Nieuw Nederlandtsch caertboeck

[p. 86]

Artesia Comitatus

[p. 87]

Beschryvinghe des graefschaps van Artois

⁺DAT het landt van Artois hier voortijds onder Vlaenderen is begrepen gheweest, ende hoe het namaels den Koning Philippo Augusto ten houwelijcke ghegeven is gheworden met de Nichte van Graef Philips van Vlaenderen, toeghenaemt van Elsacen: als oock dat het de Koning S.Louys ⁺tot een nieu bezonder Graefschap ghemaeckt, ende synen broeder te lene ghegeven heeft, is by ons hier voren in de beschrijvinghe van Vlaenderen aengheroert, maer niet hoe het van Vranckrijck wederom is ghekomen op de Graven van Vlaenderen, zonder nochtans den zelven lande van nieus inghelijft te worden, maer tot noch toe gebleven zijnde een Graefschap a part. Dit is geschiet hondert en vierentachtentich ⁺jaren, andere schryven hondert en tseventich, na dat Artois van Vlaeneren afgescheyden hadde geweest, ende dat onder Lodewijck ofte Louys van Wale, die van sijns vaders wege werdt Grave van Vlaenderen, van Nevers, van Retel, etc. ende van sijns moeders wege, die een dochter was van den laetsten Franschen Grave deses Landtschaps, wert hy Grave van Bourgoignen ende Artois, nalatende een enige dochter, die hy ghewonnen hadde by sijn Huysvrouwe Margareta, Hertog Ians dochter de derde van Brabandt. Wyder en hebben wy in dese materie niet te treden, maer zullen nu voortvaren tot de beschryvinghe van Artois, het welcke ten noorden bepaelt is met den watervloedt Leye ende de nieuwe Gracht, die het ⁺scheyden van Duytsch-Vlaenderen: ten zuyden ende ten westen grenst het aen Picardien, ende ten oosten aen Walsch-Vlaenderen. Is een schoon ende goedt Landtschap, hebbende zoete Locht, ende een vette vruchtbare grondt, de welcke voortbrengt alderley nootdruft tot des Menschen onderhoudinghe, behalven ⁺Wijn, welck ghebreck nochtans meer veroorzaeckt wort door de onachtzaemheydt der Inwoonderen, als ⁺door de natuere des lands. Boven al geeft het overvloedich veel schone Tarwe, daer het veel van sijn Nabueren mede spijst, ende met name die van Duytsch-Vlaenderen ende Brabandt. In het Graefschap van ⁺Artois zijn negen Casselryen, met verscheyden Abdyen ende andere Kloosteren. Men telter twaelf besloten steden, te weten Atrecht, Sint Omer, Bethune, Arien, Bapaume, Hesdinfert, Rentij, (dat beter een Slot oft Kasteel dan een Stadt mach ghenoemt worden) Sint Pol, Perne, Lillers, Bassee ende Lens. Behalven dese zietmender noch de verwoeste plaetsen van de schone ende stercke afghworpene steden Hesdin ⁺ende Terouane. Ende voorts zijnder acht hondert vierenvijftich Dorpen, van de welcke zommighe door ⁺de Fransche oorlogen zeer verlaten ende verwoest zijn. De Staten van Artois bestaen in vier leden, te weten de Prelaten, de Capittelen ende Kercken, den Edeldom ende steden.

⁺De stadt van Atrecht, int latijn gheheten Atrebatum, int Francoys Arras, is al in Caesars tyden geweest ende tot noch toe ghebleven de hooftstadt der volckeren die hy in syne Commentarien noemt Arebates, ende nu ter tijdt ghenoemt worden die van Artois. Want dit graefschap begrijpt, indien niet gheheel, immers ⁺het meeste deel van het landt eertijds by de voorsz volckeren bewoont. Sy is ghelegen ontrent een boochschoot weegs van de Riviere Scarpe, zes mylen van Douay, acht van Dourlens, vijf van Camerijck, ende

+ Artois van Vlaenderen gescheyden.

+ Tot een besonder Graefschap gemaeckt.

+ wederom met Vlaenderen verenigt, maer niet inghelijft.

+ Palen van Artois.

+ Vruchtbaerheydt.

+ Casselryen.

+ Steden.

+ Dorpen.

