Logo DBNL
Nieuw Nederlandtsch caertboeck (1616)

Nieuw Nederlandtsch caertboeck

(1616)–A. Goos, Reinier Telle–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende


illustratieuitvergroten
Comitatus Hollandia


Beschryvinge des graefschap van Hollandt.

+HOllandt (zo L.Guicciardin met waerheydt schrijft) is een kleyn Landtschap, maer vol van grote ende treffelijcke zaken, meestendeels gelegen in dat Eylandt, welck hier voortijts ghenoemt werdt +Batavia, na de Batavi een Over-rhijnsch volck, die om zekeren inlandtschen twist (daer wy hier na breder af zullen spreken) gedwongen zijnde haer Vaderlandt te verlaten, ende ander woonplaetsen te zoecken, zijn den Rhijn over gekomen, ende hebben 'tvoorgenoemde Eylandt, dat op de Zekant lagh, met de armen des Rhijns omvangen, gheoccupeert. 'Twelck haer niet zwaer om doen is gheweest, vermits het te voren een wilde, woeste, ende onbewoonde Landouwe was. Deze Batavi waren een deel der Catten, 'twelcke nu die van Hessen zijn, gelijckerwijs de geleerden dat voor ongetwijffelt houden. Ende van die volckeren zijn noch op den dagh van heden in't landt te Hessen zeer klare tekenen overghebleven, namelijck Catzenelleboge, Catsenfort, Catwinckel, ende mogelijck oock Katers ende Katerberg. Van de Bataven +desghelijx ghetuygen aldaer 'tSlot Batoberg, ende Batenhausen. Maer in wat tijden dat de Batavi ofte Catti (die het voorsz Eylandt na haren name Batavia genoemt hebben) nederwaerts in dit Land gekomen zijn, en kan men zo op het nauste ende zekerste niet geweten. Het ghemeen gevoelen is dat sy voor een zonderlinge twedracht, die sy teghen hare naeste ghebueren de Ligien, Hermonduren, Cherusschen ende ander volckeren hadden, om 'twaters wille, daer sy zout uyt plagen te winnen, haer Vaderlandt hebben moeten ruymen. Deze oorloge om 'tsout waters wille was ten tyden van Keyser Nero, zo ons dat Cornelius Tacitus, een gheloof weerdich wijs ende voorsichtich Historischrijver betuycht in zijn 13. boeck omtrent het jaer na de stichting van Roomen 811. dat is na de gheboorte onses Zalichmaeckers 60. Maer veel ouder gheheuchenisse der Batavieren vindtmen by Iulius Caesar in het twede boeck syner Commentarien van de Fransche oorlogen, alwaer hy zeyt: De Mase neemt haren oorsprong ende komt af uyt het gebergte Vogesus (oft zo andere schrijven Vosegus) 'twelck is in de Landen van Langres, ende vermengt sich met den Rhijn, daer hy Wale ghenoemt wordt, makende alzo het Eylandt der Batavieren. Dit schreef Iulius Caesar +ontrent den jare na dat Rome ghesticht was 699. dat is voor Christus gheboorte 52 jaer: waer uyt klaer ghenoech blijckt dat het voorghedachte gevoelen (hoe-wel het oock zelfs de hooghgeleerde Hadrianus Iunius in sijn boeck ghenaemt Batavia tot een toestemmer heeft) qualijck ghegrontvest is, ende niet en mach bestaen: ten waer yemandt koste bewysen dat dit Landt voor de overkomste der Batavieren ende Catten bewoont was, ende dat sijn Inwoonders eensdeels Batavi, eensdeels Catti waren. Met welck ghevoelen niemandt lichtelijck sijn advijs sal mengen, die Cornelius Tacitus (zo dat wel behoorlijck is) liever ghelooft als jemandt anders: want dese, die ten tyde van Keyser Vespasianus, ende sijne twe Zonen Titus ende Domitianus, als Ghezante ende Rentmeesters langen tijdt in dese Landen gheweest is, alles wel voorzien, ende na de ghelegentheden vernomen heeft, geeft duydelijck ghenoegh te kennen zo in sijn History-boecken, als in een zonderling boexken dat hy van de Germannen oft Duytsche heeft achter ghelaten, dat

de Batavi deur een inlandtsche twist (de waerom van den welcken hy niet en stelt) haer Vaderlandt hebbende moeten verlaten, ende elders nieuwe woonsteden zoecken, die ghevonden hebben by den Rhijn ende grote Ze: waer van noch op den dagh van huyden twe wel-bekende Dorpen niet verre van de stadt Leyden leggende, de naem hebben behouden, te weten Katwijck op Ze ende Katwijck op den Rhijn, als daer de voorvluchtighe Batavi, anders Catti genaemt, haren wijck hebben moeten nemen. De Catten dan ofte Batavi, de Landen ontrent den Rhijn by de Ze bezittende, hebben, als wel te gheloven is (zo moeten wy spreken, ende van de noodt een deucht makende, schrijven het gene waerschijnlijck is, als wy de waerheyd zelfs niet en mogen) allenxkens huyzen beginnen te bouwen, ende haer met sterckten te verzien, om de opkomende vyanden, 'tsy ghebueren oft vreemden, te wederstaen: hebben voorts oock Koningen onder haer gekoren, als ghenoech kan bewesen worden uyt de schriften van Cornelius Tacitus, welcke zegt dat Claudius Civilis ende Iulius Paulus, twe Bataviersche ghebroeders, van Koninglijcken stamme ende afkomste waren. Hoe sy nu langhe daer na onder de Romeynen gekomen zijn, diese oyt in groter waerde gehouden ende vrienden ja broeders des Roomschen Rijx ghenoemt hebben, machmen by de Historyschryvers lesen. 'Tis ons ghenoech uyt zo gheloof weerdighe Autheuren bewesen te hebben, dat sy veel ouder zijn, dan by zommighe wert ghemeent. Want wat belangt de fabel van Bato, dieze noch ouder maeckt, ick en weet niet of de waerheydt-lievende Leser het ghedult zoude hebben die te horen verhalen. Immers die daer lust toe hebben mogense zoeken in het boeck onlangs uyt-ghegaen op den titel van Beschryvinghe van Out Batavien etc. daerse kortelijck overlopen ende verworpen wordt, waer uyt wy oock 'tgene tot noch toe gezeydt is ontleent hebben.

