Nieuw Nederlandtsch caertboeck

[p. 61]

Beschrijvinge des graefschaps van Vlaenderen.

DE vier Hertogdommen der seventien Nederladen beschreven hebbende, zo vereyscht nu de ordre van de titelen, die de Princen van de zelve eertijts plegen te dragen, dat wy voortvaren tot de beschrijvinge van de Graefschappen daer inne gelegen, welcke zeven zijn in getale, ende voor eerst dat ⁺van Vlaenderen. Den Oorspromg van deze naem is zo duyster ende onzeker, dat liever dan den Lezer met al te langhen verhael over den zelven verdrietich te vallen, wy hem zenden willen (zo hy immers daer toe belust is) tot Guicciardin, Doch indien't waerachtich is dat Jacobus Marchantius (zelve een Vlaming, ende nauziende beschrijver sijns Vaderlants) zegt, namelijck dat het gene wy nu ter tijd Vlaenderen ende Artois noemen, hier voortijts bewoont is gheweest niet allen by de volckeren die de oude Auteuren heten Nervios, Gordnos, Atrebatos, Pleumosios, ende Morinos, maer oock by de Menapios; ende dat ⁺daer beneffens (na 'tghetuygenisse van de oude Vlaemsche Jaerboecken, bewaert in de Boeck-kamer des Klooster van Oudenburg) het hoge ende boschachtige deel des landts, na de naem der Menaps, Menepiseus; daerentegen het lege deel, omdat het sich na de Zekant streckt, ende het overvloeyen des Oceaens onderworpen is, in oude landts tale Flandren geheten heeft: zo is de rechten oorsprong des naems gevonden, ende en behoeft zich niemandt meer het hoofd daer over te breken, want hoewel by langheyt van tijde aen d'een zijde het meestendeel van de bosschagien ende wildernissen uytghehouwen: ende aen d'ander zijde de Ze met grote grachten, zware dijcken ende andere wercken alzo bedwongen is, dat het land nu schier over al gebout wordt, ende van schadelijcke tempeesten des Oceaeans ghenoegzaem bevrijt ende verzekert is: zo blijckt nochtans klaerlijck, dat het in voorleden tijden zodanigen inundatien onderhavig is gheweest, ende dat niet alleen uyt verscheyden overblijfsels ende gedencktekenen der Ze zo nu als dan te voorschijn gekomen: maer oock uyt deze hoogdringende ende vaste bewijs-redenen, namelijck dat men in Vlaenderen tot den jare 1340 toe in't verzetten oft verkopen van landt ende zant altijdt in de voorwaerden stelde deze oft diergelijcke woorden: Indien binnen tien jaren de Ze sulcken stuck Landts overliepe, so en sal desen koop oft contract van gener weerde zijn &c. Hier komt noch by dat de Latijnsche Schrijvers van Carolus Magnus tijden ende korts daer na dit Landschap afdelen in Flandriam Nomorosam, dat is Boschachtich Vlaenderen ende Flandriam Aestuariam, dat ze veel te zeggen is als vol meyren ende staende wateren. Zo dat deze naem Flandren den voorschreven naem Menepiscus verduystert heeft, ende den gantschen lande ghemeyn is gheworden, ghelijck dan oock, mogelijck om gelijcke oorzake meest alle de Nederlanden, doch in zonderheyt die gene die naest aen de Ze liggen, den zelven naem gekregen hebben, ende by de Westerlingen, Italianen namelijck, Spaenjaerden ende Francoisen alsnoch behouden.

⁺De aldereerste Here van naem ende titel in Vlaenderen, daer de oude Schrijvers na den ondergang van de Roomsche Monarchie gewach af maken, is geweest Liderick van Haerlebeke, den welcken om sijne vromigheyt ende getrouwe diensten Carolus Magnus de landen van Vlaenderen te leen heeft ghegeven in't

+ Naem van Vlaenderen.

+ Flandren beteeckent in oude landts tale lege ende den Zevloet onderworpene Landen.

+ Forestiers van Vlaenderen.

[p. 62]

Comitatus Flandria

[p. 63]

jaer ons Heren 792. Maer doen ter tijd was het zelve Land noch veel bosschen ende morasschen, zo dat de voorsz Liderick in boerten ende jock hem zelven noemde Forestier ofte Woutmeester van Vlaenderen: welcken titel sijn Zone Engarran, ende na hem Odoaker, oft (zo andere schrijven) Audaker, sijns Soons Zone mede gevoert hebben, ja voor een tijdt lang oock Boudewijn des voorsz Audakers Zone, die, het zy dan uyt ⁺oorzake van sijn sterckte ende vromigheyt, oft om dat hy meest den tijt ghewapent ende in't harnas was, toegenaemt is geworden den ijseren, ofte met den ijseren arm. Maer deze (gelijck Paulus AEmilius ende andere Fransche Histori schrijvers vertellen) is dus Keyser Caerle, toeghenaemt de Caluwe, de eerste Grave gemaeckt van dit Landtschap, ende dat uyt oorzake als volgt. De Keyser, die oock Koning van Vranckrijck was, hadde by hem t'huys ontboden sijn Dochter Iudith, Weduwe des overledenen Konings Edolf van Engelandt. Boudewijn, alhoewel hy des Keysers Vassael was, nochtans met liefde bevangen ende ontsteken zijnde op de uytgelesene schoonheyt van Iudith, heeft haer tusschen wegen op Ze ontschaeckt, ende met hem gevoert naer Vlaenderen. Dit speet Caerle met allen zeer, die daerom een machtige heyrkracht vergaderde, van meyninghe zijnde Boudewijn gantschelijck t'onder te brenghen, ende quader doot te doen sterven: maer namaels verbeden zijnde van sijn eyghen Dochter, ende beweegt door het tusschen-spreken van den Paus ende meer andere Potentaten, heeft hy Boudewijn niet alleen de misdaet vergeven, maer oock aengenomen tot sijnen behouden zone, ende in plaetse van Forestier vereert met den titel van Grave van Vlaenderen, welck Landschap hy hem met sijn Dochter ten houwelijck gaf, voor hem ende sijn nakomers ten eeuwigen dage, stellende 'tselve te lene onder de krone van Vranckrijck, 'twelck gheschiede in den jare 877. zo enige, ende zo andere willen zegghen 863. Dan staet te mercken dat de naervolgende Graven van Vlaenderen zo door de wel by hun verdiende mildtheyt der Keyseren, als by houwelijck ende andersins, ⁺haren staet naderhant verbetert ende vermeerdert hebben, gelijck wy terstondt in de afdelinge des Landtschaps wijdtlopiger zullen horen. Van desen Boudewijn ende sijn Huysvrouwe Iudith, ende dien volgens van den doorluchtigen bloede van Carolus Magnus zijn gesproten alle de naervolgende Graven van Vlaenderen tot by den huydigen dagh: ende hebben oock 'tselve Graefschap te lene ghehouden ten dele van de Roomsche Keysers, maer verre voor't meestendeel van de Fransche Krone, totter tijdt toe dat Keyser Caerle de vijfde, als hy den Koning van Vranckrijck Francois de eerste int jaer 1524 voor Pavien gevangen hadde, hem, onder andere articulen des verdrags tusschen hun beyden gemaeckt, de souverainiteyt oft ⁺opperhoogheyt van Vlaenderen dede te buyten doen ende renonceren. De zelve Keyser hout men dat dit Graefschap mede ontslagen heeft van alle onderdanigheyt ende gebiedt des Roomschen Rijx. De ceremonien, die men in ouden tijden plach te gebruycken, als de Graven van Vlaenderen den Keysers ende Koningen van Vranckrijck manschap deden, sijn ghedenckens weerdich, ende gingen toe als volgt. ⁺De Keyser in sijnen throon zittende met sijn Keyserlijck ghewaet, ende de Vorsten des Rijx daer rondom staende, quam sich de Grave met een grote sleep van sijn eygen Edelmannen voor sijne Majesteyt vertonen metten bloten hoode, onghegort, ende viel met de knye ter aerden. Aldus knielende zeyde tot hem een van des Keysers Raedsheren, Ghy komt hier als een Vassael ende onderdaen Vorst van den Heyligen Rijcke

+ VVanneer ende van wien ghemaeckt tot Graven.

+ Graven van Vlaenderen komen van Carolus Magnus af tot op den huydighen dagh.

+ Houden haer Graefschp van niemant te leen.

+ Hoe sy den Keyser pleghen mannschap te doen ende [waer voor.]

[p. 64]

ter sake van den staet ende heerlijckheydt van Aelst, van't Land van Waes ende Over-schelde, van de vier Ambachten, ende voorts van al het gene dat ghy hebt ende te lene hout van het Keyser-rijck, ende belooft hou ende trou te wesen der Keyserlijcker Majesteyt, ende die getrouwelijck te dienen totter doot toe tegen alle Vyanden. Waer op de Grave voor antwoordt gaf ja, ende opstaende kuste den Keyser aen't voorhooft, die hem dan op-schreef ende rekende onder de Vorsten des Rijx. De Koning van Vranckrijck voude de handen des⁺ Graven (die met d'een knye op d'aerde lagh) met de sijne toe, ende na dat hy den eed van ghetrouwigheyt gedaen hadde, dede hem opstaen, ende gaf hem sijne wange te kussen. Deze manschap geschiede voor Duytsch ende Walsch-Vlaenderen, welcke (so namaels blijcken zal) verre het meeste deel des ghehelen Graefschaps waren begrijpende, ende gingen de Graven van Vlaenderen in edelheyt van geschlachte, in outheyt van state, in heerlijckeheydt ende autoriteyt alle de andere Princen van Vranckrijck te boven, ja en ontsaghen haer niet te dragen voor Graven al eer sy den voorsz eed van getrouwigheyt aen den Keyser oft Koning gedaen hadden, ende dat voornementlijck binnen Gent.