+ Staten.

+ beschrijvinghe van Atrecht.

+ Ghelegentheydt.

[p. 88]

veerthien kleyne van Amiens. Het is een zeer grote stadt, maer wordt in tween ghescheyden met enen bezonderen muer. Het een deel heet La Cité, oft de Borcht, ende behoort den Bisschop toe: het ander la Ville,⁺ ofte de Stadt, ende staet onder den Landtsheer. De Borcht is zeer kleyn, maer schoon, vast ende sterck van⁺ bolwercken ende schanssen. In dit deel staet de kostelijcke ende overschone Domkercke van onser Vrouwen, met een zeer fray Librye van menigerley boecken met der handt gheschreven, ende meestendeel in der⁺ Godtheydt. D'eerste Bisschop van dese Kercke is gheweest Sint Vast, oft Vedastus, inghestelt int jaer ons Heren 531. Doch dit Bisdom is namaels tot een ghemaeckt ende langen tijdt ghebleven met dat van Camerijck, tot dat eyndelijck Paus Vrbanus de twede, om die van Camerijck (die den Keyser Henrick de vierde tegen hem bygestaen hadden) te straffen, de Bisschoppelijcke geestelijck ende wereltlijck Here van de voorsz Borgt, maer kent altijt den Grave voor Overste, want by den zelve wordt hy ghenoemt, ende van den Paus bevestigt in synen staet. Hadde jaerlijx inkomsten ten tijde van Guicciardin vier, vijf ofte zes duyzent kronen, na dat de jaren vruchtbaer van koren waren. De Stadt, of zo de Walen spreken la Ville, is⁺ zo groot ende sterck van gelegentheyt, van mueren, vesten, bolwercken, ende wijde diepen, alhoewel waterlose grachten, dat men die hout voor onwinbaer. De straten zijnder schoon, ende de marckt uytnemende groot ende ruym. In dit deel leyt de Abdye van Sint Vast, de rijckste, zo men meynt van gantsch Nederlandt, want den Abt hadde al voor de troubles jaerlijx inkomende meer dan twintich duyzent Ducaten. De⁺ huyzen van der Stadt zijn wonder bequamelijck ghemaeckt, met zeer wijde ende konstelijck gheplaveyde kelders onder de aerde, in de welcke by tijt van oorloge ende alst noot doet de Borgers met hare huysghezinnen haer vertreck nemen, om beschermt te zijn van het grouwelijck grof geschut der vyanden. De Stad is zeer volckrijck ende wel bewoont. Men maeckter in zonderheyt zeer veel Sayen, die wel bekent ende ghezocht zijn in verscheyden quartieren van Europa. Doen Vlaenderen eerstmael tot een Graefschap gemaeckt werdt, ende begreep al het landt gelegen tusschen de Schelde ende Somme, was Atrecht de Hooftstadt des gantschen Graefschaps, het welcke doe ter tijdt begreep deze zeven voornameste Steden, Atrecht, Gent Brugge, Ypre, Sint Omer, Rijssel ende Douay, maer Artois van Vlaenderen afghscheyden, ende tot een bezonder Graefschap geworden zijnde, is sy ghebleven de Hooftstadt van Artois, ende rezideert aldaer over zulx den Raed Provinciael van dit Graefschap, van wiens vonnissen men voorts appelleren mach⁺ aen den groten Raedt oft parlement van Mecchelen.

Zommige, onder welcke is de Wereltbeschrijver Abrahamus Ortelius, meynen, daer nu de Stadt Sint⁺ Omer staet, dat daer voortijdts gelegen gheweest zy de Haven, die Iulius Caesar noemt Portus Iccius, ende dat zoo wel om den ouden naem, met den welcken sy eertijts ghenoemt werdt Sithiu, ghelijck of men zeyde Sint Icij, als om de gelegentheyt van de plaetse zelfs, de welcke lage zijnde, alhoewel nu enichzins met hoge kusten besloten, ghenoeg betoont, dat de Ze daer tot andere tijden heeft kunnen spelen. Wat hier van te gheloven zy, mogen de gheleerde onder malkanderen disputeren. Wy zeggen met Guicciardin dat deze⁺ Stadt haren naem heeft van enen Heylighen Man gheboren van Constantz, ende in synen tijdt Bisschop

+ afdelinghe.