Op dat het niemandt vreemt en geve dat Holland hier voren ghezeyt wordt meestendeels ende niet gheheel en al ghelegen te zijn gheweest int Eylandt Batavia, zo moet-men weten dat Plinius (die geleeft heeft+ ten tyde des Keysers Vespasiani) het zelve Eylandt verdeelt in zeven volckeren, Batavieren namelijck, Caninefaten, Friesen, Cauchen, Frisiabonen, Tussiers ende Marsakers. Zo dat het aan d'een zyde, behalven het gene wy tegenwoordelijck Hollandt noemen, oock begrepen heeft een goet deel van Vrieslandt, ende aen d'ander zyde het Sticht van Vtrecht met een deel des Hertogdoms Gelre. Daerentegen staen nu onder 'tGraefschap Hollandt behalven Goylandt, daer drie steden dicht by den anderen in liggen, namelijck Muyden, Weesp en Naerden, met noch enighe andere quartieren naer Brabandt toe streckend, die onder den naem van Batavia noyt gheresorteert en hebben, noch begrepen en zijn gheweest.

'Tis al over hondert jaer een gevoelen by den Geleerden geweest dat-men Holtlandt behoorde te schrijven, ende niet Hollandt: welcke gevoelen oock nieuwelijx heeft bestaen uyt den grave te halen Iacobus+ Brassica, in een boexken hier toe eygentlijck ter Goude gheschreven, ende tot Haerlem gedruckt. D'eerste die dit ghevoelen ghehadt heeft was Martinus Dorpius, gheboren van Naeltwijck, welcke verklaert in de Abdye van Egmont gezien te hebben enighe Chronijcken, in de welcke desen naem niet anders geschreven en was. Het getuygen oock Cornelius Aurelius van der Goude, Schoolmeester van den groten Erasmus, ende d'Autheur van der Hollandtsche Chronijcke, dat-men noch in sommighe oude brieven ende handt-

vesten by de Graven ghegeven bescheydelijck Holtlandt gheschreven vindt. Lambertus Hortensius, mede van dit ghevoelen wesende, beweert het zelve wijdtlustiger als andere voor hem ghedaen hebben, zeggende dat dit landt van Vtrecht af tot de Ze toe eertijds woest ende vol bosschagien ende waranden was, ende daerom eerst Holtlandt ghenaemt is geworden, welcken naem na verzacht ende in Hollandt verandert is. Dese in voortyden bomighe 'slands ghestaltenisse en kan men niet wel wederspreken: want behalven andere redenen mach-men de zelve noch bespeuren uyt de bomen die-men over al, voornamelijck in +de Venen ende zuyt-Hollandt met spitten en delven op haelt, zo uyt de aerde als uyt het water. Wanneer nu ende door wat oorzake dese bomen aldus nederghevelt ende met aerde bedeckt zijn gheworden, en kan-men niet zekerlijck weten. Doch hout-men voor ongetwijfelt, datse of door het gheweldt van den overlopende Rhijn ende 'tslijck dat hy mede brocht, of deur groot onweder uyt den noord-westen (want men vindt de bomen altemael Nedergeslagen na 't Zuydt-oosten) ter aerden geworpen zijn. Zommige teckenen oock 'tjaer aen, namelijck 860. drie jaren voor de oprechtinge des landts tot een Graefschap, alsser een schrickelijcke storm was, en den Rhijn-stroom by Catwijck gestopt werdt. Andere ramen deze boomstortinge jonger te zijn, ende stellenze in den jare 1170. als wanneer al de dijcken deurbraken, ende 'twater 'tVtrecht voor de Poorten stondt. Andere daerenteghen makenze veel ouder, te weten van den jare 700. als Willebrordus Bisschop 'tVtrecht was, deur wiens vierighe ghebeden, de geestelijcke zeggen, dat Godt de bosschen Mercurie ende andere Afgoden toegeygent ter aerden heeft doen storten.