Vlaenderen, als het eerst tot een Graefschap ghemaeckt wert, was veel groter dan't nu wel is, want⁺ Caerle de Caluwe gaf met de voorgenoemde Iudith sijn Dochter ten houwelijck al het Landt ghelegen tusschen de Somme, Schelde, ende de Ze: binnen welcke Lantpalen het ghewis ende zeker is dat oock behoren de Graefschappen van Beunen, Calais, Teruanen, Artois, ende Sint Pol. Die derhalven oock bezeten zijn gheweest onder den name van Vlaenderen by de nakomelinghen van Graef Boudewijn met den ijseren arm meer dan hondert jaren lang. Maer namaels in den jare 964 heeft de gierigheyt der Francoisen Beunen, Calais, ende Teruanen daer af gesenden. Oock is Artois den Koning van Vranckrijck Philippus Augustus in't jaer 1179 ten houwelijcke ghegeven met de Nichte van Philips van Elsacen Grave van Vlaenderen, ende heeft in den jare 1236 de Koning Sint Louys het zelve Landt van Artois tot een nieu Graefschap gemaeckt, ende sijnen Broeder te lene ghegeven, van den welcken ofte sijn Nakomers het wel weder ghekomen is op de Graven van Vlaenderen ende Princen van de resterende Nederlanden, ghelijck in de beschrijvinge des zelven Graefschaps breder gezeyt zal worden, maer evenwel afgezondert is gebleven van Vlaenderen. Welck Landschap van die tijd af tot sijnen palen behouden heeft, in't Oosten Braband; int Zuyden Henegouwe; in't Westen Artois, ende in't Noorden de Duytsche Zee, zijnde op sijn⁺ langste 31 Nederlandtsche mijlen lang, ende op sijn breedste ontrent 20 ghelijcke mijlen breet. De Locht is⁺ in Vlaenderen doorgaens goet, maer inzonderheydt Zuytwaerts. De Landouwe is meest effen en plat,⁺ over al redelijck vruchtbaer van Koren ende Boom-vruchten, doch met name na den Zekant ende na Vranckrijck. Geeft veel goede Ossen ende Peerden. Goeden Kaes ende Boter, ende overvloedich veel Houts. De⁺ Inwoonders des Lands zijn door de band beleeft, hoffelijck, ende wel geschickt, zo in peys als in oorloge:⁺ daerenboven oock grote Koopluyden, ende niet min konstige als arbeytzame werckluyden, makende groot getal van Linnen ende Wollen Lakenen, van Tapisserie, Sayen, Fusteynen, Grofgreynen, ende zeer veel andere Koopmans waren van allen prijse, soorte ende stoffe. Spreken over al, behalven in Walsch-Vlaenderen de Nederduytsche sprake, Ende plegen oock door de goede gelegentheyt van de Ze ende hare Havens⁺

+ Hoe den Koning van Vranckrijck: ende waer voor.

+ Oude grensen van Vlaenderen.

+ Nieuwe grensen.

+ Langte.

+ Breeste.

+ Ghewas.

+ Inwoonders.

+ Sprake.

[p. 65]

⁺wijt ende zijt te handelen, dan sichtent de laetste inlandsche oorloge is haer neringe zeer ghezwackt.

Hier voortijds placht Vlaenderen afgedeelt te wesen in drie delen, waer van (zo alrede gezeyt is) verre het meeste ende principaelste deel was het gene de Graven te lene plachten te houden van de krone van Vranckrijck, daer na 'tgene sy te lene hielden van den Heyligen Rijcke, ende ten derden het gene men noemde Eygen Vlaenderen, ofte de Heerlijckheydt. Dit laetste deel en hielden sy van niemandt te lene, maer waren van 'tselve souveraine ende absoluyte Heren, zonder jemandt boven haer te erkennen, anders dan God ende 'tsweerd. Daerom sy in hare Titelen oock plachten te schryven, N.N. by der gratien Godts Grave ende Here van Vlaenderen, etc. Dese afdelinghe, hoe-wel sy door 'tvoorsz verdrach tusschen Keyser Caerle de vijfde ende Koning Francoys de eerste van Vranckrijck ghemaeckt, zo nauwe niet meer onderhouden en wordt, zullen ⁺wy nochtans, om der goeder ordre wille, in dese onse beschrijvinghe volgen, maer alvoren noch zeggen dat de voornaemste Rivieren daer mede dit heerlijcke Landtschap bewatert is, zijn de Schelde, de Leye, ende de Dender, welcker beschrijvinge de goedjonstige Leser zal mogen zoeken by Guicciardin. Onder de bosschen, ⁺die al tamelijck veel in ghetale zijn, munten uyt, dat van Niepen, ende 'tgene sy noemen het Nonnen-bosch. Bergen en zijnder niet, dan wel zommighe schone ende lustighe heuvelkens, bezonder in't Walsch quartier. Voorts zijnder in geheel Vlaenderen 31 Hoven oft hoge Bancken van rechte, in't Latijn Fora, oft ⁺Conventus juridici, ende in't Vlaemsch Casselrien, voor de welcke het gehele Graefschap te rechte staet, wel verstaende elck Inwoonder voor sijn bezondere Casselrie. Wat nu aengaet de getituleerde Heren des zelven lands, daer zijn in alles vijf Borchgraefschappen, namelijck Gent, Ypre, Deurne, Winox-berghe, ende ⁺Haerlebeke. Dry prinsschappen, Steenhuyze, Gavere, ende Espinoy. Vier Hoofd-banieren van den Beer, welcke zijn de wapenen ende banieren van de vier bezondere Baneryen ende oude gheslachten des ⁺Landts, te weten Pamele, Cisoin, Heyne ende Boelare. Iacob de Meyer Vlaemsch Chronijck-schrijver spreeckt van noch 18 baenderheerlijckheden, maer die en zijn niet van den ouden herkomen, wantter noch niet zeer lange geleden in Vlaenderen anders geen Baroen oft Baenderhere en was, als de Grave zelfs. Dit ⁺Graefschap placht oock te hebben sijn 12 Genoten, na de wijze van Vranckrijck, ende hadden de Graven in ouden tijden onder haer deze naervolgende Officieren, te weten een Constabel, twe Maerschalcken, een Opper-jager, een Cancellier, een Camerling, vier Ontfangers, ende meer andere Dienaers die, ter zaken van deze hare ampten ende weerdigheden, altezamen moesten Heerlijckheden hebben in't zelfde Landt: ghelijck dit bescheydelijck blijckt uyt een zeer oude schilderye in het Preeckheren Klooster te Gent al van des eersten Graef Boudewijns tijden af bewaert, met dit opschrift: Institutio Comatatus Flandriae more Quiritium, dat is: Instellinge des Graefschap Vlaenderen na de wijze der Romeynen.

⁺Om nu te kome tot onze voorgenomen afdelinge, dat deel van Vlaenderen, het welcke wy gezeyt hebben dat de Graven plachten te lene te houden van Vranckrijck, wordt wederomme ghedeelt in Duytsch ende Walsch-Vlaenderen, om gheen ander reden dan om dat de Inwoonders van't eerste deel, de Duytsche oft Nederlandtsche tale ghebruycken, maer die van het twede, de Walsche. Want dat het Walsch quartier nu sijn bezondere Staten heeft, ende met het Duytsche niet en contribueert, dat heeft een ander inzien ende oorzake,

+ Afdeelinge van vlaenderen.

+ Sijn voornaemste Rivieren.

+ Bosschen.

+ Casselrien.

+ Prinsschappen.

+ Baronyen.

+ ghenoten.

+ onder-afdelinge van het eerste ende grootste deel van Vlaenderen.

[p. 66]

ghelijck wy komende tot de beschrijvinge van het zelfde breder zullen verhalen.

Duytsch ofte Nederlandtsch-Vlaenderen paelt in't Noorden aen de grote Ze, in't Zuyen aen den vloet⁺ Leye, in't Oosten aen de Schelde ende Keyserlijck Vlaenderen, ende in't Westen aen Artois. De Landtdouwe isser voor een groot deel mager ende zandachtich, luttel Terwe voortbrengende, maer wel ghenoech⁺ Rogge, Havere, Bonen, Erten, Vitsen, Boeckweyt, Vlas, ende Hennip, oock veelderley goede aertvruchten ende fruyten. In dit quartier telt Iacobus Merchantius zeventien bemuerde Steden, als namelijck⁺ Gent, Brugghe, Ypre, Cortrijck, Audenaerde met Yamele, Nieupoort, Deurne, Winox-berge, Sluys, Damme, Biervliet (nu een steenhoop geworden) Dixmuyde, Cassel, Duynkercke, Grevelinge, Bourborg, ende Hulst. In Walsch-Vlaenderen en telt hy'er niet meer dan drie, namelijck Ryssel, Douay, ende Orchies: want Doornick, alhoewel onder de palen van Vlaenderen begrepen, maeckt nochtans een Heerlijckheyt, ende contribueert oock daer beneffens in gemene Landts lasten a part, hebbende zelfs sijne bezondere Staten. In Keyserrijx ende Eygen Vlaenderen telt hy'er viere, als met namen Aelst, Dendermonde, Geertsberge, ende Ninove. So dat na sijn rekeninge in geheel Vlaenderen niet meer en zouden zijn als 24 besloten Steden. Maer Guicciardin telter achtentwintich, ende doet tot de voorgenoemde Doornijck, Ardenburg, Deynse, ende Lannoy.

Wyders zegt de zelve Guicciardin datter in Vlaenderen zijn meer dan dertich onbesloten Vlecken, de⁺ welcke, aengezien sy eertijts mueren ende vestens gehadt hadden, ende noch in sijnen tijdt ten dele zeer rijck ende wel bewoont waren, even alzulcke privilegien ende vryheden ghenoten als de bemuerde Steden, Ende waren hier voren van de voornaemste, Oostende, Oudenborg, Meessene, Belle, Poperinge, Torout, Oostborg, Axele, Middelborg, Loo, Werwijcke, Blanckenberge, Rousselaer, Tielt, Gistele, Eeclo, Steken, Hontscote, Meenen, Halewijn, Waestene, Steegers, Mergen, Haesbroeck, Armentiers, Houcke, Lombartsyde, Mardycke, ende Munckereede, welcke vier laetste plaetsen nochtans Marchantius (die al voor Guicciardin gheschreven heeft) zeght dat in sijnen tijde nauwe de naem en mochten voeren van Dorpen.⁺ Eyndelijck rekent Guicciardin dat in gantsch Vlaenderen zijn gheweest elfhondert ende vierenvijftich Dorpen vele zo groot, rijck, ende wel bewoont waren, als enige andere in gantsch Europa, maer door de oorloge zijnder vele vervallen ende jammerlijck gedestrueert, gelijck in de generale beschrijvinge hier voren ghezeyt is. Andere stellen, datter inVlaenderlandt zijn 22 besloten ende 20 onbesloten Steden, met 2900 Dorpen, zeggende voorts dat het gehele Landt 27 mijlen bedijckt wordt, ende 17 mijlen breedt is. Daer waren noch voor de zelve oorloge achtenveertich Abdyen zo van Mannen als Vrouwen, ende dan noch veel Priorien ende ander Kloosteren het gantsch Graefschap door, zo dat de Spaenjaerden, die met Koning Philippus in't landt quamen, haer verwonderden over de grote menichte van Steden, Dorpen, Abdyen, Kloosteren ende ander Gestichten, zeggende dat gantsch Vlaenderenmaer een enige Stadt en was.⁺

De Staten van Duytsch-Vlaenderen bestaen wel (zo Guicciardin getuycht) uyt Prelaten, Edelen, Steden ende Casseleryen: maer de drie Hooftsteden des Landts, namelijck Gent, Brugge, ende Yperen, mits-

+ Beschrijvinghe van duytsch-Vlaenderen.

