlandt ende elders.

Hier en moeten oock niet verzweghen zijn de Kaeyen, oft plaetsen, aen ende ontrent de welcke de Schippers gehouden zijn hare Schepen te laden en lossen, ende de gene die met haer varen in te nemen ende uyt te⁺ zetten. Als daer zijn met name de Lonnen-kaye, de Kayen van Rochelle, ende van Rouanen, Item de Hamborgsche, Lubecksche, Antwerpsche, Middelborgsche, Rotterdamsche, Delfsche, Haegsche, Leytsche, Haerlemsche, Vtersche, Alckmaersche, Hoornsche, Enckhuysche, Medenblicksche, Harlingsche, Staversche, Campersche, Swolsche, Deventersche, Elburgsche, Harderwijcksche, Amersfortsche, Rhijnsche, Keulsche, ende Oost-Indische Kayen, altezamen gelegen binnen de Stadt. Behalven alle de welcke, buyten (gelijck⁺ wy hier voren hebben aengewezen) een gemene Rede is voor de grote Schepen, op een plaetse, die met een langhe reke van palen den loop van het Ye, tot groot vermaken der aenschouwers, bedeckt. Van welcke grote Schepen de zommige gaen ofte keren naer ofte van Oost ende West-Indien, Iapan, Guinee, Brasilien, ende andere verre ghelegen Landen, de zommige naer Turckyen, Egypten, Sorie, Cypers, Candien, Griecken, Italien, Spaensen, Barbarye, Vranckrijck, Groot Britannien, Yerlandt, Noorwegen, Denemarcken, Sweden, Polen, Pruyssen, Wenden, Lijflandt, Moscovien, Groenlandt, ende byna alle de Koningrijcken ende Landtschappen van de ghehele Werelt. Want dewijl elck om seerst op geldt ende goet te vergaderen uyt leyt, zo en worter niets onverzocht gelaten, maer dagelijx verscheyden nieuwe Havenen, ende nieuwe traffijcken opgespeurt ende geopent. Gelijcker dan in de jaren van 1594. 95. ende 96. ghere-

+ Timmerwerven.

+ Kaeyen.

+ Rede.

[p. 167]

solveert ende beproeft is worden uyt Hollandt ende met name van Amsterdam noord-waert om te zeylen na de Koningrijcken van China ende Cathay: welck stout ende grootmoedich voornemen indien't geluckt hadde, zo zoude men de voorsz Landen in veel korter tijt hebben kunnen bezeylen, als men teghenwoordich doet, waer by zonder twijffel de Spaenjaerden ende Portugesen een geweldige afbreuck ende schade gheleden zouden hebben. Want van Hollandt tot het Eylandt Iapan, by zoo verre de Cartarische Ze passeerbaer geweest hadde, en zoude men niet behoeft hebben boven de 1200 mylen te zeylen, daer het nu ter contrarien langs den gewoonlijcken wech der Portugesen over de 2900 mylen varens is. Maer wat uytkomste dat eyndelinge, ende hoe grote zwarigheden dat in't beginsel zo deze als anders Schipvaerden naer Oost-Indien gehadt hebben, dat zelve, alzo het buyten ons ogemerck ende voornemen is, mach men uyt de Reysboecken, die daer van in druck zijn, leren.

Wat oock aengaet de waren ende koopmanschappen die uyt alle de voorsz Landen herwaerts gebracht, ende wederom van hier derwaerts aen ghevoert worden, de wyle zulx den Lezer zoude mogen verdrietich vallen, en zullen wy hier mede niet verhalen, maer om 'tselve kortelijck aen te wyzen, alleen voorstellen deze treffelijcke rymen van wylen Henrick Laurensz Spiegel goeder memorie, in sijn leven Borger ende Inwoonder dezer Stede, de welcke sich wel te rechte mach beroemen, onder veel andere oock dezen weerdigen, welgheleerden ende deuchtrijcken Man voortghebracht te hebben.

Rymen van H.L.Spiegel.

HET Schip-rijck Amsterdam, vol nau-behuysde huysen
Gepropt, den Amstel damt met zes gewelfde Sluysen:
Die (als de vruchtbaer Nijl) door zeven armen braeckt,
'tVeen overtollich nat, en thien Eylanden maeckt.
⁺Dus wast bemuert, doe dit gerijm wert voorgenomen,
⁺Sint isser metten wal noch vijftien toegekomen.

O rijcke Koren-schuer van't volck-rijck Nederlandt,

Met starck verbanden hout ghy hoge huysen spant,
Niet vast gegrondt in zandt maer op geheyde palen.
Waer de gront omgekeert, men zoud' in't bosch verdwalen.
So in de dorre Herfst een Mier-nest woelich leeft,

+ 1585.

+ 1600.

[p. 168]

 

Na vochtich weer, als d'helder Son haer schijnsel geeft,

 

D'Inwoonder winst-gewoon hier woelt om gelt te garen

 

Door koophandels bedrijf, doch meest met ruyge waren.

 

De Reder scha-getroost sijn lastbaer Schepen waecht

 

Nae't ijzich Noorden heen, daert 'sWinters niet en daecht,

 

En daerze 'theylzaem licht oock Somers nau verliezen,

 

Maer knoopt daer dach aen dach, en doet de Ze ontvriezen.

 

V rapse Zeman koen, die geen tijt 'sjaers en rust,

 

De meer als wel bekende oost en wester kust

 

Begeeft hy, om na 'tzuydt de Son verby te zeylen,

 

En d'oost en wester nieuwe werelden te peylen,

 

Te voeren nootdrufts weeld uyt 'teen int ander landt.

 

Sulck dick verscheyen rijckt d'Inwoonder goederhandt.

 

Hier komen dickwils tseffens zo veel blancke zeylen,

 

Als dagen zijn int jaer, 'tweeckgrondich Y bepeylen.

 

Dees lost en laedt-men snel, die van de luwe Re

 

weer voor de derde weeck gaen na de rijcke ze.

 

Dit veel vertieren doet woelig en welig leven

 

als 'tvolck, tot koopmanschap en zevaert heel begeven.

 

Gheruster leeft de Herder by sijn Vee op't veldt,

 

En derft de buyck-quel-lecker spijs, en'tquellijck geldt.

 

Ontellijck is de waer: wie kant't volck overhalen,

 

Die hier lands nootdruft al beurtwijs brengen en halen?

 

Roo Botter brengt de Vries, de Noorder Boer meest Kaes,

 

De Keul'naer lecker wijn, en haelt verscheyden aes:

 

D'onduytsche Rusch geeft Talck, Traen, Huyden, Bont voor Elen,

[p. 169]

 

De woeste Noorman Stockvisch, Kanthout, Masten, Delen:

 

De Pruysser Karel Rog, Was, Vlas, As, Teer en Hout,

 

de Lijflander sijn Roet, sijn Koren, en sijn Mout.

 

De Schotse koopman wol, Loot, Vellen en kersayen,

 

d'Engelsman loos schaft Bier, sijn Laken, Tin en Bayen:

 

De nieuwe Werelt zout, hout, Paerlen, Huydt-profijt,

 

Oost-Indien Peper, Noten, Foely, Nag'len, zijd.

 

De Fransman luchtich deelt ons zeyldoeck, zout en wynen,

 

de geyle Spaenjaert levert Oly, zout, Rozynen,

 

Wijn, Vygen, Suycker, Kurck, Ghesteenten, Specery.

 

Wy geven noppich Laken en veel kramery,

 

oock zuyvel, vette Haring, zoute Visch, fijn Linnen

 

van buytelandts ghewas. 'tVerwisselen doet winnen.

 

Maer die in zulck ghewoel na slechte nootdruft tracht,

 

'sGemoeds wellust verr' boven 'sLichaams goeden acht,

 

En ziet zelf onbezien elck over 'thoofdt in rusten,

 

Hem sal, als elck-een zorgt, vaack beter dichtens lusten.

⁺Tegen de Winter, als de Noort-ze door het ghedurighe stormen begint onghestuymich te werden, ende de Oost-ze toe te vriesen, zo werdter een groot ghetal Schepen die kusten bevarende opgheleydt, ende in zeker plaetse ghenaemt de Wael, die met palen besloten is, tot den naesten voorzomer bewaert. Dese Wael is bynaest de uyterste plaetse nae't noordoosten aen de oude zyde der stadt, van zo groten wijdte ende lengte datter een grote menichte schepen in besloten kan liggen. Ende is over de zelve ghestelt een Wael-Ridder oft Waecker, de welcke daer ontrent wonende ende met eede aen den Magistraet verplicht zijnde, over alle de schepen, die hier als in een winter-leger ghebracht worden, zorghe draecht, dat sy namelijck elck op haer behoorlijcke plaetse gheleyt, de kabels ende ander schips ghereetschap wel bewaert, ende voorts alle dingen sijn officie betreffende wel bestelt mogen worden. Een twede Wael, niet veel minder als deze werdter tegenwoordich ghemaeckt aen de Haerlemmer Poorte.

+ VVael.

[p. 170]

'Ten zal oock niet buyten propooste zijn hier by te voegen, dat de Stadt haren bezonderen Houttuyn heeft⁺ aen de Oude zyde, niet wijt van d'Amstel recht tegen over de oude Reguliers Poorte, waer in altijt goede voor-raet is van allerley Timmerhout, tot de gemeyne wercken der Stadt van node. Ende staet beneffens⁺ den zelven Houttuyn oock een Steenhouwers winckel, daer ten zelven eynde stenen ghehouwen ende ghezaecht worden, zo van marber als andere soorten, zijnde beyde de plaetsen met muyren omringt. Niet wijt van de welcke oock gelegen is het Staelhof, een plaetse daer de geverfde lakens ghezegelt worden, onlangs⁺ te dien eynde aen den Amstel gebout, ende met lange gaelderyen tot wandel-plaetsen verciert.

Wt het ghemeyne rijmtjen korts te voren by ons ghestelt van de wercken aen de Stadt gemaeckt in de⁺ vergrotinge des jaers 1601. blijckt datter by de voorgaende zes oude Sluyzen (daer elders van gesproken is) ghevoecht zijn drie nieuwe, welcke zijn de nieuwe Haerlemmer Sluys, Sint Antonius Sluys, ende de Sluys by de Heylige wechs Poorte, genaemt Boeren verdriet. Tot de welcke in deze jongste vergrotinge noch drie andere Sluyzen zijn bygedaen, makende t'samen 'tgetal van twaelve. Deze nieuwe Sluyzen nu en zijn niet (gelijck de andere) overwelft, maer hebben zekere optreckende bruggen oft oorgaten, de welcke zo gemaeckt zijn, datse oock grote ende geladen Schepen met staende masten kunnen doorlaten. Ende is by elck van de zelve jemant gestelt die den tijt van de vloet gade slaet, ende na dat de zake vereyscht zorge draecht dat de deuren geopent ende weder toegesloten werden. Nu zijn alle de sluyzen hier op een nieuwe ende anderen volckeren ongewone maniere ghemaeckt. Want ten eersten zo werdt de gront, daer het fondament moet gheleyt werden, na de dickte van den muyr, die meest vijf oft zes passen breet is, met palen zeer vast geheyt, daerna de muyr van gehouwen oft gebroken steen aen beyde zyden daer op gestelt, de binnen gront met een vloeringhe van plancken ende grote balcken, die nergens enich water door en laten, beleyt, ende voorts de deuren gehangen, de welcke maer aen een zyde alleen, namelick na de Zuyder-ze toe open en gaen. Want aengezien datter een zeer grote kracht van water uyt de zelve Zuyder-ze ende het Ye in valt, zo sluyten ende vallen de voorsz deuren, met dat het ghetyde van buyten oprijst, van zelfs, op dat alze de lage weyden, die binnen den Dijck zijn, tegen 'tgewelt der wateren bewaert mogen blyven. Ende wanneer nu de zelvige weyden door de grote vochtigheyt van het winter-water ende anders ghelijck als verdroncken liggen, zo doet de zuyde wint, die gemeynlijck tegen de Lente begint te waeyen, de Wateren ende Meyren aflopen, ende de deuren van de Sluyzen open staen, waer door het water dan met een ghedruysch in het Ye valt, ende werden alzo de landen daer van ghevrijt, ende bequaem ghemaeckt om te ghebruycken.

De Bruggen van dezer Stadt zo verre de zelve tegenwoordich uytgeleyt is, zijn in alles twe hondert en⁺ veertien, waer onder de negenenveertich van steen gemaeckt zijn, de reste van hout, doch zo konstich in malkanderen gevoecht, dat men zeggen zoude datse uyt een stuck allene gemaeckt waren. Met bogen ende van bezondere grootheyt zijn voornemelijck de vyve, die (zo wy ghezeyt hebben) over de Amstel ende Ammerack liggen, onder de welcke gheladen Schepen liggen ende passeren kunnen, overtreffende alle d'andere de ghene die men noemt de Nieuwe, ghelegen dicht by het Ye, ende noch voor weynich jaren (namelijck eer de nieuwe Beurse, daer wy strax van spreken zullen, gemaeckt was) ghedient hebbende voor een Beurse ende

+ Stads Hout-tuyn

+ Steen houwers winkel.

+ Staelhof.

+ 3. Nieuwe Sluysen.

+ Bruggen.

[p. 171]

wandelplaetse der koopluyden, gelijck sy dan noch dagelijx krielt van volcke, meest schippers ende vreemde luyden zijnde, die men alhier voornemelijck heeft te zoecken.