Guicciardin verklaert het met die te houden, die zeggen dat Hol-landt een dobbel woordt is, ghemaeckt +van Hol ende Landt, om dat het een ijdel ende uytgeholt landt is, gelijck men dan te wagen of te peerde daer over rydende, de aerde tot veel plaetsen merckelijck ziet beven ende dreunen, als of sy op 'twater dreve. Men +vintter oock die den naem Hollandt zeggen zoo veel te betekenen als Hoy-landt, om dat het quansuys een gras ende hoy-rijck landt is. Maer die op de zake wat naerder gelet hebben, menen dat oudt Batavia met +een groot deel van Westvrieslandt, ende d'Eylanden die men nu Zeland noemt, de namen van Hollandt ende Zelandt gekregen hebben van twe ghelijck-namige Eylanden in Denemarcken. Want uyt de Noorderlanden (die een pest ende bederf van gantsch Europa geweest zijn) is ons Hollanders ende Zeeuwen mede (eylaes!) het ongelovich ende heydensch volck, als een watervloet op den hals gekomen, ende heeft ons ten laetsten naer veel strydens vermeestert, ende den ouden by vele, ja by den Romeynen zelfs ghevreesden naem benomen, die veranderende na haer wyze van doen in den naem der Eylanden daer sy uyt gesproten waren. Van dit gevoelen zijn Wilhelmus Heda, Petrus Nannius, Hadrianus Iunius, de Edele Ioncker Iohan van der Does, in sijn leven Here tot Noortwijck, Petrus Serverius, ende meer ander geleerde Mannen, met de welcke wy het liever hebben te houden, dan om de naem-sporinge, daer zo veel niet aen ghelegen en is, langer te twisten.

+Nu willen wy den gunstigen Lezer oock kortelijck voor dragen waerom ende wanneer Hollandt eerst tot een Graefschap gemaeckt is, voor al vast stellende, dat dit zelfde Graefschap een stuck genomen van Vrieslandt, gelijck dat blijckt uyt de oude Rijm-chronijcke, voor drie hondert jaren t'Egmont gheschreven,

ende niet lang geleden t'Amsterdam gedruckt, in welx voor-reden te lezen zijn deze woorden:

 
Oude boeken hoor ick ghewagen,
 
Dat al 'tlant beneden Nyemagen
 
Wylen Nedersassen hiet:
 
Alzoo als die stroom verschiet
 
Van der Mase ende van den Rhyne,
 
Die Schelt was dat west-ende syne,
 
Alzoo als sy valt in de Zee,
 
Oost streckend' min no mee
 
Dan totter Lavere of ter Elve.

Na volcht:

 

De Neder-Sassen hieten nu Vriesen.

 
Ende terstondt in't beginsel van de
 
beschryvinghe van Diederick d'eerste
 
Graef van Hollandt:
 
Zijt des zeker en ghewis,
 
Dat het Graefschap van Hollandt is
 
Een stuck van Vrieslandt ghenomen. etc.

Voorts zal men weten, dat de Denen en Noormannen (die ons erfvyanden schynen geweest te hebben) ten tyde van Carolus Magnus, beyde Keyser ende Koning van Vranckrijck, (want onder hem de naem van de Noormannen eerst bekent is geworden) onze Nederlanden ende meer andere plaetsen bestaen hebben met oorlog aen te tasten, ende te plunderen. Onder andere zijn sy in't jaer 810 onder 'tbeleydt van Gotricus oft Godefridus Koning van Denemarcken met een vloot van twe hondert Schepen in Vriesland (daer Holland, zo wy gehoort hebben, een deel af was) ghevallen, ende na drie steden en verscheyden

lantgangen de Inwoonders van leven ende goet berooft hebbende, wederom na hun landt ghetrocken. De voorgenoemde grootdadige Keyser hier af verwitticht zijnde, heeft in't naestvolgende jaer een machtige Scheepsvloot doen toe maken, om dit gheweldt der Noormannen te wederstaen: maer daer mede bezich zijnde, is de tydinge gekomen, dat de voorsz Koning van Denemarcken by een syner vassalen vermoort was, ende Hemming sijn Zoon heeft metten Keyser vrede gemaeckt. Zo dat de oorlog doen voor een tijt lang gestaeckt wert. Maer in't jaer 835 ende voorts tot op 'tjaer 863 toe hebben sy in verscheyden tochten hier te lande veel Steden geplundert ende verwoest, het platte landt jammerlijck afghelopen, de Inwoonders deerlijck mishandelt ende vermoort, ende in somma alle moortdadigheyt ende barbarische wreetheyt aengerecht, zo in de voorsz beschryvinge van out Batavien breder te lezen is. Welck ellendich ongeval ende onuytsprekelijck verdriet Kaerle de Kaluwe, mede Keyser ende Koning van Vranckrijck, (zo de Hollandtsche Chronijck-schrijver segt) ten lesten beweecht ende veroorzaeckt heeft over deze syne Landen een Graef te stellen, die der verdruckter luyden halzen van het jock der Denen ende Noormannen zoude ontlasten, ende voor alle toekomende schade behoeden.