+ Sijn gewas.

+ Getal ende namen der Steden van gansch vlaenderen

+ Der vryheden oft onbesloten Steden.

+ Der Dorpen

+ Staten Van Duytsch-Vlaenderen.

[p. 67]

gaders het Vrye, die te samen maken vier Leden van Vlaenderen, hebben alleen volle macht ende autoriteut om in ghemene lands zaken te resolveren ende besluyten, zonderling alsser ghehandelt wort van enige schattinghe ende tribuyten op te brengen, Soldaten aen te nemen, ende dierghelijcke, waer inne de mindere Steden ende quartieren (al hebben sy anders elck hare bezondere Magistraten, wetten ende privilegien) de resolutie van de voorsz vier Leden moeten volgen, Ende staen oock onder de zelve in dien dele de Steden ende quartieren zo van Keyserrijx als van Eygen Vlaenderen, gelijck wy te syner plaetse naerder zullen verklaren.

In't beschrijven van de Steden zo van Duytsch, als Walsch, Keyserrijx ende eygen Vlaenderen, sullen wy volgen de voetstappen van Guicciardin, alzo nochtans dat wy somtijts van de ene stadt wat meer, ende van d'andere weder wat min zullen zeggen dan hy wel doet, alles naer den eysch van der zake, ende onse voorghenomen ordre.

⁺Het ghemene ghevoelen van meest alle de Schrijvers, ende den eendrachtigen roep des volx houden, dat Iulius Caesar de eerste stichter gheweest zy van de wijdberoemde stadt Gent, ende zegt onder andere de geleerde Franciscus Petrarcha, schrijvende aen den Cardinael Colonna: Gandavum quoque Iulio conditore ⁺superbum vidi. dat is: Oock hebb'ick Gent ghezien, het welcke zich roemt van Iulius Caesar ghesticht te wesen. Iacob de Meyer in het eerst boeck sijner Chronijcke van Vlaenderen treckt onder andere dese veerskens aen:

Hanc Clarinaeam veters dixere coloni.
Gorduni, populique truces coluere Sicambri.
Mercurio Caesar, Christo sacravit Amandus.

Dat is:

'Twas Clarinaea dat dees Stadt in oude tijden
Ghenoemt werdt by het volck aldaer gheslagen neer,
Gorduners ende voorts Sicambers fel in't strijden
Die hebbense bewoont. Van Iulius wel-eer
Werdt sy gheheylicht toe Marcurius vol listen:
Maer Amand was de eerst dieze ghemaeckt heeft Christen.

⁺Enighe makense ouder, ende zeggen datse Caesar alleenlijck ghesterckt heeft, maer niet eerstmael gesticht. Datse namaels Gent genoemt is geworden, dat hout-men gekomen te zijn van de wandalen ofte Wenden

+ Beschrijvinghe van Gent.

+ By wien gesticht.

+ waer van af so genaemt

[p. 68]

diese zouden vermeesters hebben. Andere zeggen dat in zeker oudt Kasteel daer ontrent eertijds gevonden gheweest is enen steen met dit opschrift C.ANT. waer op zommighe verstaen Caius Antistius, zommige Caius Antonius, ende dat van dit zelfde opschrift het Kasteel ghekregen heeft den naem van Cant, die namaels in Gant ofte Gent zoude verandert wesen. Watter van zy of niet, dese heerlijcke stadt ligt op 51⁺ graden 24 minuten polus hoogte, in een goede lustighe ende vruchtbare Landouwe, ontrent vier mijlen van der ze, op dry watervloeden, te weten de Schelde, die daer aen komt uyt Henegouwe, de Leye, uyt Artois,⁺ ende de Liepe, uyt de Haven van Sluys. Behalven dese isser noch de Moere, komende uyt de vier Ambachten, ende meer ander levende wateren, hier en daer niet verre van der stadt haren oorsprong nemende, ende door de zelve, zo van natuere als door toedoen van Menschen handen, ghestadich vlietende, ende van daer voorts langs enighe grote grachten ghebracht wordende in de nieuwe Vaert, tot groot gherief ende⁺ profijt van de Schippers. Dese nieuwe vaert is met 'sKonings bewilliginghe voor ettelijcke jaren ghegraven, ende met groter moeyten, arbeydt ende onkosten, gebracht wel vier grote mylen verre tot in de Zeeusche Ze, aen de mondt ghenaemt het Sas, zo dat nu ter tijdt de middelbare Schepen door deze vaert uyter ze konnen varen tot aen de Stadt. De welcke hoe groten gerief ende overvloedt van leeftocht ende andere nootdruftigheden sy door alle dese wateren is ontfangende, men qualijck zoude konnen gheloven. Sy heeft Antwerpen int noordoosten, Mechelen int oosten, Brussel int zuydoosten, ende Middelburg in Zeland int⁺ noordwesten, alle vier ghelijcke verre van daer verscheyden, te weten thien mylen. Is zeer sterck ende schoon, gaende in grootheyt te boven, oft immers ghelijck zijnde de allergrootste steden van Europa, want den ommeloop der lest ghemaeckte stadts-mueren, van binnen te meten, hout vijfenveertich duysent zes hondert en veertich Roomsche oft Antwerpse voeten, bedragende wat meer dan zeven, maer van buyten te meten meer dan thien Italiaensche, dat is over de dry Vlaemsche oft hierlandsche mylen: welck getal van voeten noch meerder bevonden is in de metinghe ghedaen Anno 1397, want doen bleeck het dat Gent groot was 3688 roeden van veertien voeten de roede, 'twelck bedraecht 51632 voeten, dat weynich min is als acht Italiaensche mylen. In voegen dat Gent vergelecken wordt by Milanen, maer en is nergens na zo rijck van volcke, als hebbende veel ledige ende onbetimmerde plaetsen. Hare grootte kan daer uyt lichtelijck afghenomen worden, dat een reysiger gaende van de Muyde-poorte tot de Keyser-poorte, die hem naer Brussel⁺ leyt, een ure tijds onder weech is. Den timmer ende 'tgebou zoo van Kercken als van ghemeyne ende bezondere huyzen is te Gent doorgaens zeer hoffelijck ende cierlijck. Binnen de Stadts-mueren zijn 26 bewoonde Eylandekens, door middel van watervloeden ende grachten gemaeckt. Men telter 600 straten,⁺ ende 98 grote bruggen, daer de schepen met koopmanschappen ende ander goederen gheladen gemackelijck onder door-varen, ende dan noch 22 die kleynder zijn. Daer zijn zes watermolens, ende over de hondert⁺ windt-molens. Kercken, zo kleyne als grote, kloosteren, Gasthuyzen ende ander Godshuyzen zijnder in alles 55. waer onder zeven, andere zeggen acht Parochie-kercken, ende vijf rijcke, machtige Abdyen zijn. De⁺ Hoofd-kercke placht eertijts ghenoemt te worden Sint Jans: maer na dat Keyser Caerle de vijfde, tot dwang van de Inwoonders ende sijns zelfs verzekeringhe ter plaetse daer d'Abdye van Sint Baefs plach

+ Hare gelegentheydt.

+ Rivieren.

+ Nieuwe Vaert ofte Sas.

+ Grootte.

+ 26. Eylanden.

+ 98 bruggen

+ Molens.

+ Kercken ende Kloosters.

[p. 69]

te staen, int jaer 1540 het Kasteel getimmert heeft, dat noch huyden ten daghe daer ziet, zo is de voorsz hooftkerkce den Abt van Sint Baefs voornoemt ingheruymt, ende ghenoemt gheworden Sint Baefs, ja de Abdye zelve is eerst gheworden tot een Canonizye, daer na tot een Proostye, ende eyndelijck ten verzoeke van Koning Philippus de twede verheven tot de Bisschoppelijcke waerdigheydt. In dese Kercke van ⁺Sint Ians, ofte (zo men die nu ter tijd noemt) Sint Baefs, is de Hoochgemelte Keyser Caerle gedoopt, ⁺gheboren zijnde binnen de stadt van Gent, op den 25 Februarij anno vijfthien hondert. Onder de Abdyen is de voornaemste die van Sint Pieters, ghelegen op Blandyus, hebbende machtich veel goeds jaerlijx inkomende, ende niet alleen gheestelijcke maer oock wereltlijcke jurisdictie over verscheyden Dorpen ende Vlecken. Het ghetal van Kloosters is dese voorleden jaren binnen Gent zeer vermeerdert: want niet alleen en hebben de Iesuiten daer een Collegie opgerecht, maer oock veel Abdyen ende ander Kloosters, die zich buyten de Stadt plegen te houden, hebben hare rezidentie binnen de zelve ghenomen. Wat belangt de ⁺Wereldlijcke publijcken ghestichten, men ziet te Gent voor eerst het Princen Hof, in het welcke getelt worden ⁺dry hondert Kamers. Daer na twee heerlijcke Schutters hoven, ende de schone modelle van het Schepen huys, het welcke indien't voltoyt ware niet en zoude zijn te verbeteren. Voorts isser het Belfort, daer vier ⁺Toornen op staen ende een klocke in hangt ghenaemt den Roelandt, die elf duysent pondt weecht, ende zeer verre ghehoort wordt. Oock stater een grote koper-vergulden Draeck op, die ghekomen is uyt Constantinopelen, ten tyde dat Graef Boudewijn de achtste van Vlaenderen de zelve stadt won, ende aldaer gekroont ⁺werdt Keyser van Griecken, 'twelck gheschiede int jaer ons Heren 1204. Binnen Gent zijn 13 Marcktvelden, onder de welcke het grooste ghenoemt wordt de Vrydag-marckt, welckers ghelijcke in grootte ende proportie in Europa qualijck te vindenis. Int midden van dese Marckt heeft de Serenissime Ertshertoghine Isabella Clara Eugenia Infante van Spaenjen etc. laten oprechten een groot vergulden stenen ⁺beeldt, ter ere van haer Grootvader Keyser Carolus Quintus. Gent is een Borchgraefschap, het eerste lidt ende de Hooftstadt van gantsch Vlaenderen, hebbende over zulx het voorzitten boven alle andere steden ⁺des zelve Graefschaps. Haren voys ende resolutie in ghemene Lands zaken moeten volghen 'tLandt van Aelst, dat van waes, de vier Ambachten, de steden van Kortrijcke, Oudenaerde, Dendermonde, Biervliet, ⁺Geertberge ende Ninoven. Te Gent heeft sijn rezidentie het Hof Provinciael ofte den Raed van Vlaenderen, bestaende uyt een Prezident, twaelf Raedsheren ende ander Officieren. Voor desen Raedt komen de appelen van gantsch Vlaenderen, ende mach-men van de vonnissen in den zelven gewesen voorder appelleren aen den groten Raed ofte Parlement van Mechelen. Te Gent is oock de wettige kamer, ofte het Leen-hof ⁺van Vlaenderen, daer hooch ende laeg recht ghepleecht wert in zaken van lene, ende worden daer toe oock somwijlen ghebruyckt de Raedsheren van den Hove Provinciael. Te Gent worden mede tot een heerlijcke Hoflijckheydt altijd opghevoedt zommighe Leeuwen, Beren, Lochsen ende andere vreemde Dieren. De ⁺Gentenaers zijn beleefde, vriendelijcke, treffelijcke ende strijdbare, maer (boven alle Vlamingen) wat te zeer oproerighe ende hoogroemende Luyden: gaen veel omme met koopmanschappen, ende zijn in verscheyden konsten ende ambachten wel ervaren. Daer zijn in de stadt 52 neringen ofte Gilden, ende boven dien het