⁺De Stadt en heeft aen d'oude zyde (behalven den uytgang te water aen't Ye) maer een enige Poorte, namelijck die van Sint Antonis, leydende recht naer Goeylande ende de steden daer innne gelegen, als Muyden, Weesp en Naerden. De oude Sint Antonis Poorte staet noch in haer geheel gelijck sy van outs gheweest is op de voorsz grote nieuwe Marckt, maer de nieuwe (dewijl het concept is de stadt aen die zyde noch te vergroten) en is noch ter tijt niet begost te maken, zijnde den uytgang alleen met een houten Poorte by provisie bezet. Aen de nieuwe zyde zijn drie Poorten, namelijck die van Haerlem, by den ongenaemde Schryver genaemt de Carthuser Poorte, de welcke nu van den gront op zeer heerlijck gemaeckt wordt van blauwen ghehouwen steen, ende alrede ghebracht is tot boven 'sdijx, liggende de overblijfsels van't Carthuser Klooster nu daer binnen ter zyden af: de Heylige wechs Poort, ende de Reguliers Poort, die beyde noch onbegonnen zijn, ende mede by provisie van hout ghemaeckt, elck met twe optreckende bruggen. Doch is de ⁺oude Reguliers Poorte noch in wezen, ende althans gemaeckt tot een nieu Glashuys. Ghelijck dan niet wijt van daer teghen over de Cloveniers Doelen het Glashuys staet, dat men nu ten aenzien van dit nieuwe wel mach noemen het oude, alhoewel het nochtans maer over weinich jaren opgerecht is gheworden. Dese twe Glashuyzen hebben elck ettelijcke Ovens ende werck-plaetsen, in de welcke door gedurigen arbeyt van Konstenaers zeer fraye krijstallyne glazen van verscheyden ende ontallijcke ghedaenten worden geblazen, met zodanigen geestigheyt datse de Veneetsche, die totnoch toe voornamelijck zijn gheprezen werden, niet veel een wijcken. Daer worden oock Spiegels ghemaeckt, ende grote menichte van die koraeltiens oft glazen tekentjens, die men naer Guinee ende andere quartieren voert, ende aldaer tegen de Swarten voor Gout ende andere waren verruylt.

⁺Aen de Nieuwe zyde is onlangs noch een ander Smitse ende winckel van Vulcanus gesticht in een zeker bolwerck van de stadt, alwaer door het element des viers met een zonderlinge konste gegoten worden verscheyden grote metalen stucken gheschuts. Het welcke (op dat wy in't voorby gaen hier zegghen) wel de schrickelijxte vondt is die het menschelijcke verstant oyt verdacht heeft, zijnde den eersten Autheur, zoo Polydorus Virgelius schrijft, een Duytsche Monick ende Alchymist gheweest, die gheleeft heeft over weynich meer als twe hondert jaren.

⁺Volcht nu de Beurse, een nieu ende heerlijck gebou, met het welcke wy de publijcke wercken dezer Stadt zullen besluyten. Deze behalven datse rust op ontrent 40 colommen van grauwen ghehouwen steen, is daerenboven ondersteunt met vijf gewelfsels, waer van het middelste zo ruym ende hooch verheven is, datter de schepen met gevelde masten uyt den Amstel in den Ammerack, ende wederom uyt den Ammerack in den Amstel kunnen door varen. Op deze vijf ghewelfsels heeft ghezien het hooft der Nederlandtsche Poeten Pieter Kornelisz Hooft Amsterdammer, teghenwoordige Drost van Muyen, als hy in deze naervolgende rijmkens de Nymphen oft Water-godinnickens van den Amstel aldus aenspreeckt:

+ Poorten.

+ Glas-huysen.

+ Geschut-winckel.

+ Beurse.

[p. 172]

 

Godinnen slibbergladt des Amstels, die de voet

 

Van dit zwaerlyvich werck belickt, wilt u niet belgen,

 

Dat ghy benauder speelt met u zwierende vloet

 

Hier daerze kelen vijf met konst ghemetst verzwelgen:

 

De Beurse rijster tot ontfang der volck'ren vremt

 

Van de lang-armde ze, den Vader aller Meren,

 

En van u maegschap, dat aen 'swerelts bodem zwemt,

 

Gezonden, om uytheemsch u schulpen te stofferen.

De gront, waer op de fondamenten van de Beurse geleyt zijn, is heel van hout geheyt op palen van 50 of 60 voeten lang, gelijck hier voren van de andere gebouwen der stadt gezeyt is. Sy heeft de lengde van twe hondert voeten in alles, ende de breette van hondert vierentwintich. De winckels beneden van alle zyden daer aen ende omme ghemaeckt, ende zo op de straten als op den Amstel uytkomende, zijn zesentwintich in ghetale, behalven de Kassen boven op den pandt, de welcke zijn meer dan hondert, ghestoffeert met alderley kostelijcke waren ende krameryen. Den Toren dieze zeer verciert, is heel konstich ende doorluchtich ghemaeckt, ende werdt teghenwoordich met een schoon uyrwerck verzien. Den eersten steen van't ghehele werck heeft geleyt de jongste Sone van den Here Borgemeester Kornelis Pietersz Hoofdt, op den 28 Mey 1608. Hier vergaderen de Koopluyden ende Schippers van alderley Natien, ghemeenlijck twe mael 'sdaechs, namelijck voor de middach het ghehele jaer door, van elf uyren tot twaelve, als wanneer men een kloxken luydt, omtrent een half quartier uyrs gedurende, ende voort aflaten van't zelve klocxken moet een jegelijck Koopman oft Schipper, de Beurse frequenterende, de zelve ruymen, zonder daer by oft ontrent te mogen blyven stille staen, op de verbeurte van twaelf stuyvers: Ende des avonts in de maenden van Meye, Iunius, Julius, ende Augustus, van de klocke half zeven tot half achte, ende d'ander acht maenden van den jare een half uyre voor het beginnen van't luyden van de Poortklocke tot het aflaten der zelve toe, wordende het voorsz kloxken alle avonden mede ontrent een half quartier uyrs op de voorghemelde respective tyden geluyt, ten eynde ende oppende als voren. Andere wetten ende keuren meer zijnder op dit zelve stuck van de Beurse by de Heren van den Gerechte gemaeckt, die de curieuse Lezer zal mogen zoecken in't boeck genaemt Handtvesten, Privilegien, Willekeuren, ende ordonnantien der Stadt Amstelredam, ghedruckt in den jare 1613.

Nu komen wy, volgens onze belofte hier voren ergens gedaen zo tot de borgerlijcke oft politijcke, als kerckelijcke regeringhe dezer wijtberoemder Stadt, die wy den goetwilligen Lezer kortelijck zullen voorstellen als tot een exempel, waer uyt by de forme der politie van meest alle de andere Steden der Verenichde Ne-

[p. 173]

derlanden ten naesten by zal kunnen afnemen. Voor ettelijck hondert jaren, als de stadt noch stont onder de eerste Graven, werdender alle zaken uytgerecht na het oordeel van den Schout ende weynige van ⁺den Raet. Maer over hondert veertich jaren (oft daer ontrent) ende met name ten tyde van de Hertoginne Maria van Borgondien, Graefinne van Hollandt, etc. Huysvrouwe van Keyser Maximiliaen de eerste, is den Raet groter ghemaeckt, ende een Magistraet ghekoren bestaende uyt zesendertich Mannen van de rijckste, eerbaerste, notabelste, redelijckste ende vredelijckste personen onder de Borgerye, die men van wegen dit haergetal gemeynlijck noemt de zessendertich Raden, oft noch korter, de Sessendertigen. Dit Collegie is alleen een ghedurighe ende onveranderlijcke Magistraet, ende als een Fonteyne van al d'andere. Daer en werdt oock niets zonder den Raet ende bewillinge van deze Sessendertigen in ghewichtige zaken, zo wel by tyde van vrede, als van oorloge, besloten. By haerluyden wordt den Raet, die met de Schout over de processen ende gherichten zit, bestaen hebbende eerst uyt zeven, maer van den jare 1560 af uyt negen personen (de welcke men Schepenen noemt) jaerlijx gekoren, doch by den Hove van Hollant oft den Stadthouder generael in der tijt bevesticht. Ghelijck dan oock by haerluyden ende de lest afghegaen Schepenen staet de verkiezinge van de Borgemeesters. Van de welcke eensdeels allene, ende eensdeels met advijs van de Sessendertigen alle de subalterne oft mindere Magistraten ghekoren ende inghestelt worden. Maer eer wy voortvaren tot de bezondere beschryvinge van alle deze Magistraten ende hare bedieningen, zullen wy, om der outheyts wille, uyt het voorsz boeck genaemt Handtvesten etc. hier by voegen den Brief van de voorghemelte Vrou Maria van Borgondien, waer by de Sessendertich Raden, doen alrede by den Rijckdom ende Gemeynte der Stadt Amstelredamme ghekoren zijnde, gheauthoriseert ende volmachticht worden om alle jaers veertien goede Knapen (zo sprack men in die tyden) te kiezen, ende aen den Hove van Hollandt over te zenden, omme daer uyt den Prince oft synen Stadthouder ende Raden in der tijt gekoren te werden zeven Schepenen, Op dat alzo de weetgerige Lezer den grondt van de politie dezer stadt des te naerder ende klaerder verstae. De voorsz Brief luyt aldus:

⁺MARIA byder gratien Gods Hertoginne van Borgondien &c. Doen kont allen luyden, hoe dat ons klaerlijcken gebleken is, dat Hertoch Philips van Bourgoenjen onzen Oude Vader (zaliger gedachten) t'anderen tyden onze goede stede van Amstelredamme gegonnen, geconsenteert, geoorloft ende geordineert hadde, zekere jaren lang geduyrende, om ruste, vrede ende eendrachtigheyt binnen der zelver onzer stede te hebben ende te houden, ende om der redenen wille breder verklaert in den brieve daer op gemaeckt, dat zulcke 24 personen als daer van te voren waren, alle ghekoren van den Rijckdom ende by der Gemeente van de voorsz stede, met noch andere tien personen van den Gherechte doe wezende, vermogen zouden te kiezen ende te nemen alle jare, ten tyde als men ghewoonlijck was onzen Gherechte aldaer te vernieuwen, veertien personen uyt den alrerijcksten, notabelsten, eerbaerlijcksten, redelijcksten ende vredelijcksten mannen van de zelve onze stede, die den voornoemden 34 personen by haer conscientie dochten nutste ende bequaemste in den Gerechte van onzer stede te wezen. De welcke veertien personen die voorschrevan van onzer stede voort presenteerden ende overleverden wylen Hertoge Philips onzen Ouden Vader, of

+ Sessendertigh Raden.

+ Brief van de Hertoginne Maria van Borgondien.

[p. 174]

synen gecommitteerden, omme uyt den zelven personen, alzo in der manieren als voorschreven is ghekoren, te stellen, te nemen ende te ordineren zeven Schepenen te wezen van der voorsz stede voor dat toekomende jaer, alzulcke als onze Oude Vader wylen voornoemt of synen Gecommiteerden beliefde, ende dochte nutste ende bequaemste daer toe te wezen. 'Twelck naderhandt by tyden van Hertoch Karel (zaliger gedachten) onze lieve Here ende Vader achtergelaten, ende zo niet achtervolcht noch gehanteert en is gheweest, zo dat mitsdien sint dier tijt grote twedracht ende onghenoechte binnen onzer stede van Amstelredamme gheweest is, omme 'tregiment van der voorsz stede te hebben ende Schepenen te wezen, ende noch meer doen zoude ende gheschapen ware te komen, indien by ons daer inne niet voorzien en werde. Ons daeromme ootmoedelijcken verzoeckende ende biddende dat wy daer inne zouden willen voorzien, ende wy altijt meer ghenegen zijnde om ruste, vrede ende eendrachtigheyt te maken ende te houden in allen onzen Landen, ende byzonder in onzer stede van Amstelredamme den onrust ende twedracht af ende te niet te doen. Zo ist dat wy willende in dezer zaken voorzien, ende onze voorsz Onderzaten houden in goede ruste, vrede ende eendrachtigheyt met malkanderen, ten besten dat wy mogen ende kunnen, geconsenteert, geoorloft ende geordineert hebben, conseteren, oorloven, ordineren, ende met eenre nieuwer gift gheven by dezen Brieve, voor ons ende onzen nakomelinghen, onzer voorsz stede van Amstelredamme, dat van nu voortaen tot eeuwigen dagen die sessendertich personen die alrede ghekoren zijn by den Rijckdom ende Gemeente van der voorsz stede van Amstelredamme, omme te helpen raden ende 'tbeste doen metten goeden luyden van den Gerechte in der tijt wezende, in allen zaken der voornoemder stede aengaende, daer sy haren eedt toe gedaen hebben, zullen mogen kiezen eendrachtelijcken, of by der meere stemmen van henluyden, ende dat by haren eede, die sy daer toe openbaerlijck zullen doen in handen van onzen Schout van Amstelredam, of by gebreke van hem in handen van den oudsten Burgemeester van der zelver onzer stede, alle jaer vijf dagen voor onzer Liever vrouwen dach te Lichtmisse, veertien personen van den rijcksten, eerbaersten, notabelsten ende vredelijcksten Poorteren van onzer voorsz stede van Amstelredamme, zonder jemant daer uyt te verstekene om haet, nijt, noch om enigerhande zaken, die sy schuldich ende gehouden wezen zullen ons ende onzen erven, oft onzen stedehouder ende Rade van Hollant alle jare voort over te zenden, omme daer uyt by ons oft onzen voorsz stedehouder ende Rade ghekoren te werden zeven Schepenen voor dat toekomende jaer duyzende, ende om op onzer liever vrouywen dach te Lichtmisse binnen onzer voorsz stede gezet ende ge-eedt te worden, gelijck dat gewoonlijck, ende na der Privilegie van der voorsz stede schuldich is te geschien. Ende oft zaecke ware dat enich van de voorsz Schepenen, by ons, by onzen erven, oft onzen stedehouder ende Rade voorsz alzo gekoren, binnen 'sjaers aflyvich werde, dat wy, onze erven, onzen stadthouder ende Raet voorsz zullen nemen ende kiezen een van de andere van de voorsz veertien, om met den zes anderen Schepenen dat jaer uyt duerende te dienen ende Schepen te wezen. Ende of 'tgebuerde dat enich van de voorsz 36 personen aflyvich werde, of tot enighen tyde hem ontvryde van synen Poorterschappe van onzer voorsz stede, zo zullen dan die andere van de voorsz 36 blyvende in wezen, kiezen by haren ede ende conscientie andere notabele ende eerbare personen, zulcke ende in der manieren als voorschreven is, in die Stede van den voorsz afly-

[p. 175]

vige oft ontvryde, welcke doende den eedt voorsz hebben zullen alzulcken macht, ende zullen schuldich wezen te doen, als die andere van die 36 voornoemt, ende dat al zonder prejudicie van de Privilegien die de zelve onze stede van de Burgmeesteren aldaer te kiezen heeft, die wy houden ende kennen in hare macht. Ontbieden daeromme ende bevelen onzen lieven ende getrouwen stedehouder, ende anderen van onzen Rade in de Raetkamer in Den Hage, onze Schout van Amstelredamme, ende allen anderen onzen Rechteren, Dienaren ende Onderzaten wien't aengaen mach, nu zijnde, namaels wezende, ende elcken van haer in't byzonder, alzo verre alst hen betaemt,dat sy't inhouden van dezen onzen Brieve van puncte te puncte onderhouden ende doen onderhouden, zonder yet ter contrarie van dien te doen, of te laten doen in eniger wyze, het zy by besloten brieven oft andere, die men van ons of van onzen erven ende nakomelinghen verkryghen zoude mogen by groten ende strengen vervolge, heymelijck, bedecktelijck, of openbaerlijck in eniger manieren hoe dat het zy. Want wy die voorsz Privilegien voor ons, ende onzen ervan Graven ende Graefinnen van Hollandt der voorsz stede vast ende gestade belooft hebben ende beloven met dezen onzen brief te houden ende te doen houden, zonder die te breken of te doen breken in enige wyze. Ende ten fine dat deze zaken vast ende van waerden blyven tot eeuwigen dagen, zo hebben wy onzen zegel aen dezen tegenwoordigen Brief doen hangen. Gegeven in onzer stede van Gent in de maent van Maerte, int jaer ons Heren duysent vier hondert ses ende tseventich, na den lope van onze Hove. Aldus geteyckent by mijnre Joffrouwe de Hertoginne, den Hertoge van Kleve, den Bisschop van Ludick ende andere, present I. de Bere.