+D'eerste Grave die de voorsz Keyser in den jare 863 over Hollandt stelde (zo de voorsz Chronijckschrijver zecht) is gheweest Diederick de jongste Sone van Sigebert Prince van Aquitanien, wiens outste broeder Walgerus doen ter tijdt was Grave van Teysterbandt, dat is Tiel, Bommel, Arckel, Heusden, Altena, Vianen, Culenburch, Bueren, Leerdam, Asperen, Heuckelom, tot der oude Mase toe. Deze Diederick (na 'tgetuygenis van den voorsz Chronijckschrijver) wert van den Keyser beleent met het gehele landt van Hollandt, ende een deel van Oost-vrieslandt totter Riviere Lauwers toe, lopende tot Dockum, op dat hy met syner vromigheyt 'tlandt zoude bevryen ende beschermen van den aenloop der ongelovige Denen ende Noormannen, die alsdoen noch binnen der Stadt Vtrecht woonden, ende deden den Christenen grote schade ende veel verdriets. Hoewel nu dit zeggen Hollandtschen Chronijck-schrijvers met veel bondige redenen by den Auteur der voorgemelter beschrijvinge van Out Batavia wedersproken, ende de instellinghe des Graefschaps wel 50 jaer jonger gemaeckt wort, nochtans dewyle het hert vallen zoude een opinie, die zo veel hondert jaren gestaen ende overhandt gehadt heeft, om te werpen, zoo zullen wy de zake met den zelvigen Autheur daer by laten berusten. Te meer om dat zulx curieuselijck te onderzoeken, onze professie, die wy maer de landen, ende niet de gheschiedenissen daer in voorghevallen, en beschryven, eygentlijck niet en is.

+Daerom wy voortvarende tot de bepalinge dezes edelen Graefschaps, zeggen, dat het gene men tegehenwoordich Hollandt noemt in't Noorden ende Westen besloten is met de grote wilde Ze, in't Zuyden met de Mase ende Brabant, in't Oosten eensdeels met den Inham oft boesem der Zuyder-Ze, ende eensdeels met het Sticht, ofte Bisdom van Vtrecht, ende 'tHertogdom Gelre. De principale Rivieren daer't mede bewatert ende door-regen is zijn den Rhijn ende Mase, welcke met veel tacken ende armen, somtijts oock haren naem veranderende, te veel plaetsen vlieten. Maer mede de Inwoonders noch niet te vrede zijnde, hebben tot der natuere oock grote konste ende behendigheyt gevoecht, ende t'allen kanten zo veel grachten

ende waterlopen ghemaeckt, dat-men niet alleen van d'een stadt tot d'ander, maer oock van het een dorp tot het andere zo gheriefelijck ofte gheriefelijcker als te lande kan reysen. De grondt van Hollandt is leghe, weeck, ende broeckachtich, ja tot zommige plaetsen verdroncken, ende met grote Meyren doorscheurt,+ die met verscheyden armen der Ze ende des Rhijns zeer veel Eylandekens maken met bezondere namen, maer worden niettemin altemael onder den enigen naem van Hollandt begrepen. Dese leechte ende broeckachtigheydt des landts is d'oorzake dat bykans alle de vloeden ende grote watergrachten met dijcken verzien zijn, op dat het water veel hoger staet dan 'tlandt: daerom datmen oock ghenootzaeckt is het zelve doorgaens met watermolens drooch te houden, ende 'twater door sluysen ende verlaten van de Ze te doen verswelgen. Dit is oock d'oorzake datter in Hollandt weynich bou-lands is, ende luttel gheboomte. Maer+ daer tegens is de goetheydt ende vettigheydt van de Hollandtsche weyden, als den bezonderen roem van dit Landtschap, qualijck met woorden uyt te drucken. Guicciardin schrijft dat in sijnen tijdt jaerlijcke waerde van de Hollandtsche Kaes ende Botter zo veel bedroech als de Speceryen uyt Portugael in de Nederlanden aen-komende, die nochtans meer daen een millioen Gouds beliepen. Het welcke (zegt hy) niemandt en zal wonder geven, die maer aen wilt mercken, dat een Dorp allene in Hollandt, ghenaemt Assendelft, liggende een mijl van Beverwijck ende twe van Haerlem, vier duysent Koeyen heeft, die het heel jaer deur, de Winter met de Zomer gherekent, ten minsten geven alle daghe acht duysent slopen melx. Ende de menichte van melck die-men zegt dat oock gaven vier ander dorpen, namelijck Oostsane, Westsane, Crommenye ende Crommenyer-dijck, niet verre van Assendelft liggende, was zo groot, dat hy verklaert het zelve niet te durven schrijven. Doch zo veel isser van (zegt hy voorders) dat onlangs gheleden een weddinge geschiet is tusschen treffelijcke Luyden, onder welcke een was Ian Benning Raetsheer des Hofs van Hollandt, waer door bevonden werde, dat de voorzeyde Dorpen, Assendelft mede daer onder gherekent, jaerlijx meer melx gaven, alsser Rijnsche Wijn te Dordrecht inghebracht wert, daer nochtans de stapel is van alle de Rhijnsche Wynen die hier te lande ghedroncken worden. De Botter ende Kaes die van dese melck ghemaeckt en gewrongen wordt, zendt-men niet alleen met grote menichte deur alle de Landen van herwaerts over, maer oock in Hoog-duytschlandt, Engelandt, Spaenjen ende meer ander quartieren.