+ Bisdom.

+ Abdye van S.Pieters.

+ Princen hof

+ Schutters hoven.

+ Belfort.

+ 13 Marcktvelden.

+ beeldt ter eere van Carolus V.

+ Wat quartieren daer onder resorteren.

+ Hof Provinciael van Vlaenderen.

+ Leen-hof.

+ Zeden van de Inwoonders.

[p. 70]

ambacht van de Wevers, begrijpende 27 orden, ende makende een van de drie Staten der Stadt. In de welcke de gewoonlijcke justitie bedient wordt door zeer eerweerdige Edelluyden, ende enen Graeffelijcken Officier, die sy noemen den Hoogbaillieu van Gent. De edelste ende outste huyzen ofte geslachten van⁺ Gent zijn die van Bets, Borluyt, Sersanders, Rijm, Damman, Grutere, Vtenhove, Vaernewijck, Hembise, Caudenhove, Cauwerburg, van der Camere, Triest, van den Eeckhout, Baenst, Kethulle ende Steelandt. Ende hier mede willen wy de beschrijvinge der voortreffelijker Stadt van Gent geeyndicht hebben, besluytende met den Hoochgeleerden Erasmus van Rotterdam in enen brief die hy gheschreven heeft aen Caerle van Vtenhove Borger der selver Stadt, datter zo verre als Christenrijck streckt gheen Stadt ghevonden en wordt die met deze te vergelijcken zy, het zy dan dat men aenzie de grootte ende macht der zelve, ofte de politie ende den aerdt des volx.

Of de Stadt van Brugge haren name hebbe van wegen de grote menigchte zo van stenen als houten bruggen daer sy mede verciert is, of van een brugge alleen, genoemt Brugstock, eertijts ontrent de zelve gelegen⁺ tusschen Oudenborg ende Rodenborg (dat nu Ardenborg heet) daer van mogen die onder malkanderen disputeren, die den tijdt ende moeyte hebben. Wy zullen alleenlijck zeggen, dat de oudste plaetse van Brugge is de Borcht, waer van de fondamenten geleyt zijn in't jaer 865. ten tijde van Boudewijn met den ijseren arm, ende 'tgehele werck door synen Sone voltoyt. Van deze Borcht ziet men noch de forme ende enige overblijfselen ontrent Sint Donaes, het Stadhuys, ende 'tHuys van den Vryen. Langhe daer na, te⁺ weten in den jare 1270 heeft Margarete van Constantinopelen gedoocht dat men de Stadt versterckt heeft met grachten, van Danckerts brugge af. Ende Philips de Schone Koning van Vranckrijck heeftse met⁺ stercke wallen ende poorten verzien, alzo datse by sijnen tijde van gelijcker grootte geworden is met Brussel. Eyndelijck is sy gerestaureert geworden door Lowys van Male Grave van Vlaenderen, Brugge stellende (zo hy zeyde) op twe goude pilaren, te weten inlandsche neringe, ende uytlandsche Koophandel. Sy leyt⁺ in een schoon effen pleyn, drie mylen van Ze. Heeft van natuere gheen watervloet, maer wel een zeer⁺ grote gracht ofte vaert, met menschen handen ghemaeckt. Deze deylt sich met veel zeylbare stromen door de Stadt, de welcke uytlopende vergaderen by malkanderen, ende vlieten naer Damme, Sluys, ende van daer voorts in de Zee. Brugghe heeft Gent Zuytoostwaerts, Cortrijck Zuytwaerts, Deurne Zuytwestwaerts, ende Middelburg in Zelant Noordoostwaerts, alle ontrent acht mijlen van haer verscheyden. Is alsnoch een zeer schone ende grote Stadt, die wel eer oock uytnemende machtich ende volckrijck gheweest heeft, ja de principaelste Koopstadt van de gantsche Nederlanden, ende dat tot den jare van 1516 toe, als wanneer de vreemde Koopluyden naer Antwerpen vertreckende, (zoo te syner plaetse breder verhaelt zal worden) dese Stadt niet zonder haer grote schade en verlieten, die noch onghelijck meer beschadicht is gheworden door de lestvoorleden inlandsche oorloge, dieze bynaest in den gront gheruineert ende bedorven heeft. Haren ommeloop begrijpt van binnen 26 duysent zes hondert Roomsche voeten, bedragende ontrent⁺ vier Italiaensche mijlen ende een vierendeel, maer van buyten te meten is sy ontrent zes ghelijcke mijlen groot in't ronde. De huyzen zo tot den Godsdienst als tot der menschen woninge dienende, zijn te Brugge

+ Edele ende oude gheslachten.

+ Beschrijvinge van Brughe.

+ Borcht van Brugge.

+ brugge van wien bewalt.

+ Ende gerestaureert.

+ Gelegentheyt ende vaert van brugge.

+ Grootte.

[p. 71]

door de hand veel heerlijcker ende Kostelijcker dan in enige Stadt des landts. De straten zijnder breet ende recht, onder andere die zesse welcke van de grote marckt beginnende lopen elck tot een van de zes voornaemste Stadt poorten, 'twelck zeer gerieffelijck is ende lustich om zien. Men telter over de 60 Kercken onder ⁺kleyn ende groot. De Hoofdkercke is gewyet ter ere ende gedachtenisse van Sint Donaes, verciert met een heerlijck Collegie van Canonicken, die voor dezen een Proost tot haer Overhoofd ghehadt hebbende, ⁺ten verzoecke van den Grootmachtigen Koning Philippus de twede van Spaenjen vereert zijn geworden met een Bisschop.

⁺De Stadt Brugge wordt ghedeelt in zes delen, ende negen Parochien, daer onder begrijpende die van't Heylich Kruys ende Sinte Catharine, welcke buyten de Poorte legghen, maer hebben haer deel oock in de Stadt. Op een enighe plaetse van dezer Stadt, namelijck op de Borcht, oft (om beter te zeggen) het Kasteel, wordt justitie gedaen van wegen zes verscheyden Overigheden, te weten de Magistraet van Brugge, het Vrye, het Leenhof, de Proostye van Sint Donaes, de Heerlijckheyt van Zisseele, ende de Heerlijckheyt van de Mandaechsche. Onder andere merckelijcke dinghen wordt te Brugghe oock ghezien het Waterhuys, ⁺staende by de Stadsmueren tusschen de Smepoorte ende Boeverye Poorte. In dit huys staet een wiel vol eemers ende ander bequame gereetschappen: een peerdt draeyt dit omme, ende schept dagelijx uyt een grote cisterne een groten hoop waters in een groot vat, van waer het voorts loopt in een loden buyse, ende zich de gantsche Stadt door onder d'aerde met veel armen ende tacken verspreyt, tot grote verwonderinghe ende ⁺lust des aenschouwers. Daer is oock te zien in het Schuttershof van den Hantboge een zeer grote tafel gemaeckt van de graet van een Walvisch, Item een huys daer van binnen het ijserwerck al vergult is, ende meer andere fraichheden. De Bruggelingen zijn van natuere zeer vriendelijck, beleeft, ghespraeckzaem, ende wel gheproportioneert van lijve. Generen haer nu ter tijdt meest met Fusteynen, Sapetten, Linnen ende Wollen-lakenen, Tapisseryen ende diergelijcke waren te maken. De Vroupersonen zijnder ⁺zo schoon, lieffelijck, sober ende matich als in enige Stadt van de nederlanden. De Stadt wort zeer wel ende ordentlijck geregeert, hebbende veel heerlicke privilegien ende vryheden, ende onder andere heeft Hertog Ian van Bourgoignen, Grave van Vlaenderen, in den jare 1404 de Bruggelingen vry gemaeckt van ⁺alle confiscatien van goederen, 'tsy wat ende teghen wien dat sy oock zouden moghen misdaen hebben, den persone des Princen zelve niet uytgenomen. In de Stadt van Brugge plach hem meestendeel te onthouden ⁺den Opper-balliu van Vlaenderen, de welcke bykans even zulcke officie heeft als de Drossaert van Brabandt, maer is van veel groter aenzien ende geniet oock al meerder profyten. Brugge is (zo wy elders gezeyt hebben) de hoofdstadt van het twede lidt van Vlaenderen, ende heeft derhalven naest Gent het voorzitten boven alle Vlaemsche Steden. Onder haer contribueren in ghemene landts lasten de Steden ende ⁺quartieren van Nieupoort, Sluys, Damme, Oudenburg, Ardenburgh, Deurne, Winox-berge, Duynkercke, Grevelinge, Bourbourg, Blanckenberge,Torout, Dixmuyde, Ghistele, Middelburg ende Loo. Tot een besluyt moeten wy dit noch zeggen, dat behalven ontallijcke veel geleerde ende vermaerde Mannen, in ⁺de stadt van Brugge anno 1478 geboren is de Ertshertoge Philips van Oostenrijck, Prince van't meestendeel

+ Ghetal van Kercken.