+ borcht.

+ bisdom.

+ Stadt.

+ Abdye van Sint Vast.

+ Hof Provinciael.

+ beschrijvinge van Sint Omer.

+ Haren naem

[p. 89]

van Terwanen, door wiens vernaemste heyligheyt Aldroaldt een zeer rijck ende godvresende Here beweechen zijnde, heeft hem ghegeven een Kasteel genaemt Sithiu, om daer een Klooster te stichten: het welcke de heylighe Man ghedaen heeft, ende aldaer doen maken die kostelijcke Kercke, na hem genoemt Sint Omer, die ⁺by Mans ghedencken verheven is tot een Bisdom. Dese Kercke met het Klooster gemaeckt zijnde, is de heylighe Man daer in vertrocken, om sijn leven voorts over te brengen, ende zijn ter zelver plaetse by hem komen wonen veel deuchdelijcke Mannen, onder andere sijn Landtman Sint Bertin. Ende door de godvruchtighe wercken van dese Luyden, maer voornemelijck door den naem van Sint Omers zuyver leven, isser zulcken menichte van volcke te deser plaetse metter wone ghekomen, datter eyndelijck een Stadt ghebout wert, die tot ghedachtenisse deses heyligen Bisschops de naem kreech van Sint Omer. Hy overleedt ⁺int jaer ons Heren 695. ende drie jaer naer hem de voornoemde S.Bertin, die d'Abdye noch huydendaegs sijnen name voerende gesticht heeft, waer af de Kercke zeer heerlijck getimmert is, gelijck oock het Klooster, ende zo rijckelijck begift, datter luttel Abdyen in Vlaenderen rijcker oft schoonder zijn. De Stadt van S.⁺Omer is ghelegen op de Riviere Ae, oft Ha, ghelijcke verre van Arien ende Ardres, te weten vier mylen. Sy is een zeer stercke Frontier-stadt tegen Vranckrijck, wel betimmert ende met veel schone ghebouwen van huysen verciert, onder welcke is de heerlijcke woninghe des voorsz Abts. De Casselrye van S.Omer heeft het ghebiedt over veel Dorpen ende enen groten byvang van lande.

⁺By S.Omer is een zeer schoon ende groot Lack, vol levende ofte springende wateren, die aldaer vergaderen, ende lopen voorts in de Ha. In dit Lack zijn veel stucken lands ghelijck Eylandekens, ende beemden vol gras ende kleyne boomkens, de welcke op het water herwaerts ende derwaerts dryven, zo dat-men een koorde vast makende aen een van die boomkens, het stuck landts trecken daer-men wilt, ende zijn deze drijvende Eylandekens wel zo groot datter een goet deel Koeyen ende Schapen op kan gaen weyden. Onder de zelven vertrecken ontallijck veel Visschen, zoo wel Somers als 'sWinters, om bevrijt te zijn van de grote koude ende hitte, Ende staen ontrent dit Lack verscheyden huyzen ofte woninghen, onder andere een grote ende uytnemende schone Abdye, genoemt Clermaretz, van Sint Bernards orden, de welcke (zo men zeyt) hy zelve ghesticht heeft.

⁺Ontrent vijf mijlen van Arien ende anderhalf van Lillers leyt de fraye ende stercke Stadt van Bethune, in de welcke grote menichte van zeer goeden ende ver[m]aerden kase ghemaeckt wordt, ende van daer voort gezonden in andere omliggende landen.

⁺Arien, by de Walen Aire ghenoemt, is ghelegen op den watervloet Leye, die daer midden door loopt twe mijlen van Terwanen. Het is een goede ende stercke Stadt met een zeer out Kasteel, ende wel dicht betimmert. Hieronymus Buslidius Proost tot Arien is de eerste stichter oft fondateur geweest van't Collegie der Drie Tongen tot Leuven, waer in dat geleert worden de Hebreeusche, Griexsche ende Latijnsche talen.

⁺Ontrent zes mijlen van Atrecht ligt Bapaume, een kleyn stedeken, maer zeer sterck, ende dat van wegen syne ghelegentheyt, want daer ontrent drie mijlen in't ronde gantsch gheen vlietende water en is, waer

+ Bisdom.

+ Abdye van S.bartin.