Hollandt en is nu wel zonderlinge geen Holtlandt meer, ende en heeft niet veel bosschen oft wildernissen,+ daer-men veel houts uyt halen moghe om te branden, veel min om te bouwen: waer de voorzichtighe natuere, oft veel meer God almachtich, heefter haest doorgaens een zeker Myne van aerde ghelaten, die uyt de Veen-landen ghedolven ende by de Zonne ende windt ghedroocht zijnde bequaem is om te branden, ende des winters enen lachende haerdt maeckt. Dese aerde oft kluyten worden Turven ghenoemt, ende met zulcker menichte gedolven, dat den Impost die ter Goude betaelt wort, al by Guicciardins tyden verpacht werdt voor meer dan dry duysent Ducaten jaerlijx, hoe-wel-men doen (zo hy schrijft) voor een grote mate zeer luttel te betalen hadde, zo datter naer advenant van die somme gelts jaerlijx moesten uytghevoert worden over de thien mael hondert duysent tonnen, zonder noch al het gene dat langs andere plaetsen uyt-

gevoert, ende in Hollandt selve gesleten werdt.

+Ende dit sijn wel de twee Voornaemste binnen-lantsche Mijnen deses edelen Graefschaps, maer behalven dat so en isser (gelijck Nicolaes Nicolaus een seer gheleert Hollander niet min waerachtelick als vernuftelijck seyde) geen so kleynen gedeelte van water ofte lant in gansch Hollandt, dat niet seer groote vruchten in en brengt. Selfs de dorre ende onvruchtbare Zant-duynen, (welcke bykans een derde deel van het landt bestaen) behalven datse door een sonderlinge genade Godes ghelijck tot een voorschans dienen teghen de stormen van der Zee, so gevense oock een ontallijcke menichte van Konijnen. De wateren ende grachten sijnder vol visch ende watervogelen, welcke de kanten van de sloten vervullen met haer Eyeren, ende sulcken gewin geven, dat veel Edelluyden ende andere een goedt van haer jaerlijx inkomen daer van maken. In somma (segt Guicciardin), die men in desen deele, als een vreemdeling sijnde ende onpartijdiglijck sprekende, vryelijck mach ghelooven) wel aenmerckende de groote menigte van so veel goedts, als kase, botter, vleesch, visch, voghelen, ende eyeren, voorts oock beesten, turven, linnen ende wollen lakenen, die uyt dit vruchtbaer landt over al gevoert ende verstiert wordt, so magh men Hollandt wel te rechte heten den hoorn des overvloets van de 17. Nederlanden.

+Maer alle dese mijnen ende ghewassen, hoe vruchtbaer ende profijtelijck dat sy oock zijn, en zijn nochtans niet te verghelijcken by den rijcken visch-vangst ende koop-vaerdt, die by de Inwoonders deses kleynen maer machtigen Graefschaps alomme gedreven wordt, de welcke nochtans wy voor dit mael niet breder en sullen uyt meten, so om dat wy daer toe beter gelegenheyt sullen hebben in de beschrijvinge der hoogberoemder koop-stadt Amsterdam, ende meer andere Zee ende koop-steden, als oock om dat hier voren in de generale beschrijvinge wijdtloopiger daer van is gesproken, want al worden daer de visch ende schip-vaert den Nederlanden int gemeyn toegeschreven, als twee Principale mijnen des geheel landts, zo moet men dan noch verstaen dat in Hollandt allene die twee neringhen ongelijck stercker gedreven worden, als in alle d'ander Nederlanden te samen. Dit kan men ten deele selfs daer uyt af nemen, dat al ten tijde van Guicciardin, doe de macht van Hollandt nerghens nae zo groot en was als nu, daer nochtans alleen meer dan acht hondert koopvaerdy-schepen van daen voeren, groot sijnde van twee hondert tot seven hondert lasten toe ende dan noch over de ses hondert Buyssen. Om kortelijck af te beelden aen het gerief ende overvloet van verscheyden dingen die in Hollandt niet en wassen, ende nochtans door de schipvaert ende koophandel in meerder menichte daer ghebracht ende vertiert worden, als in de landen selve daer sy vallen, sal ick hier stellen een Latijsch ghedicht van den uytgelesen man Iosephes Scaliger aen wijlen den Edelen Here van Noortwijck.

 
Ignorata tuae referam miracula terrae,
 
Dousa, peregrinis vix habitura fidem.
 
Omnia lanitium hic lassat textrina Minervae
 
Lanigeros tamen hinc scimus abesse greges.
 
Non capiunt operas fabriles oppida vestra.
 
Nulla fabris tamen haec ligna ministrat humus.
 
Horrea triticeae rumpunt hic frugis acervi.
 
Pascuus hic tamen est, non Cerealis ager.
 
Hic numerosa meri stipantur dolia cellis:
 
Quae vineta colat nulla putator habet.
 
Hic nulla, aut certè seges est rarissima lini.
 
Linifici tamen est copia maior ubi?
 
Hic mediis habitamus aquis (quis credere possit?)
 
Et tamen hic nullae, Dousa, bibuntur aquae.

Dat is:

 
De wonderen onbekent, ô Noortwijck! van dijn landt
 
verhael ick, al-hoe-wel dat menich uytlandsch quant,
 
als hy te lesen komt dit dicht by my gheschreven,
 
my nauwehr en zal ghelove willen geven.
 
Minervas naerstich volck werckt hem hier moe en mat
 
op't wollen weefghetou in ijder Dorp en Stadt:
 
En nochtans weten wy dat hier zeer weynich kudden
 
van't wolle-dragend' Vee haer rijcke vliesen schudden.
 