+ bisdom.

+ Parochien.

+ waterhuys.

+ groote Tafel ghemaeckt van een walvisbeen.

+ Aerdt ende zeden der Inwoonders

+ Merckelijck privilegie

+ Opperballiu van Vlaenderen.

+ Steden contribuerende onder 'tlidt van brugge.

+ Koning philips de eerste van Spaenjen te Brugge geboren.

[p. 72]

dezer Nederlanden, zone des Roomschen Konings ende namaels Keysers Maximiliani, ende Vader van Keyser Caerle de Vijfde, welcke Ertshertoge naderhandt gehouwelijckt met Vrou Ioanna Dochter der Catholijcke Koningen van Spaenjen, zoo veel Koningrijcken in de oude ende nieuwe werelt aen deze Nederlanden ghehecht heeft, ende moghen derhalven de Nederlanden wel ghenoemt worden het voornaemste fondament daer de grote mogentheyt van den doorluchtigen huyze van Oostenrijck op ghebout is.

De Stadt van Ypre ontleent haren naem van het waterken Ypre, 'twelck daer door is vlietende. Sy⁺ werdt eerst ghesticht (zoo Christianus Massaeus schrijft in't 15 boeck sijner Chronijcken van Camerijck) by⁺ Graef Boudewijn, toegenaemt de Ionge, ontrent den jare 960. Light negen mijlen van Brugge, ende dertien van Gent, zijnde stercker van wegen hare gelegentheyt, mits datse qualijck te bellegen is, als van vestens oft ander ghemaeckte wercken. Is een schone ende tamelijck rijcke Stadt, wel behuyst ende betimmert, dan de huysen hebbender meest al houten gevels, 'twelck een oorzaeck is datse van buyten luttel⁺⁺ dat deze Kercke onder meer andere verheven is tot een Bisdom. Yperen heeft een zo ruymen ende overschonen Herenplaetse als enighe Stadt van de Nederlanden, ende staet op de zelve plaetse de Lakenhalle, een treffelijck ende zeer oudt ghebou; want in deze Stadt worden zeer veel goede Lakenen, Saeyen,⁺ Saepetten, ende diergelijcke wercken ghemaeckt, 'twelcke redelijcke neringe veroorzaeckt onder de Borgerye. Men zegt ghemeynlijck dat Yperen de gront van loot heeft, overmits de zeer grote menichte van⁺ lode onderaerdsche goten, die men daer de gantsche Stadt door vint, om het vloedt-water bykans door alle huysen ende plaetsen bequamelijck te leyden. Deze Stadt heeft een Borchgraefschap, ende is de derde Hoofdstadt, mitsgaders het derde Lidt van Vlaenderen, onder haer ghebiedt ende bewindt hebbende zeven⁺ Casselryen, waer onder de Casselsche allene wel 24 Vierscharen ofte Bancken van rechte heeft. Daer is binnen Yperen boven de ghewoonlijcke Magistraet een bezonder vierschare die men noemt de Zale van⁺ Yperen. De Yperlingen zijn goede, beleefde, ende vreedzamen luyden, ende is'tLandt rontsom de Stadt⁺ leggende het beste ende vruchtbaerste van geheel Duytsch-Vlaenderen. Onder 'tLidt van Yperen contribueren in ghemene landts onkosten de voorsz Casselrie van Kassel, die van Belle, de Ambachten van Yperen, Meessene, Rousselare, Poperingen etc.

Het Vrye heeft desen naem ghekregen, om dat het van de onderdanigheyt van Brugghe vry ende ontslagen is gheworden, ende maeckt (zo wy strax breder verklaren zullen) het vierde Lidt van Vlaenderen. Is⁺ eerst inghestelt uyt oorzake ende om redenen hier naer volgende. Gent, Brugge, ende Yperen plegen eertijts te representeren ende verstrecken den gantschen staet van Duytsch-Vlaenderen, ende wat by de ghedeputeerde van die drie steden gheresolveert ende besloten werdt, dat moesten al d'ander steden ende quartieren volgen: maer alzoo de stadt van Brugge ze door de wijdstreckende heerschappye die sy hadde van⁺

+ Beschrijvinge van ypre.

+ VVanneer ende van wien ghesticht.

+ Gelegentheydt.

+ bisdom.

+ Herenplaets

+ Lode buysen onder d'aerde.

+ Borchgraefschap.

+ Sale van Yperen.

+ Quartieren onder Yperen contribuerende.

+ Beschrijvinge van het Vrye, oft vierde lit van Vlaenderen

+ waerom eerst inghestelt?

[p. 73]

buyten, als oock om hare overgrote mogentheydt van binnen, zo hoveerdich was geworden, datse in zaken van state haer niet alleenlijck tegen Gent, Yperen, ende andere steden, maer oock tegen hare eygen Landsheren hoogmoedelijck stelde, overmits de grote ende zonderlinghe privilegien, daer sy boven alle andere Vlaemsche steden mede begaeft was: zo ist op een tijdt geschiet, dat de Dorpen daer onder liggende, die zeer veel in ghetale ende machtich waren, de Stadt met lijftochte ende met gelde te hulpe quamen, met alzulcken conditie ende bespreck, als datse van doen voort niet en zouden ghehouden wesen te rechte te staen onder de Wet van de stadt, maer alleen onder den Kasteleyn, doen ter tijdt van des Graven wege reziderende op de Borcht van Brugge. Dit verworven hebbende, ende naderhant zo in ghetale als in aenzienlijckheydt van Hoofden zeer toegenoemen hebbende, hebben sy ootmoedelijck verzocht ende oock verkregen van Graef Philips toegenaemt van Elsaten, (niet tegenstaende die van Brugge daer zeer heftich tegen waren) te mogen een heerlijckheydt ende gherechte op haer zelven hebben. Ende stelden voorts met verwilliginge van den zelven Grave (die niet schoonders en zocht als den Bruggelingen hare veren te korten ende hare stoutigheydt te minderen) een edel ende treffelijcke Wet in van zesentwintich Schepenen, die gekoren wierden uyt den Edeldom, ende dien staet haer leven lang bedienden. Wt dese wierden alle jaren dry Burgemeesteren ⁺ghekoren, ende dan noch een vierde uyt de ghemeynte des zelven Landtghebiets, die daerenboven oock haren bezonderen Balliu hadden, ende was eerst ghezeydt dat sy altesamen moesten wonen binnen Brugge, ende haer vierschare houden op den Borcht aldaer, Doch mogen nu ter tijdt wonen daer't haer belieft, mits dat het zy binnen des Landts gebiedt. De Kasteleyn wiert verkoren tot Prezident van den voorsz Raedt, ende gedurende dese regeringhe in zulcker wyze, tot dat de Graefinne Iohanna, Grave Boudewijns dochter, die men toenaemt van Constantinopelen, om dat hy de zelve stadt ende 'tKeyserrijck van Grieckenlant geconquesteert heeft, tot dat (zeg ick) de Graefinne Iohanna int jaer 1224 het zelve heerlijcke Prezidentschap kocht van Heer Iohan van Neelle, dien het toeghevallen was, ende die van den Vryen stelde in volkomener vryheydt, hun gevende het bezit ende bewindt van de gantsche heerlijckheydt van buyten, ende latende voor de stadt van Brugge alleen de bedieninghe van de zaken van binnen. Die van't Vrye nu dus groot van macht, ende noch groter van moede en spartelinghe die de drye Hooftsteden haer aendeden, eyndelijck in het jaer 1436 van Hartoch Philips de Goede van Bourgoignen, Brabandt etc. verkreghen hebben den naem ende weerdigheydt des vierden Lidts van Vlaenderen, maer moeten in tijden van oorloghe de Baniere van Brugge volgen, gelijck Iacob de Meyer het zelve breder verklaert in het zestiende boeck van ⁺sijn Vlaemsche Chronijcke. Haer ghebiedt ende heerschappye streckt wel zeven mylen rondom Brugghe over zeer veel Dorpen ende Lenen, dan moeten, ghelijck oock die van Brugge zelfs, komen appelleren aen ⁺den Provincialen Rade te Gent. Onder haer contribueren in ghemene landts zaken vijfendertich Ambachts Heerlijckheden met haer appendenten ende Contribuanten, ende tnegentich Dorpen. De appendenten ende Contribuanten zijn negenentwintich Dorpen, ijder sijnen eygenen Heer onderdanich. De Ballingen van Brugge ende andere steden mogen vryelijck wonen in de jurisdictie van den Vryen, ende mogen die

+ Schepenen ende gerechte van den Vryen.

+ Resort van het Vrye.

+ wat quartieren daer onder contribueren.

[p. 74]

van den Vryen nergens ghevangen gehouden worden, het en zy datse eerst rechtelijck overwonnen ende ghecondenmeert zijn. Daer hebben wy nu de beschrijvinge van de drie Hooftsteden ende vier Leden van Duytsch Vlaenderen, onder welcke (zo ghezeydt is) in ghemeyne landts zaken oock resorteren ende contribueren die van Keyserijx ende Eygen Vlanderen, Laet ons nu voort varen tot de andere steden des zelven quartiers, ende voor eerst beschrijven de vier Ze-havenen, daer van de drie begrepen zijn int ghetal der besloten steden, de vierde onder de open vlecken.

Dry mijlen van Brugge ende vyve van Middelburg in Zelandt leyt de Zestadt Sluys, die door twist ende⁺ onenigheyt der borgerye, hare macht, die sy in ouden tijden pleegh te hebben, quijt gheworden zijnde, korts voor de leste inlandsche oorloge den Bruggelingen by kope tegen de Koning gedaen, was toegevallen ende onderdaen gheworden, welcke Bruggelingen de zelve oock begosten op te bouwen ende te willen voorderen, als hebbende een van de schoonste ende sterckste Havenen van gantsch Europa, in de welcke wel vijf hondert schepen bequamelijck konden liggen, ende wezende daer beneffens een stercken Stadt met dobbel wallen, die genoegzaem onwinbaer gemaeckt konde worden. Nu ter tijt staetse onder 'tgebiedt ende gehoorzaemheydt van de Hoogmogende Heren Staten Generael der Verenigde Nederlanden, de welcke in de quartieren daer omtrent oock bezitten Axele, Ter Neuse, Ardenborgh, Ysendijcke, ende meer stercke plaetsen. Leyt meest vol garnizoenen, ende wordt allengskens betimmert ende verbetert, hebbende alsnoch haer out Kasteel, dat eertijts vast aen de Stadt was, maer door afbrekinge van een deel huyzen daer van afgescheyden is gheworden.