+ Gelegentheydt.

+ Lack.

+ bethune.

+ Arien.

+ bapaume.

[p. 90]

door men't zeer zwaerlijck zoude kunnen belegeren. Heeft oock een zeer sterck Kasteel, ende ghebiet over een grote streke landts.

Renty en is maer een Kasteel met een schoon Dorp, ghelegen op een vlietende waterken, vijf mijlen van⁺ Montreul, ende vijf van Hesdinfert. De plaetse is wonderlijck sterck, ende verciert met den titel van een Marckgraefschap, toebehorende den Doorluchtigen Huyze van Crouy.

Om nieu Hesdin te beschryven, dat den Hertoghe van Savoyen, doen ter tijdt Gouverneur van de Nederlanden, den naem heeft gegeven van Hesdinfert, zo moet alvoren wat gezeyt worden van oudt Hedin,⁺ uyt wiens ondergang het nieuwe maniere van spreken is opghekomen. Oudt Hesdin dan was gelegen op den watervloedt Canche, vier mylen van Sint Pol, ende was een fraye Stadt met een sterck Kasteel, hebbende een groot landtbegrijp ende 'tgebiedt over zeer veel Dorpen. Maer hoe-wel dese stadt van weghen hare sterckte voortijds pleech te wesen de woonstede der Graven van Vlaenderen ende Artois, zo en heeft sy nochtans met haer Kasteel niet sterck ghenoech gheweest om te wederstaen de donderende bestormingen die huydensdaegs in gebruycke zijn, ende is over-zulx in de oorlogen tusschen Vranckrijck ende Bourgoignen tot verscheyden reysen nu van d'een ende dan van d'ander zyde ingenomen geweest. Onder andere heeftse de voorz Hertoge van Savoyen, als Opper-velthere van des Keysersleger, den Francoysen tot hare grote schade met gheweldt ende vechtender handt afghenomen int jaer 1553. waer van wy ergens dit jaer-dicht ghelesen hebben.

Rex ubi non properat rebus succurrere Iessis,
Hesdinum capitur Caesaris auspicijs.

Dat is,

De Prins vailliant// van't Fransche landt//

te langhe toefde,

Daerom Hesdijn// Caerle wierdt dijn//

wten zulx bedroefde.

Na 'tvoorsz innemen beval de Keyser dat-men de stadt ende sterckte van Hesdin te gronde af-werpen zoude, om daer by te stichten het nieu Hesdinfert, dat int volgende jaer werdt ghedaen. Dese plaetse is wonderlijck wel ghelegen op den zelven vloedt Ganche, een kleyn mijl voorder na Vranckrijck, ter plaetse daer⁺ noch een ander Rivierken ghenaemt Blangis in de voorsz Ganche valt, zo dat dit Hesdinfert van weghen deze ghelentheydt ende door Menschen handtwerck wordt ghehouden voor de zekerste ende sterckste Fron-

+ Renty.

+ Hesdin.

+ Hesdinfert.

[p. 91]

tierstadt van gheheel Nederlandt, ende aenghezien sy van den Landshere de privilegien ende andere voordelen van het oude ende afgheworpen Hesdin heeft verkregen, zo is sy met der tijdt wel bewoont gheworden, ende heeft den naem van Hesdinfert laten varen, aennemende simpelijck die van Hesdin, ende geregeert wordende by haren besonderen Gouverneur.

⁺Ontrent zes mijlen van Sint Omer ende acht van Atrecht is ghelegen Sint Pol, welck al over langhe vereert is geweest met den titel van Graefschap, ende een zeer wijdtstreckende gebiet heeft. Over dese stadt pretenderen zo wel die van Vranckrijck als die van Bourgoignen het recht van souverainiteyt ofte opperhoogheydt, doch zijn die van Bourgoignen by provisie int bezit der zelve.

⁺Perne een fraye plaetse, behorende onder 'tGraefschap van Sint Pol, leyt vijf mijlen van de zelve Stadt verscheyden.

⁺Tusschen Arien ende Bethune, ende van elx dry mylen verscheyden, is ghelegen Lillers, een tamelijck Stedeken.

⁺La Bassee leyt ontrent twe mylen ende een halve van Lens.

⁺Dit laetste is een kleyn stedeken, maer groot van byvang ende ghebiedt, liggende ontrent vier mylen van Atrecht.