⁺De naem Schout hout men dat verkort is van 'toude Francksche woordt Schult-heysch, om dat den Officier die't Schout-ampt bediende placht een eysscher ende inmaender te wezen van de boeten ende straffen den schuldigen ende misdadigen by vonnisse van den Gerechte opgeleyt. Welcke naem-sporinge met het tegenwoordige ampt des Schouts tot Amsterdam ende in andere Nederlandtsche steden heel ende al over een komt. Want hem komt het eygentlijck toe de vonnissen by die van den Gerechte oft Schepenen zo in civile als criminele zaken ghewesen te executeren, oft te doen executeren by sijne Substituyten ende andere minder Dienaers. Ghelijck hem dan oock te dien eynde de eerste zitplaetse by de voorsz Schepenen als sy over de processen ende vonnissen zitten, gegeven wordt. Ende zijn hem alhier behalven synen Onderschout in den jare 1614 noch twe Substituten toegevoecht worden.

⁺De naem Schepen acht men mede ghesproten te zijn van de oude Francken, by de welcke sy eertijts zouden genaemt geweest hebben Schaf-hin, welck woordt een volkomen ende absoluyte macht te kennen geeft. Maer om 'tselve recht te verstaen, moet men de zake wat hoger verhalen. Carolus, toegenaemt Magnus, beyde Keyser ende Koning van Vranckrijck, bemerckende dat de Saxen, daer Westphalen onder andere mede een deel af is, dickwils overwonnen zijnde, altijt haer belofte braken, heeft eyntelijck goet ghevonden hare ongebondenheyt door schrick van straffe te kastyden, ende daerom inghestelt zekere heymelijcke Rechters, de welcke volkomen macht hadden om de gene die van meynedigheydt oft andere misdaden beschuldicht waren, oock zonder de zelve te horen, ter doot te wysen, ende (gelijck men doen pleech te spreken) hin te schaffen, dat is wech te nemen, ende de Werelt daer van te ontledigen. Maer onse tegenwoordigige Sche-

+ Schout.

+ Schepenen

[p. 176]

penen ofte Negen-mannen (want zo veel zijnse 'tAmsterdam in ghetale) beslechten wel de civile oft borgerlijcke geschillen voor haer bancke ghebracht, zijn oock by de examinatien ende pyningen der misdadigen, overwegen de beschuldingen ende bekentenissen der zelve, ende strijckender eyntelijck vonnis over 'tsy van leven ofte doodt, maer niet zonder den beklaechden eerst ghehoort te hebben in sijn volkomen verantwoordinge ofte defensie. Haer ampt (zo gezeyt is) is tydelijck, ende en duert ghemeynlijck niet langer dan een jaer, doch somtijts wordender by den Hove oock wel enige gecontinueert, ende langer in den dienst gelaten.

De Borgemeesters worden alzo genoemt om dat sy als meesters ende Heren zijn van de Borgerye. Deze zijn t'Amsterdam vier in getale, ende worden wel alle jaren vernieut, doch also datter een van de vier altijt aen blijft. In't verkiesen van de drie nieuwe worden die gemeynlijck voor andere ghepresereert die te⁺ voren of het zelve Ampt meer bedient hebben, oft ten minsten enich ander Magistraetschap. Haer ampt is het gemeyne gelt tot nootsakelijcke gebruycken te schicken ende besteden, acht te hebben op de ghemeyne gestichten, ende straten, de mindere officien ende Stads diensten aen bequame personen uyt te delen, ende generalijck in alle stads zaken te gebieden, en te besluyten, oock partyen voor haer te roepen, ende in de gheschillen der zelve vonnis te strijcken, doch als Arbiters oft Scheysluyden ende Vredemakers, niet als Rechters, want zulx alleen den Schepenen toekomt, aen de welcke men van der Borgemeesteren vonnissen mach appelleren, ghelijck men oock mach van de hare aen den Hove Provinciael van Hollandt.

Ende also de voorsz respective Collegien van Burgemeesteren ende Schepenen dezer stede daghelijx zeer⁺ bezwaert ende overvallen wierden met menichvuldige processen ende differenten, die partyen d'ene den anderen waren moverende, Ende oock met verscheyden andere questien ende krackelen van kleynder waerden, die bequamer by andere wegen afgedaen ende getermineert konden werden, ende waer deur nochtanszaken van meerder importantie dickwils opgehouden ende niet getermineert en konden werden, tot grote interesse ende prejudicie deser stede ende der goede Inghesetenen van dien, als oock tot excessive kosten, tijtverlies ende vexatien van partyen contendenten, Zo hebben de Heren van den Gherechte, omme daer in zo veel doenlijck was te voorzien, tegen't uytgaen van den jare 1611 by provisie ende tot haerluyden wederseggen geordonneert, gestatueert ende ghewillekeurt, dat van doen voort aen alle jare op den 14 February by den Heren Schout Burgemeesteren ende Schepenen gezamelijck gekoren ende be-edicht werden vier Commissarisen van de kleyne zaken, die gedient worden by een Secretaris ende d'ordinaris gezworen Roedragers ofte Stadtboden. Welcke voorsz Commissarisen ten minste twe in getale gehouden zijn recht te houden in de geschilderde Kamer op het Raethuys deser stede, op alsulcke daghen ende uren als Schepenen ghewoon zijn te doen, uytghezeyt des Woensdaechs ende Saterdaechs voor den middach. Ende moeten voor de zelve Commissarisen ter eerder instantie noorwendich dienen alle zaken tot veertich gulden ende daer onder bedragende (arresten uytgezondert) ende oock alle actien van injurien ofte verschille van woorden tusschen den Heer oft Meester ende knecht, Vrou ende Meyt, Overluyden ende Gildebroeders, ende andere dierghelijcke. Item alle civile actien bestaende in feyten, dreygingen, vechtingen ofte quetsingen werdende de sententien by haerluyden gewesen ter executie gestelt zulx in der voegen als d'executie van

+ Borgemeesters.

+ Commisarissen van de kleyne saken.

[p. 177]

Schepenen sententien ghedaen werdt. Doch vermach partye zich daer deswaert vindende van de zelve aen Schepenen te appelleren, mits alvoren namptiserende de penningen daer inne begrepen.

⁺De ghene dien de zorghe van de Thresorie ende handelinghe van het gemeyne geldt bevolen is, houden de naeste ende voornaemste plaetse naest de Borgemeesters, ende worden gemeynlijck Threzoriers ghenoemt, dragende niet alleen zorge over het geldt hun betrout, maer oock boeck oft rekening van alle haren ontfang ende uytgeef houdende, alle zo gemeyne als bezondere contracten, handschriften, ende andere diergelijcke instrumeneten bewarende, den staet der Stadt (zo sy die noemen) makende, ende eyntelijck op het cieraet van de gansche Stadt ende de ghemeyne Ghebouwen der zelve beneffens de Borgemeesters neerstelijck lettende. Ende gemerckt dit een ampt van grote waerdigheyt ende trouwe is, plegen tot het zelve gemeenlijck of uyt het Collegie van Schepenen, of uyt de gene die alrede te voren het Borgemeesterschap bedient hebben, vier Mannen ghekoren te werden, twee ordinairis, ende twee extraordinaris. Van dese worden betaelt alle de personen die in Stadts dienst ofte wedden zijn, ende met name de Rectoors ende andere Schoolmeesters van de twee Latijnsche Scholen, de Doctoren ende Chirurgijns, de Stadts Vroevrouwen, Timmerluyden, Metsers, Smeden, ende ander Ambachtsluyden meer. Oock neemt de Fabrijck-meester oft Toeziender op de Stads wercken van hier het geldt dat hy onder de Werckluyden hooft voor hooft uytdeelt. In somma wie yet van de Stadt is eysschende die moet het hier halen. Ende worden de penningen daer toe van node verzamelt uyt de Exeysen, Huyshueren, ende andere inkomers van de Stadt. Welcken ontfang ende uytgeefr alzo hy merckelijcke somme goudts 'sjaers bedraecht, zo zijnder in't bezonder gestelt twee ⁺Rekenmeesters, mede verkoren uyt den Magistraet, den welcken belast is de gantsche rekeninghe van al watter ontfangen ende uytgegeven is na te zien ende te overslaen.

⁺Volgen de Wees-meesters, welcker ampt is te bedienen de voogdye van zulcke Weesen, die noch onderjarigh zijnde van een oft van beyde haer Ouders berooft worden. Dese (ghelijck men weet) zijn twederley, De eerste zijn van zulcken conditie dat haer van hare afgestorvene Ouders niet of zeer weynigh tot onderhoudt des levens wordt naghelaten. De andere be-erven goedts ghenoech om daer by te leven. Hoe de eerst van den Magistraet nu over lange voorzien zijn, is hier te voren als wy van't Weeshuys spraken, genoechsaem aenghewesen. Maer de twede, hoewel sy by Testamente van hare Ouders verzocht zijn van een ofte meer Voochden, die de administratie van hare goederen hebben, zoo zijn sy nochtans door zekere wetten, ende ordonnantien daer op by den Magistraet ghemaeckt, verplicht ende gehouden de Meesters van de Weeskamer te erkennen. Welck ampt gemerckt het een uytnemende getrouwigheyt ende godtvruchtigheyt des levens vereyscht, zo worden tot het zelve ghemeynlijck drie zodanige Mannen gekoren, die publijcke ampten bedient hebben, ende van aenzienlijcke vromigheydt zijn. Deze hebben haren bezonderen Secretaris oft Klerck, ende andere dienaers, Van de welcke noch oock van de keuren de Weeskamer aengaende wy alhier kortheyts halven niet breder en zullen spreken.

⁺De Asseurantie kamer is ingestelt in't jaer 1598 de handelingen der stadt dagelijx aenwassende, ende sich wijt ende breet uytstreckende. Ende worden daer over, behalven den Secretaris ende gezworen Klerck

+ Thresoriers

+ Rekenmeesters.

+ VVeesmeesters.

+ Commisarisen van de Asseurantie kamer.

[p. 178]

drye aenzienlijcke Mannen uyt den Rade gestelt, ende alle jare vernieut, dan datter somtijts een oft meer van de voorgaende gecontinueert werden, na dat het den Borgemeesteren goetdunckt. Desen is toegelaten de zaken ende geschillen uyt den gehelen handel van d'Asseurantie ofte verzekeringhe op Schepen ende anders gherezen, nae het voorschrift der wetten daer van ghemaeckt, te examineren ende af te leggen, ghemerckt oock alle zodanige kontracten in hare tegenwoordigheyt met verzegelde brieven ghemaeckt moeten wesen. Dat meer is, dezelve Commissarissen mogen oock beslechten de zaken uyt desen handel zelfs buyten der Stadt gerezen zo sy slechts haer tot dese Beurse oft Kamer gedragen, ende daer onder behoren, oft anders van de partye tot dese Vierschare betrocken worden. Ende worden op dese Kamer alleenlijck zulcke Asseurantien besloten ende van waerde ghehouden, die ghemaeckt zijn op het oever ende weder voeren van enige koopmanschappen te lande ofte ter zee, ende niet die gemaeckt worden op tleven van enighe peronen, oft op enige Reyzen in verre Landen by jemant uyt genoegten aengenomen. Wat nu 'tasseureren oft verzekeren van koopmanschappen belangt, dat pleeg meest op deser manieren toe te gaen.