Recht tegen over Sluys is het Eylandeken van Cadsant, met een Dorp mede alzo ghenaemt. Dit Eylandt is voortijdts veel groter gheweest, met een Stadt ende veel schone rijcke dorpen daer op, maer de Ze⁺

Oostende ligt twe mijlen van Oudenborgh, ende wat meer dan viere van Brugge. Heeft noyt gheen⁺ stadsmueren gehadt, maer is voor de laetste troubels, ende noch tijdtlang staende de zelve, zo in grootte ende ghetale van huysen, als menichte van Inwoonders, een redelijcke Stadt gelijck geweest, met een tamelijck goede Haven, dan ten lesten door een meer dan driejarich belech ende eyntelijcke veroveringhe ghenoech tot een molshoop gheworden, ende geheel vernielt. Watter staende de voorsz belegeringe voor ende tegen de zelve ghedaen is, hoe veel duysent Menschen datter aen weder zijde ghebleven zijn, ende wat des meer mach betreffen en is ons voornemen niet alhier te beschrijven, dewijle doch 'tselve niet alleen en is buyten onse materie, maer oock zo ruchtbaer ende zelfs tot aen de uyterste palen des Werelds verbreyt is gheworden, dat men daer op wel mach passen met een kleyne veranderinghe van woorden de navolgende veersen van der Latijnscher Poëten Prince Vigillius, in het zevende boeck van AEneas:

Quanta per Ostendae regnis effesa Philippi
Tempestas ierit campos, quibus actum uterque

+ Sluys.

+ Cadsant.

+ Oostende.

[p. 75]

 

Belgicus Hispanusque animis concurrerit orbis,

 

Audijt & siquem tellus extrema refuso

 

Submovet Oceano, & siquem extenta plagarum

 

Quatuor in medio dirimit plaga Solis iniqui.

Dat is:

Wat voor een zware storm daer uyt Philippus rijcken
Op't velt ghestort zy daer Oostend' op heeft ghestaen,
En met hoe arren moet de Spaenjaert vol practijcken
En 'tNederlandsche bloedt malkand'ren vielen aan:
Heeft mogen horen zelfs die 'swerelts verste wijcken
Afzond'ren van den noyt gherusten Oceaen.
Heeft mogen horen zelfs die Titans hete stralen
Staeg braden en zeer wijt afscheyden van ons' palen.

⁺Nieupoort een fray, sterck, ende goet stedeken, is ghelegen een kleyn half mijle van der Ze, twe mijlen van Deurne, ende wat meer dan drie van Oostende. Heeft een redelijck sterck Kasteeltjen, met een goede Ty-haven, ende is ( na zommige schrijven) vereert met een titel van een Borchgraefschap. Was eertijts Zandthooft gheheten, maer in't jaer 1383 tot een stadt gheworden zijnde, ende met poorten besloten, kreeg den name die't nu noch voert.

Daer staen behalven de Hoofdtkercke twe tamelijck goede Kloosters binnen, ende ontrent anderhalf mijle daer buyten, op den wegh naer Duynkercke, light de heerlijcke ende machtighe Abdye van S.Barnards ⁺orden, die men ghemeynlijck noemt Ten Duynen, hebbende voor de troubels gehadt een zeer rijcke ende vermaerde Librye.

⁺Duynkercke leest men gesticht te zijn van Graef Boudewijn toegenaemt de Ionge, ontrent het jaer 966. Heeft den naem van de Kercken, die sich den schippers boven de Duynen in Ze vertonen, ende voornemelijck ene, die een hoghen Toren heeft, van den welcken men by zonneschijn ende klaer weder de blinckende bergen zien mach neffens Doevers in Engelandt. In de zelve Kercke is oock aenschouwens weerdich den hoghen Outaer van verscheyden marmorsteen ende Alebaster zeer konstich ghewracht, die boven de 20

+ Nieupoort.

+ Abdye ten Duynen.

+ Duynkerke

[p. 76]

duysent guldens ghekost heeft. Duynkercken leyt op d'een zyde drie mylen van Grevelingen ende zesse van Cales in Vranckrijck, op d'ander zyde vijf mylen van Nieupoort ende twaelf van Brugge. Is geduerende de voorleden troubles een recht roofnest gheweest, ende een strenghe geessel voor de Zeluyden van de Verenichde Nederlanden, die daeromme gheduerichlijck hare Oorlogs-schepen voor de Haven moesten houden liggende, ende hare schepen zo koopvaerders als Visschers ende andere de Ze passerende, doen convoyeren.

Biervliet is eertijts een goede stadt gheweest, ghelegen in een bezondere Eylandt, ontrent vijf mylen van⁺ Sluys, dan is nu ter tijd maer een Fort, bezten by de Heren Staten generael der Verenichde Nederlanden. In dese vervallen stadt is anno 1397 ghestorven enen Willem Beukelens, de welcke aldereerst ghevonden heeft de maniere van den Haring te kaken, te zouten ende in tonnen te bewaren, ghelijck nu ten tegenwoordigen tyde noch 'tgebruyck is.

De stadt Winox-berge wordt alzo genoemt na een schoon Abdye, gesticht op enen hogen berg ter ere van⁺ Sint Winock Engelsman, daer te lande ghestorven, by Graef Boudewijn met den baerde, oft (zo andere schrijven) Boudewijn van Rijssel: sy was eertijds gheheten Groenberge, ende is over het dan anderhalf hondert jaer bemuert gheworden, liggende anderhalf mijl van Duynkercke, ende zeven van Ypre. Heeft een Riviere, die sy ophouden oft lossen kan, met een waterleydinghe op de Merckt uyt-springende. Haer Casselrye begrijpt 32 Dorpen, alle ghelegen in een zeer vruchtbaer Landouwe. De Prelaet van de voorsz Abdye beslaet de twede plaetse onder de vlaemsche Abten. Daer is oock noch een Vrouwen Abdye, met een Predick-heren Klooster.

Een mijl van Brugge ende twe van Sluys ligt Damme, door welcke stadt (zo gezeydt is) de oude gracht⁺ van Brugge na de Ze loopt. Men houdt datse begonnen is ghesticht te worden int jaer 1175. ende dat by dese ghelegentheydt. Daer was door het sware opwater een gat in den dijck by den Dam in-ghebroken, alzo dat de stadt van Brugge rondom int water stondt. Dese inbreucke en konde-men met geen materialen van hout, aerde ofte stenen stoppen, want het al viel of't in een grondelose diepte ghevallen hadde. Maer Graef Floris van Hollandt, die by Philips van Elsaten Grave van Vlaenderen gevangen gezeten hadde, heeft uyt kracht van den vredehandel tusschen hem ende Graef Philips ghemaeckt, verscheyden ervarene Werckmannen over-gezonden om den voorsz Dijck te repareren. Dese komende by den Dam, vonden onder den gebroken Dijck een Hondt liggen bassen ende huylen, die zes dagen ende nachten een afgrijsselijck gheluydt maeckte, zonder dat de arbeyders wisten wat het mochte beduyden. Immers wierpen int leste den huylenden Hondt int gat, ende daer metter vaert een grote menichte van aerde boven op, zo dat sy gront kregen, ende 'tgat gheraeckten te stoppen. Graef Philips ziende dat veel Arbeytsluyden zich daer bleven onthoudende, gaf den genen die daer blyven wilden al het Landt dat zy van der Ze inwinnen ende bedijcken konden, van den Dam tot Ardenburch toe, ten eeuwigen daghe te bezitten, ende boven dien noch veel grote privilegien ende vrydommen. Waeromme datter veel Hollanders en Zeeuwen gebleven zijn, ende hebbender metter tijdt een Stadt ghemaeckt die sy na den Hondt by haer in 'tgat geworpen noemden Hondsdam. Dit heeft wel eer een goede plaetse gheweest, maer is nu ter tijd in zeer soberen staet, staende

+ Biervliet.

+ VVinox-berge.

+ Damme.

[p. 77]

meestendeels onder 'tbedwag van Brugge.

⁺Dixmuyde, een goet ende fraey stedeken, ligt van Oudenburg, van Nieupoort ende van Rousselaer bykans even verre, te wten drie mylen. Men houdt dat hier omtrent gemaeckt wordt de leckerste botter van alle de Nederlanden.

⁺Drie mylen van Dixmuyden ende vier van Duynkercke ligt het stedeken Veurne, 'twelck den titel heeft van een Borch-graefschap. Wert int jaer 1390 door bevel van Graef Philips de koene bemuert, ende sijn grachten ghewijdt. Heeft dry Parochie kercken, van de welcke die van Sint Walburg de principaelste is, bedeckt met loot. De Casselrye van Veurne heeft onder haer 72 Dorpen, ende onder de zelve de voorsz Abdye Ten Duyne, oft (zo andere schrijven) Van Duyne, met noch een Vrouwen Abdye tot Roesbrug, onder de welcke staen acht rijcke Dorpen, hebbende ijder hare bezondere vierschare ende jurisdictie.

⁺Bourborg wordt by andere Brouckborg geheten, van wegen het vruchtbaer brouckachtich lands daert mede omcingelt ende in ghelegen is, een schoon ende sterck stedeken, eertijdts toebehoort hebbende den lest overleden Koning van Navarre, ende liggende omtrent een myle van Grevelingen, vierdehalve van Duynkercke, ende even zo verre van Minox-berge.

⁺Tusschen Kalis en Duynkercke, drie mijlen van elcke plaetse verscheyden, ligt de stadt Grevelinghe, niet zeer wijdt van der Ze, op den watervloet Ha, een van de sterckste plaetsen van geheel Nederlant, hebbende vijf bolwercken, waer van de viere ghemaeckt zijn tot koste van de vier leden van Vlaeneren, ende het vijfste is betaelt eensdeels van Walch-Vlaeneren, eensdeels van den Landtsheer zelve. De stadt wert gesticht op Sinte Willebrorts Dorp, int jaer 1160. by Graef Diederick toeghenaemt van Elsacen. Sy pleech mede toe te komen den voorsz Koning van Navarre, ghelijck oock Duynkercke, ende meer andere heerlijckheden daer omtrent.