De steden nu in dit landt en zijn niet groot ghenoech
 
om al het timmer-werck te vaten met ghevoech:
 
Daer't aerderijck nochtans geen hout en dracht om bouwen,
 
veel min om zo veel volx stadich int werck te houwen.
 
De schueren bersten schier van't koren dick ghetast,
 
dat in dit graf-rijck landt nochtans heel weynich wast.
 
De kelders over al ghestouwet zijn vol Wynen,
 
daer doch de Snoeper hier geen werck en weet te vynen.
 
Geen of zeer luttel Vlas brengt desen acker voort:
 
En wie heeft immermeer ghelesen oft ghehoort
 
dat in zo kleynen landt zo nyverich ghesponnen,
 
zo fynen Lijnwaet en zo vele werdt ghewonnen?
 
Wy wonen (ist niet vreemt?) plat in het water schier,
 
en niemandt zet de mondt aen enckel water hier.

De locht, niet tegenstaende zo veel wateren ende vochtigheden, is in Hollandt zoet en goedt, overmits de ghezonde winden, de zoutigheydt van der Ze, ende de grote menichte der Inwoonderen den zelven zuyveren, ghelijck oock te Venegien ghebeurt. De Hollanders, zo wel Mans als Vrouwen, zijn door de band groot, lang, wel ghemaeckt, ende vast op haer leden, beleeft gheschickt, ende borgerlijck van zeden, in alderhande konsten en handtwercken zeer kloeck, en van verstande nergens na zo bot, als het oude spreeckwoort** Auris Batava haer plach na te geven. Dit ghetuygen zo veel hooch-gheleerde Mannen ende konstighe Schilders, Glaesschrijvers ende Plaetsnyders uyt Hollandt voortghekomen: maer voornemelijck het voorzichtich ende van Godt gezegent beleydt, waer mede sy in dese onse tyden hare vaderlandtdsche vryheydt zo mannelijck hebben voorghestaen. Emanuel van Meteren noemtse een eenvoudich ende goetdadich volck, tot elckens gherief ende tot eerlijcken arbeydt ghenegen. Sy zorgen zeer om de keucken tegen de winter wel te verzien. Lyden haer met oude kost, speck, erweten, ghezouten vleesch, boter, kaes etc. maer op kermissen ende andere feesten zijn sy ghewoon zich met hare vrienden wat te verlustigen. 'Tis wel waer dat door de grote weelde, veroorzaeckt door den overtolligen rijckdom, de Hollandtsche zeden allenxkens meer veranderen, dan verbeteren, de klederen na den nieuwen snof trecken, ende de kostelijcke bancketten lange hoe meer toe-nemen, maer by vele van de oude stammen, voornemelijck in Noorthollandt, blijft noch de oude eenvoudigheydt, ende weynich exempelen en maken geen vasten regel. De Hollandsche vrouwen zijn van natuere schoon, eerbaer, kloeck in 'thuys-houden, ende seer vruchtbaer, dragende een zonderlinghe liefde tot hare kinderen. Wat zal-men van haer puntigheydt zeggen? die is zo groot, dat-men met den gheleerden Hollander bykans twijffelen mach, ofmenze onder de deugden zal tellen, oft onder de ghebreken. Het Lijnwaet dat sy spinnen wort over-al zeer ghepresen, ende is aenmerckens weerdich, datter een webbe van 75

ellen Hollandsch lijnwaet na Spaenjen gevoert is, dat maer drye pond en woegh: als oock datter in 'tjaer 1598. een stuck lijnwaets tot Haerlem voor 14. guldens de Vlaemsche elle verkocht werdt, om in Vranckrijck te verschencken. Tot een besluyt van dese Hollandtsche huyshoudinge ende geschickheyt, zullen wy hier stellen de eyghen woorden van Guicciardin. Soo haest (segt hy) Als ghy in hare steden komt, ende het volck met de gemeyne ende besondere huysen aenziet, zo en ziet ghy voor oogen anders niet dan beleeftheydt ende borgerlijcke zedicheyt. Maer voorts gaende tot in de huysen, ende alderley huysraet, have, gheschicktheyt ende fraeyheyt van alle dingen beschouwende, suldy u sonder twijfeel niet min vermaeckt vinden als verwondert.

Want voorwaer wat dese dingen aengaet, die en zijn des gelijcks niet veel in de gansche weereldt. Dit heb ick Keyser Karels des Vijfden Foriets selve horen seggen, de welcke met sijne Majesteyt bynaest door gantsch Europa gereyst hadden, ende in alle landen ende Steden (zo elck wel weet) ghelegentheyt hebben om alles beter ende vrijelijcker te mogen besien, dan andere. Gaet dan voorts tot in de winckelen, beziet hare gemeyne wereltplaetse, gaet op hare schepen, aensiet hare dijcken, dammen, watermolens, hoofden ende ander wercken die zy maken niet alleen tot behoudenisse des gheheelen landts, maer oock tot bewaringe van veel Steden ende plaetsen, aenschout over al zo veel sloten ende grachten met menschen handen ghemaeckt, niet alleen tot nootsakelijckheyt, maer oock tot gherief: maer aenmerckt haer maniere van beemden ende weyden te onderhouden ende hoe het water dat aen alle zijden overmits den Zeevloedt ende leegte des landts overvloedigh is, van d'een sloot in d'ander geleyt wordt tot in de Zee: ghy zult moeten bekennen dat alle dingen met een seer wonderlijcke ende ongelooflijcke konste ende behendigheyt van ghereeschap ende handen toegaen, ende dat men hier te lande duysenderley fraye konsten mach leeren.