De koopman die verzekert wilt wesen en laet niet altijt het gansche Schip, oft geheel de ladinge van dien verzekeren, maer dickwils alleenlijck een deel, ende behoudt de reste tot zijn perijckel. Hebbende dan in den zin yet te doen verzekeren, spreeckt hy aen, oft doet door een Makelaer aenspreken enigen anderen koopman ofte meer, te kennen ghevende dat hy op zulcken Schip, gevoert by zulcken Schipper, varende uyt ende na zulcken Haven, voorghenomen heeft enighe duyzent guldens voor hem te doen verzekeren. Als nu d'ander daer toe verstaet, ende te vreden is het perijckel op hem te nemen, zo accorderen sy tot vier, zes, acht oft meer ten honderde, na dat de gemeyne loop van d'Asseurantien mede brengt, oft oock de ghelegentheyt van'tperijckel ende de zake schijnt te vereyschen, ende worden alsdan de Brieven in tegenwoordigheyt van de voorschreven Heren Commissarisen van d'Asseurantie ghemaeckt, elck met sijn eygen handt daer by voegende wat ende hoe veel hy verzekert heeft, waer na hem gemeynlijck getelt wordt de somme oft premie (zo sy dat noemen) by hem van den verzekerden koopman bedongen, Belovende ende zich in de voorsz Brieven verbindende hy verzekeraer, dat hy op hem neemt van dien tijdt af dat het Schip afgevaren ofte de Asseurantie ghemaeckt is alle de voorvallende periculen ende avontueren van der Zee, van viere, winden, vrienden, vyanden, brieven van Marque, ende contremarque, Arresten ofte ander aenhoudingen van Koningen, Princen en Republijcken hoedanig die zijn, mitsgaders oock van fraude oft bedrog ende schelmerye der Schpippers ende Bootsgezellen, ende generalijck van alle andere ongevallen ende misluckingen dier zouden mogen toekomen in wat voegen ende maniere dat het oock ware, gene uytgenomen, als zich stellende in de plaetse van den geasseureerden, om den zelven te ontheffen ende garanderen van alle schade ende verlies. Ende als het daer nae ghebeurt dat zulck Schip ter bestemder plaetsen behouden aenkomt, zo behout de asseurder 'tgene hy voor sijn asseurantie ontfangen heeft. Maer zo 'tschip door schipbreucke oft anders in eniger maniere vergaet, dan is hy gehouden den verzekerden koopman zo veel als hy getekent heeft in gereden gelde te betalen ende op te leggen, met conditie nochtans dat hem volgen moet al het gene dat van het verzekerde schip ofte goedt noch zoude mogen komen.

[p. 179]

⁺Naest de Asseurantie Meesters volgen die Officieren de welcke drye in ghetale zijnde genoemt worden de Commissarisen van de Wisselbanck. D'ordinantie op dese Banck is gemaeckt in den jare 1609 afgeschaft ende verboden zijnde alle andere personen, die onder den koopman ende borgerye met dese zake hier ende daer handelingen by en brengt. Want behalven dat men alhier allerhande specien ende soorten van munte voor een wettelijck ende redelijcke prijs kan hebben ende ghewisselt krijgen, zo komt sy oock in de Wisselbrieven wonderlijck wel te passe, Want de koopluyden leggen ghemeynlijck het gherede geldt dat sy hebben in dese Banck als in een gemeyne bewaringe, ende so wat een jegelijck daer in Cassa heeft, dat selve wordt opentlijck van den klerck te boecke gestelt. Indien aan jemanden enige Wisselbrieven gezonden worden, zo wordt van de somme die hy ingebracht heeft zo veel als genoech is genomen, ende op de somme van den anderen wederom zo veel toeghedaen. Dat meer is, indien de Wisselbrieven op haren behoorlijcken tijt niet betaelt en worden, zo wort terstont by een Deurwaerder tegen de ghene die haer te zoecken maken gheprotesteert. Doch op dat deze ghehele zake te beter verstaen werde, zullen wy het Extract zelve belangende dit punct by den Heren van den Gerechte gestelt uyt het Register der Willekeuren hier by voegen, 'twelck aldus is luydende. Also om alle steygeringhe ende confusie in't stuck van de Munte te weren, ende den luyden die enige specien in de koopmanschappe van doen hebben te gerieven, Mijne Heren van den Gerechte, met authorisatie van de Edele Mogende Heren Staten, ende by advijs van den Heren xxxvj. Raden deser stede, hoognodich geacht hebben datter ordre gestelt werde op 'tstuck van de Wisselen ende 'tgene daer aen dependeert, door het oprechten van een Banck van Wissel. So ist dat mijn voorsz Heren, tot gherijt ende versekerheyt van een jegelijck, hier ter stede een Banck van Wissel geordonnert hebben, daer inne een jegelijck sal mogen brengen alle alsulcke penningen, massen, grenalien, ende biljoenen, als hy goet sal vinden daer te laten komen, ende die selve penningen ofte waerde van de voorsz Massen tot sijn believen weder uyt trecken, Mits dat de selve penningen in ghereden gelde aldaer ghebracht werden niet minder als ter somme van drie hondert guldens teffens, sonder kleynder specien als Schellingen, ende van de selve kleyne specien sal men niet meer dan drie guldens op elcke hondert guldens mogen tellen, voor welcke penningen de Stadt vast staen ende responderen sal. Des wordt een yegelijck verboden meerder somme van penningen op de Banck te assineren als hy daer inne is hebbende, op pene van drye ten hondert te verbeuren. Ende zullen de ghene die enighe specien zullen willen permuteren ter voorschreven Bancke de specien mogen verzoecken, mits daer van ghevende so weynigh toebaets als enighsins doenlijck zal wesen. Voorts op dat de penningen op Wissel ghetrocken te beter ende zekerder betaelt mogen werden, hebben de voorschreven mijn Heren noch ghestatueert ende ghewillekeurt statueren ende willekeuren mits desen, dat alle penningen, daer van alhier na den 14 februarij eerst komende Wissel gesloten zal worden van zes hondert guldens ende daer boven, ende die buyten getrocken zijn ter somme als voren, om alhier ter stede de Zelfde te voldoen, na den voorschreven Xiiij Februarij vervallende, ter Banck voorschreven respectivelijck betaelt zullen moeten worden, mits dat de Stadt, als boven, voor de Banck vast staen ende responderen zal. Op pene dat de voorschreven Wisselen die anders als ter Bancke betaelt zullen worden, voor qualijck betaelt ghehou-

+ Van de VVisselbanck.

[p. 180]

den, ende daerenboven by den Contraveneurs telckens vijfentwintig guldens verbeurt zullen worden. Ende op dat die voorschreven Banck te beter in treyn ghebracht ende onderhouden moge werden, en zullen gene penningen ter Banck gebracht aldaer arrestabel wesen. Sullen oock alle de gene der welcker penningen ter Bancke komen zullen, tot vervallinghe van de onkosten, die tot het opstellen ende onderhouden van den voorschreven Banck van Wissel by deser Stede gedragen zullen moeten werden, op 'tsluyten van hare rekeninge gehouden zijn t'samen te betalen een halven stuyver van elcke hondert guldenen, voor't ontfangen ende uytgheven van dien. Ghekondigt den lesten Ianuarij 1609.

De Commisarisen van de Houwelijxsche zaken, een ampt in zo groten ende volckrijcken Stadt zeer hooghnodig, zijn gemeynlijck vier oft vijf in getale, de Burgemeesters uyt het midden van den Raedt bestemt,⁺ waer na zy den behoorlijcken eedt ghedaen hebbende ende bevestigt zijnde alle Saterdage ten enen naer noen vergaderen niet op het Stadthuys maer in de Sacristie van d'oude Kercke. Ende alle de gene die zich begheren tot den Echten Staet te begheven, zijn ghehouden ter voorsz plaetse voor de zelve Commissarisen te verschijnen, op dat hare namen aldaer opgeschreven ende sy op andere dingen daer toe behorende by Comissarisen neerstelijck ondervraegt zijnde, de proclamatie oft verkondinge van de gheboden tot drye reysen toe, dat is drie Sondagen aen malkanderen volgende, van den Predickstoel voor de Predicatie gedaen werde, Oft zo enighe van andere gezintheyt zijn, ende niet en begeren dat hare namen in de Kercke afgelesen werden, zo werden de zelve, als oock haren staet, neringe, oft handtwerck ende de plaetse van hare woninge, op het Stadthuys openbaerlijck ter Puyen afgelesen naer voorgaende klockegeslach, met een bygevoegde begeerte, dat zo yemandt enighe wettelijcke redenen weet, waerom dat zulcke ende zulcke personen niet en behoren oft vermogen in den Echten Staet te verzamelen, dat hy 'tselve den Commissarisen in tijts ende eer'thouwelijck ghesolemniseert werdt, aenbrengen ende te kennen gheve.

Inden jare 1614 alzo de Heren van den Gherechte deser Stede hoe langer hoe meer deur menigvuldighe⁺ klachten haerder Onderzaten ondervindende waren veel quade practijcken, die by enige in 'tbelenen van de Panden werden ghepleecht, zo hebben sy tot zoulagement der Armen, ende weringhe van alle andere onbehoorlijcke Woeckeryen (de Lombart nu afgeschaft zijnde) een Huys ofte Banck van Leninge opgherecht, daer inne zeker personen daer toe gecommitteert alle werckendaghe van 'smorgens ten achten tot den elve, ende des naemiddaegs van twee tot vijf uyren zitten, om alle Panden die aldaer ghebracht ende ghelevert worden te belenen. Ende zijn over dese Banck uyt den Magistraet ghestelt twee Commissarisen, die het hoogste gebiedt in alle zaken deser aengaende hebben. Van Panden minder als hondert guldens bedragende ontfangen de Gecommitteerdens ter weke van elcke gulden een penning. Van Panden van hondert tot 475 guldens, ontfangense van elcke 100 guldens ter lopender maent sestien stuyvers, ende van alle Panden over de 500 guldens bedragende voor anderhalve lopende maendt een gulden.

De Stadt van Amsterdam heeft behalven alle de voorghenoemde Officieren oock haren Pensionaris, een⁺ man in de Rechten ende Wetten wel ervaren, zijnen naem hebbende van wegen het jaerlijxsche pensioen ofte weddeen daer mede hy van de Republijcke vereert werdt. Dit is een ampt van groten aenzien ende weer-

+ Van houwelijxsche zaken.

+ Van de Banck van Leninge.

+ Pensionaris.

[p. 181]

digheyt, ende die 'tbedient draegt voornemelijck zorge dat hy den Magistraet met goeden raedt ende daedt in alle voorvallende zaken behulpigh zy, verscheydende te dien eynde in hare vergaderingen, ende wezende als den Orateur, Voorsprake ende Advocaet van de gansche Stadt, de welcke, zo wanneer het de noot vereyscht, hem oock beneffens andere uyt haren lichame tot Ambassaetschappen ende andere ghemeyne zaken ⁺gebruyckt. Voorts zijnder vijf Secretarisen, van de welcke d'een by de Weesmeesters zit, de twede is Secretaris van den Raedt, verzamelen alle de sententien der Rechteren, ende stellende die te boecke, ende d'ander drye zijn doorgaens bezig met brieven te schrijven, ende alle publijcke Papieren te bewaren. Daerenboven hebben de Raden Schepenen ende Burgemeesters hare Deurwaerders, Stadtboden ende andere minder ⁺Dienaers, die altijt by haer zijn, om hare bevelen uyt te rechten. Daer zijn oock uyt de aenzienlijckste van ⁺de borgerye enige personen gestelt tot het ontfangen ende verzamelen van de Stads Excysen op de Bieren, Wynen ende 'tGemael, de welcke rekeninge doen aen de Thresoriers. Andere Tollen ende Imposten, om het betrogh te weren, ende om dat het anders een zeer moeyelijcke zake zoude zijn bezondere Collecteurs ⁺daer toe te stellen, worden aen zekere Luyden verpacht. Ende wyntlijck zijnder de Officieren die over de achtien Vaendels der Schutteryen gestelt zijn, makende tsamen den Krygs-raedt. De welcke bestaet uyt twe Colonnellen ende achtien Kapiteynen met hare Lieutenanten ende ander Officieren: die men met rechte by de reste van het lichaem gevoegt zijnde de krachten ende Zenuen der ganscher Republijcke zoude mogen noemen. Tot dese zijn sedert enige jaren bygedaen ettelijcke Vaendelen Soldaten, de welcke, op dat de lasten van de wachte der borgherye te lichter zouden vallen, allene ende op zekere ende bescheydene plaetsen wacht houden, ende voorts den Magistraet, wiens wedden zy trecken, in alle voortvallende nootval ten ⁺dienste staen. Andere minder Officieren, als daer zijn de Waerdeyns van de Lakenen, de Keurmeesters op het broodt ende ander eetwaren, de Yck-meesters die de maten ycken ende op haer behoorlijcke grootte brengen, de Fabrijck-meesters, die alle dingen tot de publijcke gestichten der Stadt behorende verzorgen, de Roy-meesters, welcker ampt is vlytelijck toe te zien of de Wijcken ende Straten wel op malkanderen responderen, ende dat niemant in 'tbouwen de proportie van de zelve te buyten gae, de gemeynde Canalen ofte Waterleydingen niet en betimmere, noch yemandt sijn licht en beneme, als oock de Wijck ofte Brant-meesters, welcke zorge dragen over de Ladders, Haken, Brant-emmers ende andere dingen dienende om den brandt te blussen, de Constapels die over het Boshuys zijn, dat is het bospoeder ende aminitie van oorloge in haer bewaringe hebben, de Wachtmeesters ofte Mayors, ende diergelijcke meer, zullen wy te vrede zijn hier alleenlijck genoemt te hebben, zonder den Leser met het bezonder verhael van al wat hare diensten aengaet verdrietigh te vallen.

⁺Ende dit zijn meest alle de voornaemste officien ende bedieningen binnen der Stadt. Behalven de welcke d'Edele Mogende Heren Staten van Hollandt ende Westvrieslandt, dewyle sy seer groot gheldt uyt de Imposten binnen de zelve Stadt jaerlijx trecken, oock een Rentmeester uyt den Raet oft aenzienlyckste van de borgerye, tot den ontfang ende uytgeef van alzulcke gemeyne middelen stellen, by den welcken ghevoegt worden de voorschreven twe extraordinarise Thresorieren, daer wy hier voren van vermaent hebben, ende

+ Secretarisen.

+ Stadtboden ende andere Dienaers.

+ Excijsmeesters.

+ Krygs-raet

+ Ander Officieren.

+ Thresoriers van de Heren Staten.

[p. 182]

houden dese te zamen hare vergaderinghe ende zitplaetse op het Stadthuys.