⁺Nu zullen wy, volgens onse belofte, een weynich spreken van de oude verwoeste Stadt van Terwanen, welcke voortijtds de Hooftstadt gheweest is van de volckeren Morini, ende van den vermaerden Landtbeschrijver Ptolemeus ghenoemt wordt Taruana. Dese stadt was ghelegen aen den oorsprong van den watervloedt Leye, die vast aen hare vervallen mueren is lopende, juyst dry mylen van Sint Omer ende vyve van Ardres. Sy was zo sterck datse voor onwinnelijck ghehouden wierdt, maer niettemin na langhe belegeringhe ende wonderlijcke bestorminghe is sy van des voorsz Keysers krijgsvolck de Francoysen afgenomen int jaer 1553. ende korts daer na tegronde doen af worpen ende verwoesten. Wel is waer datse alzo ghedestrueert zijnde den Francoysen namaels by tractaet van payse is weder-ghegeven, maer dat geschiede met bespreck, datse niet meer besloten ofte bemeurt en zoude mogen worden. Haer Bisdom ('twelck gheduert hadde van't jaer 531 af) wert doen in tween ghedeelt, ende d'een helft des inkomens den nieu inghestelden Bisdomme van Belinen toeghevoecht voor de Francoysen, d'ander helft dat den twe Bisdommen van Yperen ende Sint Omer, voor de Vlamingen ende Walen.

⁺By terwanen, Arien ende Sint Omer, is een groot Canael, dat de Walen noemen La Fosse neuve, dat is, de Nieuwe gracht. Dit Canael schryven sommighe dat gemaeckt zoude wesen met Menschen handen, ten tijden van Graef Boudewijn toeghenaemt de Goedertieren, om daer door te beletten den inval der vyanden. Andere willen, dat het gemaeckt zy om te dienen tot een uyterste pael ende landtscheydinghe tusschen Artois ende Vlaenderen. Watter van zy ofte niet, het is in der daedt een zeer langhe, maer enghe gracht, volwaters, ende ghelijck een arm van der Ze, daer het nochtans tegenwoordelijcke meer dan acht mylen af leydt. Doch wil-men zeggen dat de Ze eertijds tot daer toe ghespeelt heeft, overmidts men int Canael tot verscheyden reysen ghevonden heeft stucken van Anckers ende andere scheeps-ghereetschap. Op dat wy

+ Sint Pol.

+ Perne.

+ Lillers.

+ La Bassee.

+ Lens.

+ Terwanen.

+ Nieuwe gracht.

[p. 92]

nu niet en zeggen dat de Terwaners oft Morini by de oude Schrijvers ghenoemt worden de uyterste volkeren van Vranckrijck, ja van de gehele wereldt, ghelijck met name te zien is uyt dit veersken des Poëten Virgilij in sijn achtste boeck van AEneas:

Extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis.

Dat is,

De uyterste van al de Menschen, die wy heten
Moeringers, en den Rhijn in hoornen twe ghespleten.

Onder de Dorpen van Artois zijn oock sommighe zeer vernaemde vlecken, die hare vrye jaermerckten⁺ ende andere voordelen hebben, als Avennes de Comte, ghelegen vier mylen van Atrecht, Aschicourt maer een half mijlken van de zelve stadt, Sint Venant een fraey Dorp, twe mylen van Arien. Couriers, Blangis, Ligny, Auchy ende Pas, altesamen wel bekende vermaerde vlecken, gheleghen op de uyterste palen van Vranckrijck.

Die van Artoys zijn eertijds wel rijck ende machtich in koopmanschappen gheweest, maer door de vele⁺ ende langdurighe oorlogen tegen Vranckrijck by na bijster geworden, ende gedwongen den krijgh te volgen, waer toe sy zeer bequaem ende gheschickt zijn zo te voet als te peerde, haren Landshere wonder ghetrouwe, ende der Francoysen doodt-vyanden. Spreken de Fransche sprake, maer zeer plomp ende onaerdichlijck, uytghenomen die van den Adel ende zommighe andere treffelijcke Luyden, die hare moederlijcke tale verbeteren.

+ Namen van sommighe vernaemde vlecken in Artois.

+ Aert ende zeden der Inwoonders.