De regeringhe van Hollandt, ende Westvrieslandt (welcken lesten naem wy namaels breeder sullen verhalen) bestaet by de Ridderschap, Edelen ende Steden. De Ridderschap ende Edelen, die met de Steden de Staten van'tgeheele Graefschap representeren, ende op alle vergaderingen beschreven worden zijn+ dese: de Heeren van Brederode, van Asperen, van Schagen, van Duyvenvoorde, van Assendelft, van Wijngaerden, van Mathenesse, van Poelgeest, van Warmont, van Renenburg, van Noortwijck, van Besoyen,+ ende van Aertsberge. De Steden, die beschreven worden, ende hare Gedeputeerden op den Lantsdach senden, zijn voor eerst de ses hooftsteden, namelijck Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, ende Goude. daer nae Rotterdam, Gorichom, Schiedam, Schoonhoven, ende Briele uyt Zuythollandt, ende uyt den Noorderquartiere oft Westvrieslandt Alckmaer, Hoorn, Enckhuysen, Edam, Munnickedam, Medenblick, ende Purmerendt.

De convocatie oft beschrijvinge van de Ridderschap, Edelen ende Steden van Hollandt ende Westvrieslandt wordt beleyt by den Advocaet der selver Landen, die oock in de vergaderinge alle de propositien doet,+ de stemmen versamelt, na de meesten t'besluyt maeckt, ende de Staten gescheyden zijnde, met hare ghecommiteerde Raden (ordinaerlijck reziderende binnen 'sGravenhage) besoigneert in de Staten Generael. Dese beschrijvinge geschiet gemeynlijck vijf of zes mael 'sjaers, maer extraordinaerlijck zo dickmaels als het de nood vereyscht: ende wort in de vergaderinge gezet ende geresolveert op al het gene tot welvaert ende ver-

sekeringe der Landen dienstlijck is.

+De voorschreven Staten committeren tot de uytvoeringe van de genomen resolutien, als oock tot de bestieringe van alle daghelijx voorvallende saken, den welstandt der Landen betreffende, eenige personen uyt den Edeldom ende Regierders van de Steden, als hunne Raden de welcke hun oock by eerde verplicht zijn.

Gelijck zy oock andere hare Ghecommiteerden uyt den Edelen ende Steden stellen tot afvorderinge, horinge, ende sluytinge van des gemeenen Landts rekeningen, ende andere besondere saken, alle met bepaelde last ende instructie. Ende zijn de selve respective Raden ende Gecommitteerde schuldich ende gehouden haer gehandelde te verantwoorden voor de Heeren Staten van Hollandt ende Westvrieslandt, gelijck den Raet van Staten het sijne ghebonden is te doen voor de Heeren Staten Generael.

Wat belangt de ordinaris processen, zo in civile als criminele saken, misgaders de regeringhe van de Steden ende Dorpen der voorschreven Landen, daer van hebben wy hier voren in de generale beschrijvinge zo veel geseyt, als ons docht dat tot onderrechtinge des Lesers van noode was, ende zullen derhalven nu voortvaren tot de afdelinge des Graefschaps van Hollandt, doch voor eerst dit stuck van de regeringe besluyten met de aenmerckens weerdige woorden des arbeydtsamen ende vernuftigen Historischrijvers Emanuels van Meteren, die, hoewel hy aen weder sijde somtijts niet veel dancks behaelt en heeft, nochtans in desen dele van niemand die onpartijdich is bestraft of ghewraeckt en sal komen worden. Dese dan in zijn twintighste boeck spreekckt aldus: Sulx dat de saken zo wel rakende den Staet ende Financien der Landen, als de politie ende Iustitie der Steden ende platte landen, misgaders alle saken in't generael in de voorschreven Landen passerende, niet tegenstaende d'oorloge ende de groote lasten van dien, met zo goeden ordre, geregeltheyt, ende rechtveerdicheyt beleydt worden, als of de selve Landen waren volkomen in vrede, Waer door oock alle vreemde Natien, de landen voornoemt by treflijcke oft andersins frequenterende, bekennen, dat zy in alle de zelfde zo goeden ordre ende administratie van justitie vinden, als men in eenich Conickrijck ofte wel gepoliceert landt soude mogen vinden. Ende is sonderlingh te noteren, dat alle uytheemsche Natien in 'tstuck van de traffijcke handelinghe ende navigatie eer ende meer ghesavoriseert, ende min belast worden, dan de Inghestenen van de Landen zelfs. Daerom oock de selve Landen te meer by alle vreemde Natien gefrequenteert ende bewoont worden.