De gehele kerckelijcke regeringe bestaet in drye soorten van Ampten, der Dienaren namelijck ofte Predicanten, der Ouderlingen ende der Diakenen, ofte versorgers der armen. De Ouderlingen by de Predicanten gevoecht maken t samen een Ouderlingschap ofte veranderinge, de Diakenen maken een andere. D'eerste zijn gestelt over de censure der zeden ende het oeffenen van de kerckelijcke discipline, tot welcken eynde sy⁺ eens, ofte (als het de noot vereyscht) meermaels ter weke by-een komen: d'andere verzamelen de Aelmoessen die in de kercke tot behoef van den Armen gegeven worden, delen de zelve den armen uyt, ende doen daer van rekeninghe op zekere tyden des jaers: daer in van de Verzorgers der Huys-zittende Armen (van de welcke wy hier voren gesproken hebben) onderscheyden, dat dese van den Raet ghekoren worden, maer de Diakenen van de Kercke. Behalven al deze zijnder oock Siecken-troosters, welcker ampt de naem zelfs genoechsaem uytdruckt ende te kennen geeft. Onder 'tClassis van Amsterdam worden gerekent ende komen oock op zekere tyden in de Stadt by een alle de Predicanten zo van de Steden als Dorpen van Amstellandt ende Goeylandt, om alle kerckelijcke zaken te handelen, ende zo op de discipline als andere stucken goede ordre te stellen.

Ende dewijle de Scholen zijn als Seminaria ofte Queeckeryen, in de welcke de jonge jeucht tot den dienst⁺ des Landts ende der kercke wordt opghetogen ende bequaem gemaeckt, zo heeft men alhier twe publijcke Latynsche Scholen, een aen d'Oude, ende een aen de Nieuwe zyde der Stadt. In yeder is gestelt een Rector ende Conrector, met enige Oudermeesters, na gelegentheyt ende ordre der Classen. So datter in alles achtien Meesters, om de Ieugt zo in de Latijnsche ende Griexsche sprake, als oock in alle goede konsten ende reden te onderwijsen, by den Magistraet gegageert ende onderhouden worden. Ende op dat alles in goede ordre bestae ende onderhouden werde, zo zijnder als Opzienders van beyde de Scholen by den Raedt beneffens twe Predicanten, oock uyt de Magistraet zelve zekere bequame personen geordonneert. Dese als Scholarchen zien toe dat alle dingen, zo wel wat de Meesters als de Ieugt zelve belangt, na behoren bestelt werden, 'twelck op dat het des te bequamelijcker mogen geschieden, zijnder alle half jare bestemt zekere Examina oft Ondersoeckingen ende beproevingen de Iongers, waer by de Scholarchen zelve teghenwoordigh zijnde letten ende vernemen wat voortgangh een yeder in zijne Studien ghedaen heeft. Zonder welcker Scholarchen consent niemandt hy sy dan Man oft Vrouwe binnen deser Stadt en mach openbaer school houden, oft aennemen enige jongers oft meyskens te onderwijsen. Maer een Pedagogus oft Leer-meester binnen den huyse te houden voor sijn eygen kinderen en is niemandt verboden.

Ende dit zy dus verre geseyt van de regeringe deser Stadt zo in politijcke als kerckelijcke zaken, Nu zullen wy voorder tot een besluyt hier by voegen enighe Ordonnantien ende bezondere Wetten der zelver Stadt.

1. In Houwelijxsche zaken is dit alom een costyme, dat de goederen den man ende vrouwe toebehorende⁺ gheconsondeert ende ghemeen werden, zonder voorgaende houwelijxsche voorwaerden.

2. Belangende de successen, voor al zijn de kinderen erfghenamen van hare overleden Ouders, Ende in

+ Kerckelijcke regeringhe.

+ Scholen.

+ Enige ordonnantien ende VVetten der Stadt.

[p. 183]

dien niemandt van de zelve kinderen voor zyn Vader ende Moeder overlijdt, wettighe kindt ofte kinderen achterlatende, zo en konnen alzulcke kinderen oft kints kinderen niet komen ofte succederen in hare Groote vaders ofte Grotemoeders goederen, zo verre enige van d'andere kinderen van de voorsz Grotevader ofte Grotemoeder alsnoch in levende zijn. Zulx dat het recht van representatie alhier geen plaetse heeft, ten ware 'tselve by Testamente ofte Houwelijxsche Voorwaerden anders ghedisponeert ware.

3. Item Vader ende Moeder zijn Erfgenamen van hare kinderen zonder wettighe gheboorte stervende, zonder aenschou te nemen, van welcken personen, de zelve kinderen, de goederen die zy achter laten ontfangen ofte genoten hebben, ten ware de zelve goederen by voorgaende dispozitien subjeckt waren ghemaeckt om te blijven aen de linie ofte zyde daer af sy gekomen zijn.

4. Oock de halve Broeders, oft halve Susters delen so diep in de goederen achterghelaten by haerlieder halve Broeder oft halve Suster, als een gehele Broeder ofte Suster van den vollen bedde gekomen, zonder oock aenschou te nemen, van welcker syde, oft van den gehelen, oft halven bedde, de goederen van den overleden ghekomen zijn.

5. Item alle Schepen-kennissen van schuldt, t'sy bezegelt, oft onbezegelt, hebben parate executie, zonder voorder judicature daer op te verwachten, ende omme de zelve t'executeren wort geprocedeert by pandinge, ende tot verkopinge van de goederen van den Debiteur.

6. Hierentusschen is by keure ende usancie gheobserveert, dat men immeuble goederen niet en executeert dan in den Winter, van den eersten Novembris, tot den tweden February, binnen welcken tijt de immeuble goederen oock by den borgeren onder malkanderen gewoonlijcken verkocht worden, ende dan best gelden. Het welcke oock by executie geschiet, omme den Debiteur niet subytelijcken uyt sijn geloof ende goet te werpen, Ende den Crediteur wort oock voor't interest van't verwachten syner betalinge toeghevoecht Rente tegen den Penning achtien van sijn achterwesen.

7. Item worden de executien van alle Schepen-kennissen, houdende hypothijcke ende borgen, gedirigeert op hare hypothecken, ende moeten die gheexecuteert wesen, aleer de borgen ghemoeyt moghen werden, 'ten ware in de voorsz Schepen-kennissen ende besegelde Brieven anders expresselijck gheconditioneert ware.

8. Item Schepen-kennissen ofte bezegelde brieven, inhoudende schulden oft verbandt met ofte sonder hypotheke, wesende van ouder date, worden geprefereert voor Schepen-kennissen ofte brieven die van jongher date zijn, al ist oock zo dat de zelve jonger kennissen ofte brieven houden speciale hypothecke.

9. By Arreste wort oock geprocedeert, ende uyt zake van de Arreste wordt de Iurisdictie gesondeert tegens de vreemde ghearresteerde.

10. Item als een Poorter hem borge stelt voor een vreemt persoon, ende op zulcken borchtochte de vreemde uyt den Arreste ontslagen wort, mits belovende de borghe 'tgewijsde voor de ghearresteerde te voldoen, wordt alsdan zulcken borge in absentie van de principael aengesprocken als principael, zulx dat een Poorter tegens zulcken borchtochte hem niet en mach behelpen met zijn Poorters recht.

11. Wordt mede geuseert, dat twe Vreemden, wezende van diversche Iurisditien, d'een d'ander alhier ter

[p. 184]

Stede arresteren, ende tegens malkanderen procederen, ende dit in zaken van lopende schulden. Maer zo verre de zelfde Vreemden beyde zijn van eender Stadt ofte Iurisdictie wordende gerenvoyeert voor haerder beyden daghelijxsche Rechter, zo verre de ghearresteerde zulx versoeck, ende hem tegens 'tarrest opposeert.

12. Item heeft de Stede van Amsterdam privilegie, ende is daer af in gebruyckt, dat men geen Poorter der zelver Stade noch zijne goederen mach arresteren in enige Dorpen gelegen benoorden de Mase, uytghezeyt in besloten Steden.

13. Item is de voorschreven Stede van Amsterdam mede geprivilegieert by Willen Grave van Hollant in't jaer 1342 dat Schout ende Schepenen mogen keuren maken ende vernieuwen. Welcken achtervolgende diversche keuren ende Ordonnantien by Schout ende Schepenen in diversche tyden zijn gemaeckt ende doen kondigen, dienende om de ruste, vrede policie ende gerechtighheyt der zelver Stede te Conserveren. Ende worden de voorsz keuren alle jare, na de electie van de Schepenen, ende de anderen Magistraet, in 'tgenerael openbaerlijck van het Stadthuys, na dat de Stads klocke gheluydt is, ten aenhoren van de Ghemeente vernieut. Worden oock de overtreders der voorsz keuren by den Schout ende Wethouders der selver Stede gestraft criminelijcken ofte civilijcken, naer vermogen oft inhouden der zelver keuren, ende na der zaken ghelegentheyt,

14. Item wordt oock in der voorschreven Stede gehouden Zeevardigh recht in zaken der Zeylinge ende Zeevaerdige neringe beroerende, waer inne gevolgt worden de costuymen van de Water-rechten, eensdeels by Ordinantie van de Keyserlijcke Majesteyt, ende eensdeels nae den Water-rechte van Wisbuy, in ghewoonte ende observatie wesende.

Hier en dient oock niet verswegen, hoe dat de naestliggende Dorpen haren Baillieu hebben die den Gherechte deser Stadt met eede verplicht is. Ende vindt men onder andere desen aengaende twe voornaemste puncten, die wy hier aentrecken zullen uyt zeker handtvesten den ghemenen lande van Amstellandt ende⁺ Goeylandt ghegeven by Hertog Albrecht van Beyeren, Ruaert, ende daernae Grave van Hollandt. Het eerste punct sprekende van den Baillieu te eden luydt aldus: Sal de Baillieu die nu is, ofte namaels wezen sal, eer hy yet berecht in de Baillieuschap, ten Heyligen zweren, tot Amsterdam voor het Gerechte, ende voor twe des Gerechts luyden van elcker Stede ofte Dorpen, binnen onse Landen voorschreven, alle dese voorschreven puncten ende rechten te houden, ende te doen houden, Ende dien eet zal hem staven de oudste van den Rade van Amsterdam. Het andere houdt dat men in de Dorpen by Amsterdam gelegen van geen vonnissen en mach appelleren, dan tot Amsterdam, luydende als volgt: Voorts zo en zal men gheen vonnissen beroepen in genen Dorpen in onse Landen voorschreven, Maer waer enig man van der ene partye die dat vonnisse aenginghe, ende des begeerde, zo zouden de Schepenen dat vonnisse halen tot Amsterdam, op der ghener kosten die in den onrechte beviele, ende zo wes de Schepenen van Amsterdam voor recht uytgaven, dat zoude voortgaen.

Daer hebdy nu kortelijck 'tgene wy te zeggen hadden van dese heerlijcke ende wijtvermaerde Stadt, de⁺ welcke verlatende wy voort zullen varen tot de beschrijvinghe van de andere Zuydthollandtsche Steden, waer onder onder in de ordre hier voren by ons ghestelt voor eerst moet volgen die van der Goude, wesende de

+ Baillieu van de naestliggende Dorpen.

+ Beschrijvinge van der Goude.

[p. 185]

⁺laetste onder de zes goede oft grote Steden van gansch Hollant. Dese Stadt heeft haren naem van het oude woordeken Gouw, 'twelck betekent een Dijck langs den oever van enigen Water-loop ofte Gracht geleyt, oft oock wel den Waterloop zelve. Ghelijcker dan noch ter tijdt een Waterloop, die den zelven name voert, met een krommen ende geronckelden loop uyt den Rhijn ghebracht zijnde, ende synen oorsprongh nemende niet wijdt van Alphen, eerst door Boskoop vliet, ende daernae met een groot ghedruysch van water door de Stadt Goude vloeyendende, aldaer valt in de Isel, aen welcken vloedt de zelve Stadt ghelegen is. Ende dit is, na 'tschrijven van Hadrianus Iunius, de seckersten oorsprongh van desen naem. Wat nu aengaet den eersten stichter van de Stadt, daer van en is door de nalatigheyt der Historischrijvers niet zekers ⁺te zeggen; doch getuygen de Iaerboecken dat de fondamenten der Stadt ter plaetse voorsz begost zijn gheleyt te worden ontrent den jare ons Heren twaelf hondert twe en tseventig. Twelck bevestigt wordt uyt zeker previlegie van Floris de vijfde, Grave van Hollant, gegeven in 'tjaert voorsz daegs naer Sint Margrieten, waer in de voorschreven Grave enen Niclaes van Catz Ridder vergunt drie hondert vijftig gaerden Landts in de lengde, ende zo veel in de breedte, te rekenen van den Isel innewaerts. Om het welcke te bewysen oock bygebracht wordt dit naervolgende Iaerdicht:

Fundabat, Cattos Florente regente, notate
Posteritas, Goude moenia Cattus Eques.

Dat is:

Doen FLorIs hoog VerMaert de Catten bats regeerde,
De Vesten Van der GoV de RIdder Cats fondeerde.

De welgeleerde Iunius besluyt datse geleyt zijn ontrent den jare 1262. Maer Goude is lange te voren geweest, ende vele hebben den titel daer van gevoert, onder welcke geweest is de zeer Doorluchtige Heldt ende Ridder Willem van Gouda, Raedsheer van State des Koninx Wilhelms van Romen, van den welcken ter ere gewach gemaeckt wordt in de handtveste dien van Vtrecht by den zelven Koning verleent in't jaer 1252. Ende 'tvoorsz privilegie van Graef Floris en segt niet, dat Goude doen eerst begonnen is gheweest, maer alleen dat de palen zijnes byvangs uytgebreydt zijn gheworden; waer uyt schijnt dat de stichtinge der Stadt veel ouder gehouden moet worden. Men toont oock noch huyden ten daghe zeker plaetse ontrent een vierendeel mijls buyten der Stadt, alwaer eertijdts een kercke getimmert is gheweest, die alnoch ghenoemt wordt het Oude Kerckhof, ende hier voormaels vermaert plach te wesen door de processie ⁺die aldaer jaerlijx ontrent de Maeymaendt gehouden wierdt. Oock isser een Heerbane, die genoemt wort

+ Naem ende gelegentheyt.

+ Stichtinge.

+ Oudt Kerckhof.