⁺Cassel, in oude tyden Castellum ofte Casterum ghenoemt, ligt op een hogen vruchtbaren berg, vier mylen van Winox-berge, ende zo veer van Teruanen. Is een redelijck stedeken, dat noch enighe overblijfselen heeft van sijn oude waerdigheydt, ende met name twe Collegien van Kanonicken. De Casselrye van Cassele is van grote inkomsten, onder haer hebbende 52 Dorpen. In dese contreye worden in enen poel ghevonden drie dryvende Eylandekens, vruchtbaer, ende daer beesten op weyden.

⁺Kortrijck is zeer bequamelijck ghelegen op den watervloedt Leye, van Rijssel, Doornick, Ypre en Oudenaerde even verre vescheyden, te weten vijf mylen. De voorsz vloedt loopter midden door, tot groot gherief van de Laken/bereyders ende Verwers. De stadt hout-men voor een van de oudste van Vlaeneren, ende ligt (zo Becanus ghetuycht) int quartier dat eertijds bewoont hebben de Centrones, volckeren staende onder de vryheydt ende bescherminghe van de Nervij. Sy is wel betimmert met veel schone huysen, oock redelijck sterck ende fray, hebbende een zeer oudt Kasteel. Hare Casselrye begrijpt zesentseventich Dorpen, onder welcke 'tvermaerste is Ingelmunster, een Baronie, ende Isegem, by Mans ghedencken verheven tot een Graefschap, daer groten handel van Lijnwaet ghedreven wordt.

⁺Op de Schelde, vijf mylen van Gent, ende zeven van Doornick, leyt de goede, sterck, ende neerachtighe

+ Dixmuyde.

+ Veurne.

+ Bourborg.

+ Grevelinge

+ Cassel.

+ Kortrijck.

+ Audenaerde

[p. 78]

stadt van Audenaerde, die-men houdt alzo ghenaemt te zijn van de oude Narven oft Nervij. Men maeckt hier onder andere zeer grote menichte van Tapisserye van alderley soorten ende pryzsen, maer boven al veel Lijnwaets. In de Casselrye van Audenaerde telt-men 33 Dorpen, ende ligt tegen over de stadt, aen d'ander zyde van de Schelde, het stedeke Pamele, met een schone stenen brugghe aen Audenaerde ghelijck als vast.⁺ Dit Pamele is een van de vier Baronien van den Beer, toebehorende sijn eygen Here. Ende dit zijn als de besloten steden die Marchantius in Duytsch Vlaenderen telt, uytghenomen Hulst, het welcke wy met Guicciardin onder Keyserrijx Vlaenderen zullen beschryven. Nu moeten wy oock wat zegghen van de voornaemste Vryheden ofte onbesloten steden des zelven quartiers.

Deynse (dat Guicciardin onder de steden rekent) is een fraeye, oude ende stercke plaetse, drie mylen van⁺ Gent, ende vyve van Kortrijck, op den watervloet Leye, tegen over het schone Dorp Petegem.

Ardenborg (dat de zelve Guicciardin mede telt onder de besloten steden) ligt een mijl van der Sluys, ende⁺ drie van Brugge, tegenwoordelijck staende onder 'tgebiedt van de Heren Staten Generael der Verenichde Nederlanden, die het wonderlijck hebben doen stercken, ende stadich met goede garnizoenen bezet houden.

Middelborg is ghesticht (zo Olivier van der Marcke schrijft) int jaer 1446 door Heer Pieter Blandelijn, Thresortier van de Ordre des Gulden Vlies, een rijck ende machtich Man. Het ligt een mijl van Damme, ende derdehalve van Brugge, hebbende eertijds besloten geweest, zoo't aen zommighe overblijfsels wel⁺ blijckt: want heeft noch tegenwoordelijk vesten ende grachten.

Een kleyn mijlken van Oudenborg ende twe mylen van Brugghe leyt Ghistele, een fraeye plaetse, daer⁺ veel Lakenen ende Sayen ghemaeckt worden, Daerenboven ist een treffelijcke ende doorluchtighe Baronie, want de huysen van Chistele ende van Halewijn zijn van de oudste gheslachten van Vlaenderen.

Honscote heeft als in enen dryhoeck Wynoxberge, Veurne ende Loo, liggende van elx verscheyden omtrent⁺ twe mylen. Is een rijcke ende schone vlecke, daer grote menichte van Sayen ghemaeckt wordt, de welcke zeer vermaert zijn, ende naer allen kanten ghezonden worden. Heeft voor de troubles ghetelt omtrent de twintich duysent Inwoonders, hun meest al ghenerende met de voorsz Sayetterye.

Poperinghe leyt twe mylen van Ypre, ende twe van Cassel, is een fraye, doch niet zeer grote vlecke, met⁺ een wonder schone Kercke, ende placht jaerlijx te leveren een grote menichte van bayen tot voeyeringhe, oock grote handel te hebben van Hoppe.

Twe mijlen van Poperinghe ende drie van Yperen is Belle, een grote lustige vlecke, daer veel Lakenen⁺ ghemaeckt worden. Onder de Casselrye van Belle zijn begrepen thien Dorpen, behalven die viere die sy de Hoecken noemen.

Ontrent twe mylen van Ypre ende zo verre van Belle staet Meessene, een fraye plaetse met een rijcke Abdye van Vrouwen, wiens Abdisse is Vrouwe van Meessene, zo wel int geestelijcke als int wereldlijck.⁺

Menen ligt op de watervloedt Leye, twe mylen van Kortrijck, ende drie van Rijssel,een redelijcke grote⁺ vlecke met grachten ende een opgaende brugghe tegen den aenstoot der vyanden. Ghedurende de inlandsche oorlogen heeft-men Menen begost tot een Stadt te maken, ende gheweldich gesterckt. Men maeckter

+ Pamele.

+ Deynse.

+ Ardenborg

+ Middelborg.

+ Ghistele.

+ Honscote.

+ Poperinge.

+ Belle.

+ Meessene.

+ Menen.

[p. 79]

veel Lakenen, ende brouter zekere bieren die vermaert zijn voor de beste van Vlaenderen.

⁺Roesselaer ligt van Kortrijcke vierdehalf myle, ende vijftehalf van Dixmuyde, een grote schone Vlecke, toekomende den Hertog van Kleve, zo mede doet de oude Vryheydt Torout, ende 'tvermaerde Dorp Wynandale, met meer andere goederen, die hem verstorven zijn als Erfghenaem van den eertijds doorluchtigen Here Philips van Ravesteyn.

Haerlebeke liggende op de Leye, een myle van Kortrijck, is een zeer fraye ende lustighe plaetse, van de oudtste in Vlaenderen. Heeft een Kanonizye, met den titel van Borchgraefschap, ende is het eygen ⁺Vaderlandt van Liderick, Engeran, ende Andaker van Haerlebeke, eerste Woutheren ofte Forestiers van Vlaenderen, zo hier boven ghezeydt is.

⁺Het twede deel van Vlaenderen dat eertijtds onder de Krone van Vranckrijck gestaen heeft, ende van de zelfde te lene ghehouden wierdt, is gemeynlijck geheten Walsch-Vlaenderen, uyt oorzake dat de Inwoonders de Walsche sprake ghebruycken, die al van Menen af opwaerts begint. Dit quartier (hoe-wel enige ⁺anders meynen) heeft van eersten af een Lichaem ghemaeckt met Vlaenderen, ende den Graven altoos gehoorzaemt, zelfs wel hondert jaren na dat Artois van Vlaenderen afghescheyden is gheweest. Maer int ⁺jaer 1305 ist ghebeurt, dat wesende Graef Gwye, toeghenaemt Dampier, met Robrecht sijn oudste zone, namaels Grave, toeghenaemt van Bethunen, ende veel andere Edelen ghevangen van Koning Philips de vierde van Vranckrijck, ende gerantsoent voor veertich duysent ponden Tournoys, na dat die somme al opghebracht was, de voorsz Koning nochtans hem daer mede niet en vernoegde, maer moesten hem jaerlijx beloven te betalen noch twintich duysent ghelijcke ponden, daer voor sy hem de Steden ende Casseryen van Rijssel, Douay ende Orchies verbonden ende te pande stelden. Doch zijn de zelve steden ende leden namaels ⁺in den jare 1396 by houwelijcke wederom met haer oude Lichaem verenicht, ende dat zo vestelijck, datse niet meer daer van en mochten ghescheyden worden, ten ware by ghebreke van maanelijcke oir. Welcke conditie in het jaer 1420 tusschen Koning Caerle de zeste van Vranckrijck, ende Hertog Philips van Bourgoignen, Brabandt etc. toeghenaemt de Goede, zo verre is uytghebreydt, dat in de zelfde quartieren oock de Vroupersonen succederen mogen, uytghezondert die komen van over dwars. Het welcke van dien tijdt af niet gheschiedt wesende, zijn de Graven van Vlaenderen tot noch toe oock Heren gebleven van de voorsz steden. Maer dewyle die staende den tijdt van de voorsz verpandinghe ghenoechsaem tot een bezonder Provincie geworden waren, hebbende haren Gouverneur ende jurisdictie a part, ende contribuerende onder haer eygen Staten, zo hebbense oock na de voorsz weder-inlyvinge de zelfde maniere van regeringhe blyven houdende, ende met Duytsch-Vlaenderen (behalven datse beyde onder enen Here stonden) niet veel anders ghemeen ghehadt, dan datse in kas van appellen gestaen hebben ende noch staen onder den Hove Provindiael te Gent, maer tegens die van Duytsch-Vlaenderen wederomme staen onder de Rekenkamer van Rijssel. WalschVlaenderen stoot in't noorden aen Duytsch-Vlaenderen, int zuyden aen 'tBisdom van Camerijck, int oosten ⁺heeft het de Schelde, ende int westen scheyt het de Leye van Artois. Is wel een kleyn, maer zeer goet, schoon ende vruchtbaer landt, bezonder van Terwe, ende grasrijcke weyden, hebbende boven de dry voorgemoemde

+ Roesselaer.

+ Haerlebeke

+ Beschrijvinge van wals-Vlaenderen.

+ waerom also genaemt.

+ VVanneer van Duytsch vlaenderen af gescheyden.

+ Ende weder daer mede verenicht.

+ Hoe bepaelt.