+Het deel van dit Graefschap dat na den Zuyden toe ligt, streckende vande middel Rhijn (die door Leyden loopt) af tot de Maes-kant toe, wort Zuydt-Hollandt ghenoemt, daer de Eylanden van Voorne, ende die van 'tGraefschap Zeelandt ten westen afliggen. Van den middel Rhijn oostwaerts volgen terstondt de Kennemers, ende West-vriesen, nu gemeynlijck Noordthollanders genoemt, die dan met hun beyden als in een schoot besluyten de Frisiabones ofte Waterlanders, mitsgaders de Goyers. Ende wordt al dit begrijp met de Eylanden van Texel, Wieringe, Vlielandt, Vrck ende Ens, aen d'eene, ende die van Oost ende Westvoorne, Coren-dijck, Piershil ende ettelijcke meer aen d'ander zijde, met name 'tGraefschap van Hollandt ghenoemt, Waer over het gansche korpus oft lichaem des vasten landts van Hollandt by de Wereltbeschrijvers gedeelt wordt in Zuydt-hollant, Kenemer ofte Kermer-landt, Westvrieslandt, Waterlandt, ende Goylant, groot wesende in sijnen ommegang ontrent 60 mylen. De breedte en is zo groot niet, of een+

man en soude die in zes ueren tijdts konnen over gaen, selfs daer het landt op zijn alderbreetste is, ja op sommighe plaetsen tusschen de Zuyder-Ze ende den Oceaen en is Hollandt geen mijle breet, ende begrijpt niettenmin in desen sijnen zo kleynen ommeloop, als men Muyden ende Medemblick (die nu ter tijdt beyde bewalt zijn) mede rekent, eenendertigh besloten Steden: by de welcke voegende die van den Briel ende Goede-rede, ghelegen in de Eylanden van Oost ende West-Voorne, zo zijnder in 'tgansche Graefschap drye en+ dertig, namelijck Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam Goude, Rotterdam, Gorichem, Schiedam, Schoonhoven, Briele, Weesp, Naerden, Muyden, Woerden, Oudewater, Yselsteyn, Vianen, Leerdan, Asperen Heuckelom, Worckum, Heusen, Geertruydenberg, Zevenberge ende Goedereede, die wy altesamen begrijpen ende beschrijven sullen onder den naem van Zuythollant, dewijle wy het gantsche Graefschap maer en sullen deelen in tween, namelijck Zuydt ende Noorthollandt, vervatende onder 'teerste deel het gene men eygentlijck noemt Zuydt-hollandt, mistgaders Kermerlant ende Goylandt, ende onder het tweede Westvrieslandt ende Waterlandt, in welcke laetste deel de Steden ghelegen zijn Enckhuysen Hoorn Alckmaer, Edam, Monickedam, Purmerent, ende Medenblick. Behalven dese besloten Steden heeft Hollandt noch sommige andere plaetsen, by de Brabanders genaemt Vryheden, die wel-eer geheel bemuert oft+ bewalt sijn geweest, maer namaels door inlantsche twisten oft andere onghelucken gheheel of ten deele ontmaect zijn geworden, gheniet ende niet te min de selve previlegien ende vryheden, die sy hadden doense noch besloten waren. Sodanige zijn in Zuythollant Nieupoort, Vlaerdingen ende Gravensande. In Noorthollandt Beverwijck. Wyders zijn in gantsch Hollandt over de vier hondert Dorpen, onder welcke mede gerekent wordt 'sGravenhage, een open Vlecke, die al weynich Hollantsche Steden te wijcken, gelijck te sijner plaetse breeder gheseyt zal worden.

Nu souden wy voortvaren tot de besondere beschijvinghe van Zuyt-Hollandt, ende de Steden by ons in onse afdelinghe daer onder begrepen, maer om den Leser niets te verswijgen van 'tgene eenichsins dient tot naerder kennisse van dit edel Graefschap, dewijle wy korts te voren ghewach ghemaeckt hebben van Kermer-lant, ende Goylant, zo en zal het niet buyten propooste zijn den oorsprong van die namen kortelijck aen te wijsen. Aengaende den naem van Westvrieslandt ende Waterlandt, daer af sullen wy spreken te zijner+ plaetsen, namelijck in de Beschrijvinghe van Noorthollandt. De Kennemers dan (by de Latijnen Caninefates genoemt, van t'woordt Conyne-Fretters, gelijck men meent (om dat sy haer met dat gedierte wel plegen te onderhouden) hebben haren naem van de riviere Kinheym, die by de plaetse nu ter tijdt Crammendam genoemt, plach in Zee te vallen. Haerlem is wel haer Hooft-stadt, maer dat sommighe meynen, dat sy niet verder gestreckt en zouden hebben als van Catwijck af tot de beeck die onder door't kerckhof van Haerlem loopt, toe, dat hout de geleerde Hadrianus Iunius voor onwaerachtich, ende beweert dat Kinheymeria ofte Kermerlandt tot Alckmaer toe heeft ghelopen, aenghemerckt dat by Heemskerck, liggende midden in 'tselve lant, noch huyden ten dage een heuvel getoont wort, daer de Graven van Hollandt op plachten ghehult te worden, als Heeren van Kermerlandt.

Den naem Goylandt willen eenige afbrengen van de Cauchis, volcken hier ontrent eertijdts alzo ghehe-

ten, als of men seggen wilde Chauchlandt, ende namaels den naem verzachtende Hoylandt. Maer Iulius ende meer andere met hem houden dat Keyser Otho de eerste dese streke landts eertijds geschoncken hebba aen Godela, ofte Goele, Abdisse van't Closter t'Altena, die't selve met haren name, als met een goed kenteecken soude verciert hebben, ende van dat Klooster soude't namaels tot erkentenisse van enige weldaden gekomen zijn aen de Graven van Hollandt. Wat hier van sy laten wy den verstandigen Leser Oordelen.


Vorige Volgende