[p. 186]

Oudt ter Gouw. En 'ten schijnt niet vreemt te wesen van de waerheyt, dat de Inwoonders deser Stadt,⁺ overmits zy wat verre van d'Isel af lach, om de bequaemheyt van de neringe, die de luyden somtijdts van plaetse doet veranderen, hare woonstede genomen hebben aen den oever van de voorsz Isel, alwaer de Schepen ghemackelijck af ende aen konden varen. Ontrent een half myle van der Stadt zijn voor eenighe jaren gevonden zekere oude zilvere penningen, die aen d'een zyde hadden dit opschrift, LHVDOVICVS IMP. Ende aen d'ander zyde XPIANA RELIGIO. Welcke panningen schenen ghemunt te zijn onder Leyser Lodewijck de Goedertieren, zone van Carel de Grote, ende vader van Carel de Caluwe, die Holland allereerst tot een Graefschap gemaeckt ende te bezitten ghegeven heeft aen Graef Diderick van Aquitanien, doen de Christelijcke Religie in dese Landen eerst begost ghepredickt te worden. De Stadt heeft wyde ende diepe grachten, ende is wel-eer met wallen omringt geweest, maer nu met mueren besloten. Zy is ghesticht op een vochtighe ende poelachtighe plaetse, konnende binnen vier en twintich uyren tijdts door hare Sluyzen rond-om int water ghezet worden, zo datse van ghenen kant enige belegeringe oft ghewelt van gheschut en heeft te vrezen, dan van de Dijcken, daer de Isel aen weder zyde mede besloten is, teghen de welcke derhalven zeer stercke bolwercken geleyt zijn, om den aenval des vyandts te keren. Neffens de stadt is gheduerende de laetste bloedige oorlogen ten koste van de Staten des Landts een nieuwe sluys ghemaeckt op een⁺ gront eerst met palen wel vast geheyt, ende voorts met een mantel van blauwe steen ghesterckt, waer door de Schepen met staende masten passerende (het welcke door de stadt niet en konde gheschieden) te eer reedt waren om ter oorloge te gebruycken. De stadt heeft een opgaende brugge over de voorsz Isel: Dat hare⁺ eerste Heren ende eygenaers gheweest zijn de Graven van Buloys (welcke marmoren graven met ijsere tralien bezet men noch voor zommighe jaren in zeker Kapelle van de grote Kercke ghezien heeft) is zeker. Ende is de eerste der zelve geweest de doorluchtige ende hooch-geboren Heldt Iohan van Henegouwe, Grave Ians zone van Henegouwe ende van Hollandt, Here van Beaumondt, ende jonste broeder van Graef Willem van Hollandt, toegenaemt de Goede. Desen waren zekere goederen toegevallen uyt den Graefschappe van Hollandt, ende onder andere Goude ende Schoonhoven met hare aenhangsels: gelijck hy dan by wege van houwelijck oock Grave geworden is van Buloys in Vranckrijck. De leste van dese Buloysen is geweest Guido, die gestorven is in 'tjaer 1397 ende door zijn doot (aengezien hy gheen wettelijcke erfghenamen achter en liet) zijn de heerlijckheden van der Goude ende Schoonhoven (die men 'tGraefschap van Buloys noemde) weder gekeert aen den Graefschappe van Hollandt, ende dat onder de regeringe van Hertog Albrecht van Beyeren. De voorschreven Iohan van Henegouwe hadde binnen der Goude een zeer schoon ende sterck Kasteel gebout, het welcke de Heren Staten van Hollandt namaels gheschickt hebben tot de bewaringhe van de Chartres ende Privilegien den Lande van Hollandt by zijne Graven verleent: maer het zelve is staende de voorsz oorlogen tot der aerden toe afgebroken, ende niets daer van overghebleven dan alleen een hoogachtige toren, die alnoch de memorie ende naem des Kasteels behoudt. In⁺ 't jaer 1438 op den 19 Augusti is de stadt Goude door enen ongeluckigen ende deerlijcken brandt zo na gheheel verteert gheworden, datter niet meer dan vijf huysen en bleven staen, waer van men de drie met hare

+ Oudt der Goude.

+ Nieuwe Sluys.

+ Eerste Heren.

+ Brandt.

[p. 187]

⁺oude voor-gevels noch huydensdaegs op de Haven toont. Sy heeft nu ter tijdt enige schone gebouwen, ende met namen een Kercke, die ick niet en weet of ergens haers ghelijck heeft in grootte, dewyle sy zelfs den Dom van Colen daer in overtreft. Neffens de zelve heeft noch voor tsestig jaren oft daer ontrent gestaen een schonen toren van uytnemender hoogte: maer die is gesamentlijck met de Kercke op den 12 Iunij 1552 door den blixem afgebrandt, ende sichtent niet weder hermaeckt. Doch is de Kercke zelfs veel schoonder ende heerlijcker opgebout, als sy te voren geweest hadde, ende worden hare glasen-vensters, daer mede verscheyden machtighe Princen ende Potentaten zo geestelijcke als wereltlijcke, beneffens de Heren Staten des Landts, sommige Hollandtsche steden, ende eyntlijck de Gilden oft Ambachten van de Stadt, de zelve ⁺vereert hebben, met verwonderinge van alle Europeische volckeren aengezien. De Marckt is zeer groot ende heerlijck, hebbende bynaest het fatsoen van een dry hoeck: in't midden van den welcken rijst het schone Stadthuys, een gebouw dat Vrou Iacoba Graefinne van Hollandt, doen zy bynaest van alle de Hollantsche Steden (die aen Hertog Philips van Bourgondien waren overghegaen) verlaten zijnde, haer woonplaetse op t'Kasteel van deser Stadt verkoos, der zelve gheschoncken heeft: hoewel het eerst na haer doot, namelijck in 'tjaer 1440 voltoyt is gheworden. Behalven de voorbeschreven Hooftkercke zijnder in dese Stadt verscheyden andere Kercken, Kloosters ende Godtshuysen. Ende wat aengaet de bezondere ghebouwen oft Burgers woningen, daer in houden de Burgers die behoorlijcke matigheyt, dat zy de zelve wel ⁺timmeren cierlijck, reyn, bequaem ende gerieffelijck, maer niet prachtig noch overtollig. De Stadt, overmits de goede gelegentheyt van hare haven, is zeer leeftochtig, ende van alle nodelijcke waren wel verzien. De locht isser zonderlinge ghezondt, zo om dat de Stadt verre genoeg van der Zee ligt, ende derhalven bevrijt is van de zware dompen daer uyt ontstaende, als oock om het geduerig vloeyen ende ebben des Isels, welcken vloedt, door afgheleyde waterlopen, onderaertsche goten ende andersins alzo over de Stadt verspreyt zijnde, datter naeuwelijx een enig huys en is zonder gerief van water, waer langs alle vuylicheyt ende andere onnutticheden bequamelijck geloost ende wech ghedreven worden, de locht van alle besmettingen ⁺zuyvert. De Queckeryen van allerley fruytbomen zijn in ende om dese Stadt zo menigvindigh, ende daer beneffens zo uytnemende goedt, dat niet alleen de benagebuerde landen, maer oock zelfs de verre ghelegene zich ter Goude komen verzien van plantsoen. Drie Iaermarckten worden alhier ghehouden, die zeer bezocht zijn, ende dat meest van wegen de goede Stolwijcksche kasen, die alsdan met groter menichte daer te koop gebracht worden. Daer zijn eertijdts drie hondert vijftig Brouweryen binnen der Goude getelt geweest, ende plach het bier in de zelve ghebrouwen, van wegen zijn goetheyt, niet alleen in Hollandt en Zeelandt, maer zelfs tot in Vlaenderen toe ende noch verder met menichte vervoert te worden: doch die neringhe is allenxkens vervallen, ende als overghegaen aen de Stadt van Delft. Langs de Isel zijn oock veel ⁺ Steen-ovens, die de Stadt ende haer Burgers geen kleyn profijt toe en brengen. De Inwoonders van der Goude zijn zedigh, gesticht, vriendelijck, ende eendrachtig onder malkanderen. Van der Goude zijn gheboren gheweest Cornelis ende Frederick Houtmans, de eerste die uyt de Verenighde Nederlanden ende van wegen de zelve in de quartieren van Oost-Indien gevaren zijn, ende aldaer niet zonder merckelijck voor

+ Hoofdkercke.

+ Marcktveldt ende Stadthuys.

+ Leeftochtigheyt ende gezonde locht.

+ Quekeryen.

+ Inwoonders.

[p. 188]

deel des Vaderlandts veel jaren verkeert ende ghehandelt hebben. Dient oock niet verzwegen, dat zelfs die hoog-vermaerde Desiderius Erasmus, in sijn eyghen tale Gerrit Gerritsz ghenaemt, uyt deze Stadt synen oorsprong heeft. Want ter Goude is hy gewonnen ende gedragen geweest, hoewel de Moeder, om zeker oorzake, doen haer tijt na by was, naer Rotterdam gaende, hem aldaer is komen te baren. Ende dit zy tot onzen propooste ghenoech ghezeyt van der Goude. Laet ons nu voortvaren tot de andere steden van Zuydt-Hollandt, ende onder de zelve eerst die beschryven die beneffens die zes voorghenoemde grote steden mede haer stemme ende zitplaets hebben ter vergaderinghe van de Edele Mogende Heren Staten des zelven Landts, namelijck Rotterdam, Gorichum, Schiedam, Schoonhoven, ende Briele, daer na die van minder aenzien ende qualiteyt.

'Tis buyten twijffel dat de Stadt Rotterdam haren naem ontleent van de Rotte, een Waterloop uyt de⁺ weecke veen-landen boven Benthuysen door een sluys ofte Verlaet in den Rhijn vallende, welcke vloet aldaer aenneemt de naem van de Mase. Wanneer ende van wien datse eerst gesticht zy geworden, is onzeker, dan grote oudtheyt en kan menze in aller manieren niet toeschryven. Want dat zommighe, bedrogen zijnde door de authoriteyt van Sebastianus Munsterus, haer houden gesticht te zijn 42 jaren naer Christi geboorte, ende dat van enen Roterius, Koning der Francken, dat selvige bewijst de dickmaels gemelde Doctor Iunius t'enemael fabuleus ende verziert te wezen. Dan dit (zecht hy wyders) gaet vast, dat ter plaetse daer nu Rotterdam staet, de Mase eertijts op ende afgelopen heeft, gelijck sy dan noch de Stadt bespoelt, ende een goet deel van den gront, daer namaels de huyzen op gebout zijn, uyt de zelve is opghehaelt. Rot- ⁺terdam licht van Schiedam niet dan een, maer vander Goude drie mylen verscheyden. Is al by Guicciardijns tyden, dat is over de jaren vijftich, een goede, stercke ende wel betimmerde stadt geweest, daer veel Lakenen plegen gemaeckt te worden: maer naderhandt door't verloop van de Brabanders ende Vlamingen zo uytnemende volckrijck ende neerachtich gheworden, dat men de wallen tot verscheyden reyzen heeft moeten verder uytzetten, ende de Stadt vergroten, de welcke nu ter tijd is een van de meeste steden⁺ van Hollandt, ende naest Amsterdam ende Middelburch de vermaerste koopstadt van alle de verenichde Nederlanden. Sy is uytnemende leeftochtich, ende levert met name een grote menichte van Haring uyt, waer mede vele van hare Inwoonders sich gheneren. Haer Hoofdtkercke is ghesticht ter ere van Sint⁺ Laurens, een schoon ende prachtich gebou, met een dicken doch noch onvolmaeckten toren verciert. Onder de nieuwe ghestichten munten voornemelijck uyt het Raethuys ende der Koopluyden Burse. Doch het geen niet alleen Rotterdam, maer oock gheheel Hollandt, ende alle de Nederlanden in't gemeen tot een onverganckelijcke ere streckt, is dat deze stadt de gheboort-plaets is van dien groten ende hooch-gheleerden Heldt Desiderius Erasmus, de welcke tot een teecken van danckbaerheyt de zelve in alle syne schriften kent ende roemt voor sijn Vaderlandt. Gelijck dan het huys dat de ere gehadt heeft van hem, als hy eerstmael ter werelt gekomen was, gheherbercht te hebben, tot noch toe niet wijt van de Hoofdtkercke te zien is, met dit opschrift voor op de gevel:

+ Beschryvinge van Rotterdam.

+ Gelegentheyt.

+ Neringe.

+ Hoofdkercke.

[p. 189]

Aedibus his ortus, mundum decoravit Erasmus
Artibus ingenuis, relligione fide.

Dat is, so vvat ruymkens verduytscht:

Erasmus in dit huys gheboren heeft verciert
De gantsche Werelt-kloot met konsten velerhande,
Den Gods-dienst en 'tGeloof bynaest al-om verdiert
Flux weder opgerecht in synen Vaderlande.

Ende heeft daerenboven den eerzamen Raet van Rotterdam dezen haren groten Burger ter ere op het Marckt-veldt doen oprechten een beeldt van gehouwen steen, medebrengende het jaer van zyner geboorte ende sterfdach, bewarende voorts op het Raethuys sijn figure na 'tleven gedaen, ende hun ontrent vier jaren voor sijn overlyden by den Raet van Basel (in welcke stadt hy ghestorven ende begraven is) overghezonden.

Wat andere van dezen hoog-loflijcken Man ghevoelen, en willen wy nu niet onderzoecken, maer alleenlijck hier stellen de veerskens by dien wijdt-beroemden ende hooch-geleerden Theodorus Beza op sijn beelt maer tot den riem toe gheschildert zeer aerdichlijck ghedicht, die aldus luyden:

Ingens ingentem quem per sonat orbis Erasmum

Haec tibi dimidium picta tabelle refert.

At cur non totum? Mirari define, Lector;

Integra nam totum terra nec ipsa capit.

Dat is

Hier wordt Ersmus u maer half, ghelijck ghy ziet,
Vertoont, die grote Man, vermaert by alle Staten:
Maer waerom niet geheel? Verwondert u des niet,
D'heel Wereldt is te kleen om hem geheel te vaten.

[p. 190]

Goricom, een overvloedige ende rijcke stadt, geensins de minste onder die van Hollandt, is (gelijck meest⁺ alle andere steden) van kleyne beginselen opgekomen. Want sy den oorsprong hares naems heeft van een deel beroyde ende arma Visschers, welcker enige rijckdommen waren de Vosch-houwer, den Dobber ende de beslijckte Netten. Deze hadden haer Hutten aen de Linge, een langsaem ende stil-lopende Rivierken, ter plaetse daer de Maes ende Wael in malkanderen vloeyen, ende haer Dorpjen was gheheten Wolfort. Sy zelve wierden van wegen haer armoede spotsgewyze genoemt Gorekens, ende zijn ten lesten ghedwongen geweest van Ian haren Over-here, de zevende van dien name, gesproten uyt den gheslachte van Arckel, de zelvighe hare huttekens te verlaten, ende te komen wonen op de plaetse daer nu Goricom staet, de welcke hy nieuwelijx tot een Stadt ghemaeckt ende met muyren omcingelt hadde, ten tyde van Floris de vierde, Grave van Hollandt, ontrent den jare ons Heren 1230. Dezelve Heer Iohan heeft alsdoen mede ghesticht dat goede ende stercke Kasteel, dat men noch huyden ten daghe te Goricom ziet. In welcke stadt dagelijx wordt gehouden een wijdtbezochte marckt van alderley eetwaren, als Boter, Kaes, veelderhande Vogelen ende dierghelijcke, 'twelck wel 'tmeeste fondament is van der Inwoonderen rijckdom, die de zelve waren niet alleen voor haer zelven opkopen, maer oock met grote menichte, zelve veeltijdts schippers zijnde, naer verscheyden quartieren vervoeren. Men kan van den Toren dezer stadt by schoon weder bescheyelijck zien ende tellen twe en twintich bemuerde steden. Buyten een van haer Poorten wordt een plaetse ghetoont, daer men zegt dat eertijts sijn Lager zoude gheslagen hebben de Duytsche Hercules, van wien oock den name zoude ghekregen hebben het Landt rond-om de stadt ghelegen, 'twelck alsnoch ghenoemt wordt het Landt van Arckel. Iunius meent dat die Duytsche Heldt den naem van Hercules gekregen oft aengenomen heeft van wegen syne uytnemende dapperheyt, want het schijnt dat voortijdts alle grootdadige Mannen Hercules hebben willen genoemt wesen, gelijck de Koningen veeltijts Iupiter, ende de gene die machtich ter Ze waren Neptunus gheheten zijn gheworden.

Den oorsprong van de naem van Schiedam en kan den genen niet onbekent wesen, die maer onthouden⁺ hebben wat het woordeken Dam by den Hollanders betekent. Want sy heeft haren naem van den Dam ofte sluys des watervloedts Schie, welcke met het Rivierken Gouwe (hier voren by ons beschreven) het omleggende landt der stadt (ghemeenlijck Schielandt ghenoemt) omringt, alzo dat het zelve Landt wel een Eylandt geheten mach worden, nademael oock de ghemene Fame der Inwoonders stantvastelijck zegt, dat het Kasteel Riviere, by na dicht aen Schiedam ghelegen, ende by de Graven van Hollandt eertijts tot een eer-gifte gheschoncken aen den Huyze van Mathenes, die't alsnoch bezitten, in het Eyland van de Mase gelegen is gheweest, Het welck oock versterckt wordt door zeker Privilegie der voorsz Graven, waer in de Schiedammers Inwoonders van de Riviere geheten worden. De Burgers dezer stadt zijn meest bezich ende ghestelt op het Visschen, varende met een grote menichte Buyssen jaerlijx ten Haringe, by welcke neringe sy haer meest onderhouden.

Het schijnt dat de lustigheydt ende wel-gheboude schoonheyt der Hoven der Stadt Schoonhoven haren⁺ name ghegeven heeft, overmits sy gelegen is in een streke oft contreye, daer veel uytnemende schone boom-

+ Beschryvinge van Goricom.

+ Beschryvinge van Schiedam.

+ beschryvinghe van Schoonhoven

[p. 191]

gaerden ende tuynen zijn, die in't voortbrengen van menigerhande goede vruchten de vermaerde Hoven van Alcinous niet en wijcken. Men gelooft dat deze Stadt, liggende aen de slincker zyde van den watervloedt Leck, ende zeer vermaert door den overvloedigen vangst der Salmen, ontstaen is uyt de ruijnen van Nieupoort, 'twelcke recht daer teghen over aen d'ander zyde van de Riviere licht. Behalven de welcke door de Stadt Schoonhoven noch een overvloedich ende rijck water loopt, afgheleyt uyt de Isel.

⁺Alhoewel de Stadt Briele buyten het vaste landt van Hollandt gelegen is, ende daerom in onze beschryvinge schijnt te moeten volgen na alle de Zuydt-hollandtsche Steden, nochtans, dewyle sy (als ghezeyt is) mede haer stemme heeft in de vergaderinge van de Heren Staten des Landts, welcke ere de steden van nu voort te beschryven met en is mededeelt: zo zullen wy de zelve alhier haer plaetse geven, ende zeggen voor eerst, dat de voornoemde Stadt haren naem schijnt te hebben van dien wyden ende vryen loop der Rivieren, daer den Rhijn de Mase vermengt met de Middellandtsche Ze, (want zo noemtse Cornelius Tacitus) ende daer men meent dat hier voormaels de scheep-strijdt gevallen is tusschen den Batavier Claudius Civilis ende de Romeynen. Desen mondt der Rivieren noemen de oude Ostium Helium, moghelijck van het duytsche woordt Hiel oft Hil, ende vermits de grote wijtte des zelven mach by onse Voor-ouders gheheten hebben de Bre-hiel oft Bre-hil, welcken naem voorts verdorven ende allengskens in Briel verandert schijnt te wesen. Watter van zy oft niet, deze Stadt is met noch een ander kleen stedeken (genaemt Geervliedt) ghelegen in't Eylandt Oost-Voorn, ende zijn beyde van tamelijcke middelen. De Inwoonders gheneren haer meest met de Visscherye ende landtbouwinge, want het zelve Eylandt gheeft doorgaens veel korens, ende dat zeer goedt, hoe-wel datter de Locht van wegen de dompen der Ze ghemeenlijck zeerswaer ende ongezout is, waer door de Eylanders meest alle jare met kortsen ende andere zieckten gequelt zijn. 'Tselve Eylandt heeft behalven dese twe steden veel schone Dorpen, ende is van d'een zyde met duynen oft Zandtbergen tegen 'tgewelt der Ze beschermt, van d'ander zyde met hoge dijcken tegen het overlopen der binnenlandtsche wateren bezet.

⁺Volgen nu de kleyne ende min vermaerde steden van Zuydt-hollandt, onder welcke wy eerst beschryven zullen het stedeken Weesp, ghelegen in Goeylandt twe mylen van Amsterdam, 'twelck aen d'een zyde met een muyr omcingelt is, ende aen d'ander zyde de Vecht heeft lopende, een Riviere die haren oorsprong heeft uyt den Rhijn by Vtrecht. De Burgers zijn van tamelijcke middelen, ende gheneren haer veel met brouwen. De huysen, naer ghelegenheyt van de plaetse, zijnder kostelijck, voornamelijck aen den Oever van de voorby lopende Riviere.

⁺Naerden wordt ghehouden voor de Hooftstadt van Goylandt, ende licht drie goede mylen van Amsterdam, een van Weesp, ende een van Muyden. Is een tamelijck stedeken, daer veel lijnwaets gheweven wordt, generende sich de reste van d'Inwoonders meest met de landtbouwerye. Dit stedeken is heel onlangs door een deerlijcken brandt zeer mismaeckt ende beschadicht gheworden, verloren hebbende over de hondert huysen ende ontrent 40. korenschuyren, die altezamen tot de grondt toe zijn afghebrandt, zo datter vier gantsche straten ledich geworden zijn. Maer de Burgers geholpen zijnde van de mildigheyt der om-

+ beschrijvinghe van denbriel

+ VVeesp.

+ Naerden.

[p. 192]

ligghende Steden, ende voornamelijck by die van Amsterdam, beginnen alles weder van nieus te herbouwen, zo dat Naerden met Godts hulpe haest tot sijn vorige standt zal gheraken.

Muyden, aen de mondt van de voorsz Vecht gelegen, is de derde ende leste Stadt van Goylandt, zijnde⁺ met enige poorten ende een aerden wal, doch zeer laech, ende op zommige plaetsen vervallen ende afghebroken, omvanghen, Bestaet maer uyt twe ghebuyrten van huysen, tusschen de welcke, met een brugge verenicht zijnde, loopt de voorsz Riviere. De Inwoonders zijn meestendeel Visschers, Dicht by de Stadt is gelegen een zeer bequaem ende vast Kasteel, dat men ghemeenlijck noemt 'tHuys te Muyden, bewoont by den Drost aldaer, die den oppersten Officier is van heel Goylandt. De Inwoonders vertellen een fabule van een Meerminne eertijts by haer ghevangen, ende daerna wederom vry gelaten. Deze zoude ghepropheteert hebben, dat Muyden nimmermeer groter geluck te verwachten hadde dan het doen ter tijt genoot. Welcke fabule Hermannus Goudanus, diese in sijn boecken verhaelt, ghetuycht niet te geloven, maer zecht evenwel dat de uytkomste die tot synen tijdt toe bevesticht heeft, ghelijck sy dan teghenwoordich noch doet. Op't voorsz Kasteel wert gevangen gebracht Grave Floris de vijfde van Hollandt, die als de Naerders ende andere omliggende volckeren hem waren komen verlossen, by Gerrit van Velsen (wiens Huys vrou men leest dat hy verkracht hadde) deerlijck vermoort is gheworden.

Woerden licht aen den Rhijn van Leyden vijf, ende van Vtrecht drie mylen verscheyden, een tamelijck⁺ stedeken, met een sterck Kasteel verzien, op het welcke onder andere een tijtlang ghevangen heeft gezeten Don Francisco de Mendoca, Admirant van Arragon, die ghekregen werdt in den slach by Nieupoort in Vlaenderen anno 1600.

Oudewater licht aen de Isel ontrent een mijl van Woerden, ende wordt in de byvangen van beyde deze⁺ Stedekens veel goede kennip gewonnen, daer af meest alle de touwen, netten ende diergelijcke gereetschap, tot den groten visch-vangst der Hollanders ende Zeeuwen van node zijnde, ghedraeyt worden, een neringe daer zo veel aen hangt, dat de meeste welvaert ende Rijckdom van beyde de Stedekens voornemelijck daer in bestaet. De Inwoonders van Oudewater worden van hare gebueren met een valsch spreeckwoort getergt ende Slapers genoemt, het welcke (segt Iunius) ick verstae gesproten te zijn van een naerstige zorghe oft (indien men t'so noemen mach) van een al te grote zorchvuldicheyt in't voorstaen van haer huysgezinnen, de welcke zy luyden nochtans matigheyt ofte spaerzaemheydt noemen, ende alzo niet onder de ghebreken, maer onder de deugden zijn tellende.

Iselsteyn, alzo genoemt na een engen waterloop uyt de Isel getrocken, is een kleyn Stedeken, maer sterck⁺ van timmeragie, ghelegen twe mylen van Vianen. Heeft rechts-gebiedt over veel goede omliggende Dorpen, ende staet by provisie onder t'Graefschap van Hollandt, hoewel het lange tijdt in proces ghestaen heeft ende noch niet beslecht is, of het oock onder het zelve Graefschap, dan of het onder 'tSticht van Vtrecht te huys hoort. Komt in eygendomme toe den tegenwoordigen Prince van Oranjen, als gekomen zijnde van de Dochter des lesten Graefs van Buyren, ghesproten uyt den huyse van Egmondt.

Vianen ligt aen de slincker-kant van de Leck, twee mylen van Schoonhoven, een vierkant Stedeken,⁺

+ Muyden.

+ VVoerden.

+ Oude-water.

+ Iselsteyn.

+ Vianen.

[p. 193]

'twelcke staet onder 'tghebiet van de Heren van Brederode, die onder andere titelen haer zelven schryven Vry-heren tot Vianen, dryvende dat het Stedeken vry zy van de Hollandtsche ende alle andere souvereyniteyt. Waer over lange tijdt gepleyt is geweest tusschen wylen den Koning van Spaenjen, als doen ter tijdt Grave van Hollandt, ende de voorgenoemde Heren, zonder datter misschien tot noch toe in de zaeck is gevonnist. Immers het stedeken wort nu vredelijck bezeten by den Here Walraven van Brederode, doch mitsdien het onder de Hollandsche palen begrepen is, zo wordender oock de gemene middelen op de consumptien ende anders by de Heren Staten des Landts verpacht.

⁺Leerdam, liggende op den watervloedt Linge, ontrent een half myle van Asperen, heeft zijn landt winninge ende bedrijf over t'selve water. De muyren van't Stedeken zijn zeer oudt ende vervallen, zo dat het veel meer een hoop aerde schijnt, als yet anders, ende staet onder den hoochghemelten Here Prince van Oranjen, als Grave van Buyren.

⁺Asperen is gelegen op den voorzeyden watervloedt Linge, die met een zoet ende stil gedommel door het stedeken lopende, aldaer ghenoemt wordt de Minne, Het landt rond-om is zeer gras-rijck ende vruchtbaer.

⁺Heucklom, oft (zo andere schrijven) Heuckelen, werdt van Regino genoemt Hercules, welcke Schrijver voorts daer by voegt, dat dese Stadt gebout is in 'tjaer 1284. Sy leyt op den voorsz vloedt Linge, een half myle van Leerdam, ende vierdehalve van Schoonhoven. Heeft een zeer oudt Slot, dat men hout gesticht te wesen by den voorsz Duytschen Hercules. Het huys van Heucklom is eertijdts zeer machtig gheweest in't Graefschap van Teysterbant, tusschen de Wael ende Leck, daer het onder hem hadde Gorichom, Leerdam, Heuckelen, Haestrecht, Asperen, Eversteyn ende Hagensteyn, maer is namaels zeer gepluckt geworden van verscheyden kanten, ende eyntelijck t'enemael vergaen.

⁺Worcum leyt op d'ander zyde van de Wael, bykans tegen over Gorchom, ende dat aen den Brabandtschen oever, ende buyten de palen van Hollandt, maer nochtans het rechtsgebiedt des zelven Graefschaps onderworpen. Is een redelijck stedeken, 'twelck eertijts toegekomen heeft den Grave van Hoorne, maer namaels verbeurt ghemaeckt is gheworden voor den Koning.

⁺Twe mylen van Worcum ligt Heusden, een stadt met fraye huysen verciert ende tamelijck rijck, die over veel Dorpen ghebiedt, ende verciert is met een schoon ende sterck Kasteel, zoo dat sy is een van de voornaemste frontierplaetsen van Hollandt.

⁺Sinte Geertuyden-berch ligt op de slincker zyde van de Merwe, ghelijcke verre (teweten drie mylen) van Dordrecht, Heusden ende Breda. Is een tamelijck stedeken, toebehorende Graef Hendrick Frederick van Nassou, jongste zone van wylen mijn Here de Prince van Oraenjen, ende ghedurende de Nederlandtsche oorlogen zo sterck gemaeckt, dat het bynaest ghehouden wordt voor onwinbaer. Ontrent deze Stadt wordt meest alle den Elft ghevangen, die men in de Nederlanden ter marckt brengt, ende dat met zulcker menigte, datter op enen dach alleen meer dan achtien duysent in de netten getelt zijn. Men vangt hier oock in de Merwe overvloedig veel Steur ende Salm, die mede naer verscheyden quartieren vervoert wordt. Om de bezittinge van dit Stedeken is eertijts groten twist geweest tusschen de Hollanders ende

+ Leerdam.

+ Asperen.

+ Heucklom

+ VVorcum.

+ Heusden.

+ Geertruyden-berg.

[p. 194]

Brabanders elck het rechts-gebiedt daer over pretenderende. Ia de zake was zo verre ghekomen, dat de Staten van Hollandt hare Princen de behoudinge, ende die van Brabandt de hare het wederkrijgen van dese plaetse plachten te doen besweren, Ende men vindt in de Chronijcken, dat de Hollandtschen Edeldom haren Prince, als hy naer Henegouw reysde, tot hier toe gewoon waren uytgeley te doen, om hare possessie des te meer te verzekeren.

Sevenbergen is het nederwaerts op de zelve Merwe gelegen, drie mylen van Geertuydenberge, ende⁺ drie van Breda. Die van Brabandt hadden dit Stedeken, staende de dickmaels gemelde oorlogen tot een roofnest ghemaeckt, om de Schepen van Hollandt naer Zeelandt varende te plunderen, waer door het de Hollanders ingenomen, ende een stercke schansse op de haven doen bouwen hebben, Het komt toe den Grave van Arenberghe, die derhalven onder andere titels hem zelven oock schrijft Baroen oft Baenderhere van Sevenberghe. Beneffens welck Stedeken op de Ruygen-hil, tot verzekeringhe van de Schipvaert tusschen Hollandt ende Zelandt, een stercke plaetse ghebouwt is, die na den Prince van Oranjen hooghloflijcker gedachtenisse Willemstadt is genoemt worden, zijnde nu ter tijdt een stercke, wel ghelegene ende tamelijcke goede Stadt.

Voor de leste bemuerde Stadt van Zuydthollandt stellen wy Goederede, welck kleyn ende vervallen⁺ Stedeken, alhoewel het binnen de palen van 'tselve landt niet begrepen is, zo staet het nochtans onder t'Graefschap, ende ligt in het Eylandt van Westvoorn, wat bet dan twe mylen van den Briel. Het Eylandeken daer't in ligt, is van klenen begrijpe, ende heeft behalven dit Steden maer enig Dorp.

Onder de Steden van Zuydthollandt eertijts bemuert gheweest hebbende, presenteert haer voor eerst⁺ die van Nieupoort, liggende tegen Schoonhoven over, aen de ander zyde van de Leck. Dit zeyt men wel eer een tamelijck rijcke ende overvloedige Stadt geweest te hebben, maer ghelijck den aerdt aller menschelijcker dingen ongestadig is, ende de grootste Steden dickwils in Steenhopen veranderen, alzo ist oock hier geschiet, ende Nieupoort en is nu maer een Vlecke van kleene middelen, doch heeft Stadts privilegien, gelijck oock doen de navolgende Plaetsen.

Vlaerdingen wordt by vele ghehouden voor de oudste bemuerde Stadt van gansch Hollandt, maer is⁺ allenxkens doort gedurig knagen van de Mase, daer toe de Ze niet wynig geholpen heeft, van haer mueren gheheel berooft, ende tot een open vlecke gheworden, liggende twe mylen van Delf, ende zo veel van Rotterdam.

Gravesandt is in voorleden tyden een rijcke Stadt, ende met vesten omvangen gheweest, hebbende een⁺ fraye Haven gehadt aen de Mase, van welcken vloedt zy nu by de 3000 schreden verscheyden is, ende met een middel-acker, die zy den zelven mach danck weten vermeerdert. Heeft een hoghe spitsen toren, welcke dient tot een baken in Ze, ende plach hier voormaels verciert te wesen met het Paleys ende Hoge Hof van de Graven van Hollant, het welcke Koning Willem naderhant overgedragen heeft in 'sGravenhage, De gedencktekenen van haer vorige grootheyt speurt men noch aen de Koninx-straet Hof-laen, ende het Hoflant welcke namen een yegelijck licht kan mercken waer uyt zy gesproten mogen wesen. De plaetse is noch ter tijt

+ Sevenbergen.

+ Goe-reede.

+ Nieupoort.

+ Vlaerdingen.

+ Gravesandt.

[p. 195]

zeer vermaert door de goede ende zeer gepresen kasen, die aldaer met menigte ghewrongen worden, ghelijck dan oock het omliggende landt uytnemende vruchtbaer is van schoon terwe ende meer andere greynen.

⁺Behalven de bemuerde ende bewalde Steden tot hier toe by ons beschreven, zijnder in Zuydt-Hollandt noch verscheyden heerlijcke Vlecken ende Dorpen, by de Princen des lants met Stadts privilegien begifticht, waer van sommige de steden in grootheyt ende aerdigheyt van gebou niet en wijcken, onder de welcke niemant de plaetse kennende, zal ontkennen dat 'sGraven-Hage de eerste ende voornaemste is. Dese plaetse, na de meninge van Guicciardijn, is de schoonste, rijckste, ende grootste open Vlecke van gantsch Europa, want sy hadde al ten tyde van Doctor Iunius, dat is over 50 jaren of daer ontrent meer dan twe duyzent huysen, tot de welcke, alzo bynaest aen alle zyden uytgezet ende vergroot is, noch wel vijf hondert zijn toeghekomen. Onder dese telt men veel grote ende schone Palleysen oft Heren-huysen, die in kostelijckheyt ende aenzienlijckheyt alle Hollandtsche gestichten verre te boven gaen. Maer voornamelijck isser het Hof oft ⁺Palleys der oude Graven van Hollandt, nu de woonplaetse van den Gouverneur generael des zelven Landts, ende sijn Hofgezin ofte gevolch. Dit is een zeer ende voortreffelijck gebou, eerst gesticht by Willem de twede van dien dien name, Roomsch Koning, ende Grave van Hollandt, die sijn Hof van Gravesande inden Hage gebracht heeft, anno 1250. Het houtwerck van binnen is van Yerlandts hout gemaeckt, 'twelck men acht bevrijt ter zijn voor alle gewormte ende spinnekoppen. Ter zyden op 'tpleyn staet een schoon Kapelle, nu ter tijt ghebruyckt wordende tot de predicatie des Goddelijcken woorts. Voorts zijnder veel schone ruyme kamers voor de Heren Staten, Raetsluyden, Rekenmeesters ende andere Officieren des Landts, met een zeer lange wyde zale, ende twe grote pleynen tot wandelplaetsen, een binnen, ende een buyten voor 'tHof. Geheel het Palleys is met grachten omgraven, ende heeft in't Noorden een schone ruyme Vyver van klaer ende zoet water, rond-om met een stenen muer bezet, waer beneffens ghelegen is de ⁺Vyverberch, een verheven plaetse met veel hoghe dicke bomen beplant, ende aen d'een zyde vol schone huysen, achter welcke gelegen is het Voorhout, een zeer genoechelijcke wandelplaetse, daer het lieflijck gezang ⁺der vogelkens. Die by Somer tijdt op de ordentelijck ende cierlijck gheplante Linde-bomen zitten en quelen, ⁺zelfs de allerzwaermoedichste geesten verlusticht. Daerenboven streckter by-na tot dicht aen de huyzen toe een uytnemende vermakelijck bosch, met veel oude Eycken, Boecken ende Esschen-bomen beschaduwet, ende over de 1500 schreden lang, doch van veel minder breette. In het zelve dwalen veel Rhe-boxkens, Hindekens ende meer ander wildt, gelijck dan maer een kleyn half mijlken ten noorden af van den Hage de Duynen beginnen, die tot groot vernoeghen van den Edeldom, ende andere Liefhebbers des Iachts vol Konynen lopen. In somma den Haegh is de Lust-hof ende het rechte Tempe van Hollandt, mogelijck dat van Thessalien, zo niet te boven gaende, immers nergens in wijckende. Een waerdighe woonstede der Zang-goddinnen, die wanneer't haer lust, sich met Pallas, Themis ende Diana hier kunnen verweyden, ende somtijdts oock gaen bezoecken den grysen Neptunus, wiens Ze-groene baren niet verre van daer en ruysschen.

⁺Binnen't begrijp van den Hage is een schone Parochiekercke, behangen met de wapenen van veel grote

+ Beschryvinge van s'Graven-hage.

+ Het Hof.

+ De Vyver en Vyverberch.

+ Het voorhout.

+ Het Bosch.

+ Hooftkercke.

[p. 196]

Heren ende Ridderen, ende vol geschilderde Glasen. Beneffens de welcke rijst een tamelijck hogen toren met een zoet geluyt van klocken verciert: ende aen d'ander zyde het Raethuys van de Magistraten der plaetse, daer in alle borgerlijcke twisten beslecht worden. De neringhe ende welvaert der Inwoonderen van den Hage bestaet meest by't Hof. Want in deze plaetse rezideren beneffens de Heren Staten Generael der verenighde Nederlanden, oft hare ghecommiteerde Raden, ende sijn Excellentie Prince Maurits van Nassau, als Gouverneur generael der zelver Landen, met den Raet van State, oock de ghecommitteerde Raden der Heren Staten van Hollandt ende West-vrieslandt, de Presidenten ende Raetsluyden van den hogen ende Provincialen Rade, de luyden van der Rekeninge, den Raet van Brabandt, ende meer andere Officieren ende Regierders des Landts. De welcke dan noch dickwils verzocht worden van verscheyden Gezanten uyt vreemde Koningrijcken ende Republijcken, behalven de gene die ordinaerlijck alhier resideren, ende de Gedeputeerde uyt alle Provincien ende Steden, die op de vergaderingen van de voorghemelde Heren Staten zo generael als particulier afghezonden worden ende verschijnen. Al het welcke veroorzaeckt enen groten toeloop van volcke, die van alle kanten hier komen solliciteren, ende den borgeren goede profyten toebrengen.

Een grote half myle van den Hage plach een schoon Nonnen-klooster te liggen van Edele Ioffrouwen⁺ van Sint Bernaerts Orden, ghenaemt Loosduyne, in het welcke begraven lach de Graefinne Margriete van Hennenberch, Dochter des Graven Floris van Hollandt, die men leest dat t'ener dracht ghebaert heeft zo veel kinderen alsser daghen in't jaer komen. Welcke Historie, dewyle sy meest allen Lesers ghenoegzaem bekent is, wy hier niet wijdtlustiger en zullen verhalen, maer dit alleenlijck daer van zegghen, datter alnoch in de muyr binnen de kercke des voorsz Kloosters twe koperen beckens gemetselt zijn, die ter gedenckenis van dit feyt bewaert worden, ende waer in men leest dat de voorsz kinderkens zouden gedoopt zijn by den Wy-bisschop Guida, die de knechtjens alte mael Ioannes doopte, ende Meysjens Elizabeth.

Eer wy Zuydt-hollant verlaten, sal't niet buyten propooste zijn noch een weynich te spreken van de Eylanden onder het zelve behorende. Deze worden wel in't gemeyn het Landt van Voorn genoemt, om dat⁺ sy aen die zyde voor het vaste landt van Hollandt gelegen zijn: maer hebben daer beneffens noch elck haer bezonderen naem, ende om niet te verhalen 'tghene wy korts te voren ghezeyt hebben van Oost ende West Voorne, in welcker eerste de Stadt van den Briel ligt, in't andere die van Goedereede, zoo isser oock 'tEylandt van Over-flacke, alzo genaemt na zekeren waterstroom vloeyende tusschen't zelve Eylandt ende dat⁺ van Oost-voorn. In dit Over-flacke is gelegen de treffelijcke Vlecke van Sommelsdijck, staende onder 'tGraefschap van Zelandt, daer nochtans het gehele Eylandt onder Hollandt te huys hoort. Maer daer tegen bezitten de Hollanders op den Zeeuschen bodem de Polder van Bomenede, verknocht aen den Lande van Schouwen. Van waer nu deze verscheydenheyt van jurisdictie haren oorsprong mach hebben, en staet ons niet te onderzoecken. Guicciardin zecht wel dat al deze Eylanden ontrent vijftich jaren voor synen tijdt onder't Graefschap van Zelandt ghestaen, ende sich uyt oorzake van zeker schattinghe onder Hollandt begeven hebben: maer of sijn zeggen in dezen dele authentijck ende gheloofwaerdich is, dewijl hy

+ Klooster te Loosduynen

+ Zuyt-hollandtsche eylanden.

+ over flacke

[p. 197]

geen redenen by en brengt, laten wy den genen oordelen die in dusdanighe zaken beter ervaren zijn. Daer liggen in dit Eylandt noch veel andere schone Dorpen, als Ooltiens plaet, Middel-harnis, de Oude ende ⁺Nieuwe Tonghe, Dirx-landt, Melissant, etc. Volgt het Eylandt van Over-Maes, dat recht tegen Rotterdam over ligt. Item de Koorn-dijck, Piers-hil, ende meer andere, altesamen uytnemende vruchtbaer van Koren, ende met schone gras-rijcke weyden overvloedelijck verzien.

+ Over-Maes ende ander eylanden.