[p. 80]

steden, die wy terstondt gaen beschrijven, noch zommighe ander goede plaetsen, van de welcke mede wat breder ghesproken sal worden. Syne Staten bestaen in dry Hoofden, die-men noemt Hoghe Iusticiers.⁺

De Stadt, die de Nederduytschen verdoventlijck Rijssel noemen, in plaetse van Isle, oft Isel, wordt by⁺ den Francoisen ende haer Inwoonders eygentlijck L'ile gheheten, dat zo veel is te zeggen als Eyland. De Latinisten haer daer in volgende noemense insula. Welcke beyde namen men daer uyt hout ghesproten te⁺ wezen, datse voortijdts gelijck een Eylant gelegen heeft in't midden van verscheyden broecken ende staende wateren, die met langheyt van tijde door der menschen behendigheyt uyt ghedroogt ende met aerde ghevult zijn. Andere zeggen dat sy den name gekregen heeft van veel Eylandekens voormaels daer ontrent ghelegen, ende moghelijck hebbense beyde ghelijck. Langs de Stadtvesten van Rijssel op de zijde van het⁺ Kasteel loopt een waterken, welck sijnen oorsprong neemt by Lens in Artois, ende valt by het Dorp van Deulemont in de Leye. Rijssel leyt drie mijlen van Meenen, vijve van Doornijck, ende wat verder van Ypre. Is ghesticht van Boudewijn met den Baerde Grave van Vlaenderen in het jaer duysent ende zeven. Daer na heeft sijn zone Boudewijn toegenaemt de Goedertieren, oft anders oock Boudewijn van⁺ Rijssele, deze Stadt, als sijn eygen Vaderlandt ende geboorte-stede zeer bemint, ghevordert, vermeerdert, ende onder andere weldaden met vesten ende mueren doen besluyten in't jaer 1066. Daer toe oock de heerlijc Kercke ende het overschone Convent van S.Pieters doen opbouwen, het zelfde begiftende met grote⁺ke renten, om de Canonicken die hy hier instelde te onderhouden. Binnen Rijssel staet een fray Kasteel, daer⁺ men noch het oude overblijfsel van het Kasteel le Bucq ziet, welcke d'eerste woninge is geweest van de Forestiers aldaer tot bewaringe van Vlaenderen door den Koning van Vranckrijck gestelt. Al van veel jaren herwaerts is dit een schone, rijcke, ende wel bewoonde Stadt, die veel Adels heeft, ende met name veel⁺ Kooplieden, die groten handel doen, Daerenboven veel fraye konstenaers die grote menichte van veelderley koopmans waren maken, maer bezonderlijck sayen, half ofsetten, ende grofgreynen op de Turcksche wijze, zo dat deze Stadt naet Antwerpen wordt gehouden voor de beste Koopstadt van de Nederlanden staende onder 'tgebiet van de Ertshertogen. Te Rijssel rezideert de Reken-kamer van Vlaenderen, voor⁺ den welcken moeten rekenschap gheven niet alleen de Rentmeesters ende Ontfangers van't zelve Graefschap, maer oock die van Artois, Henegouwe, Valencijn, Doornick ende het Doornicksche, Namen, ende de Heerlijckheyt van Mechelen. Den Raed van deze Reken-kamer is aldereerst inghestelt door Hertogh Philips van Bourgoignen toegenaemt de Koene, tot een rechtstoel om de klachten des volx te horen ende goet recht te doen, ende met enen de rekeningen op te nemen van des Landsheren Erfgoederen ende domeynen. Maer Hertog Ian sijn sone, ziende dat de voorsz Raed zo veel zaken teffens niet en mochte uytrechten, heeft den zelven in tween gedeylt, ende 'tHof Provinciael van Vlaenderen ingestelt binnen Gent. In de Reken-kamer van Rijssele worden oock bewaert de registeren ende originalen van de privilegien den lande door sijne Graven verleent. Rijssel heeft groot ghezegh ende heerschappye over verscheyden Casselryen ende veel schone Dorpen, wezende (op dat wy het kort maken) de Hoofdtstadt van gantsch Walsch-Vlaenderen, binnen de welcke by onzen tijden de Iesuiten een Collegie ghebout hebben, dat men hout voor

+ Syne Staten.

+ Beschryvinghe van Rijssel.

+ VVaerom alzo geheten

+ Gelegentheyt.

+ Stichtinge.

+ Kercke van S.Pieter.

+ Kasteel.

+ Neringe.

+ Reken-kamer.

[p. 81]

het schoonste van alle de Nederlanden.

⁺De Stadt van Douay willen zommighe zeggen dat ghelegen zy in de quartieren eertijts bewoont by de volckeren Catuaci, van de welcke Iulius Caesar gewach maeckt in't eerste boeck sijner Commentarien. De ⁺watervloet Scarpe loopter toe verscheyden plaetsen door, ende boven dien zijnder veel schone fonteynen. Het is een goede, tamelijck grote ende stercke Stadt, wel betimmert met fraye maer oude huyzen. Heeft ⁺veel Kercken en Kloosters, onder andere die van Onser Vrouwen, ghesticht (zo men zegt) by Arcanaldus Connestabel van Vranckrijck, omtrent het jaer ons Heren vijf hondert, ten tijde van Koning Clouys. Daer zijn oock twe Kercken die Canonicale Collegien hebben, te weten Sint Pieter, en Sint Ayme, ofte ⁺Amatus ende. Te Douay is de stapel van alderley granen, die aldaer van verscheyden omliggende quartieren overvloedich aenkomen, waer voor groten handel valt. De Casselrye van Douay begrijpt veel goede Dorpen, ende streckt haer over veel omliggende platte landen. Om deze Stadt te vercieren ende verbeteren heeft Koning Philippus de twede van Spaenjen met konsent van den Paus aldaer opgerecht een ⁺Vniversiteyt oft Hoge Schole, ghelijck die van Leuven. Deze Vniversiteyt wordt zeer bezocht doordien de Studenten aldaer goede middel hebben om met enen de Fransche tale te leren, die in deze Nederlanden zo dienstelijck ende hoognodich is. Men doeter lessen in alle faculteyten ende goede konsten. De Iesuiten hebbender groot gezeg, ende sy is met veel vryheden ende privilegien begaeft.

⁺Drie mijlen van Douay ende vijf van Rijssel leyt Orchies, een fray ende lustich stedeken, daer saeyen ende veel andere diergelijcke stoffe met grote menichte gemaeckt worden. Ende dit zijn de drie Hooftsteden van Walsch-Vlaenderen, welcker hoge Officieren ende ander gedeputeerde maken de Staten des zelven Lants. In het welcke mede gelegen zijn deze naervolgende goede plaetsen.

⁺Lannoy, daer veel tripen ghemaeckt worden, ende waer van de naem voert het oude doorluchtige huys van Lannoy, uyt het welcke ghesproten was Charles de Lannoy, Onder-Koning by Keyser Caerles tijden van't Rijck van Napels, ende Prince aldaer van Sulmona, welck Prinsdom sijn nakomers noch ter tijdt bezitten. De stercke plaetse van Lannoy komt tot mijn Here den Prince van Oraenjen, als erfghenaem van den Huyze van Bueren.

⁺Espinoy, dat een zeer schoon ende vermaert Dorp is tusschen Rijssel ende Douay, voert den naem ende titel van een Prinschap, ende hoort toe den doorluchtigen Huyze van Melun.

⁺Armentiers, een machtige, rijcke, ende wel bewoonde Vlecke, heeft privilegien als een bemuerde Stadt, ende levert jaerlijx uyt by tijdt van vrede meer dan vijf en twintich duysent lakenen, voornemelijck van die soorte die men ghemeynlijck noemt van vier koleuren, zeer geacht ende ghezocht zelfs tot in Constantinopelen toe. Deze plaetse leyt drie mijlen van Rijssel, ende zo veel van Belle.

⁺⁺Tusschen Armentiers ende Steegers is ghelegen een landeken zeer schoon ende vruchtbaer van graen, ooft, ende ander eetwaren, genoemt het landt van Love. Dit Landeken heeft vier Dorpen, waer af Leventis het hoofd is, een wel bevrijde Vlecke gelijck een Stadt, met een Proostye die vry is van alle tribuyten die men Landshere moet geven. Deze Heerlijckheyt heeft eertijts den Paus van Romen toeghe-

+ Douay

+ Sijn Riviere

+ Hooftkerc.

+ Stapel van granen.

+ Hoge Schole.

+ Orchies.

+ Lannoy.

+ Espinoy.

+ Armentiers

+ Het landeken van Love.

+ Leventis.

[p. 82]

komen, hem ghegeven wesende by een van de Graven van Vlaenderen, maer is namaels, zonder datmen weet om wat oorzake, weder ghekeert aen de zelfde Graven.

De stadt Doornick, ende 'tLandt by den Nederduytschen genoemt het Doornixsche, by den Walen Tournesis, worden van Guicciardin mede beschreven onder Walsch-Vlaenderen, alhoewel hy zelf bekent, dat sy⁺ een lidt op haer zelven alleen zijn, ende hare bezondere Staten hebben: ghelijck sy dan oock in gemene lands lasten haer eygen quote ghewoon zijn op te brengen, ende hare bezondere ghedeputeerde op alle Landtdagen ende vergaderingen van de Staten generael te zenden: doende zelfs de Landsheren int bezonder aen den Prevoost, Ghesworenen, Schepen, Raden ende Officieren der Stadt, ende dese weder aen hem eedt, die alle Princen ende hare Onderzaten malkanderen over ende weder ghewone zijn te doen. Wy zullen Guicciardin om der ordre wille hier in volgen, ende zeggen voor eerst dat de stadt Doornick ghelegen is op de grensen van Henegouwe ende Walsch-Vlaenderen, aen de waterstroom Schelde, die daer bykans midden door⁺ loopt. Douay ligter acht mylen van daen, ende Orchies maer viere. Het is een treffelijcke, grote machtighe ende stercke stadt, maer niet zeer gheschickt van straten oft huysen. De Inwoonders dryvender⁺ groten handel met verscheyden soorten van sayen ende andere krameryen, die aldaer overvloedich gemaeckt worden. Sy plegen in ouden tijden zeer goet Fransch te wesen, ende dat overmits de grote vryheydt die sy in Vranckrijck ghenoten, daer sy alderley koopmanschap uyt ende in voerden zonder tol ofte chijns te geven, gherievende alzo de Neerlanders met de Fransche waren, die-men by haer zo goeden koop kreeg, als in Vranckrijck. Dit maeckte datter die van Parijs, Lyons, Rouanen, Rochelle ende meer andere haer packhuysen hadden, daer-men alle gerief in vondt, ende dat die van Doornijck int jaer 1187 vrywillichlijck van Vlaenderen afwijckende, haer begaven onder de ghehoorzaemheydt van Koning Philips de eerste van Vranckrijck. Ghelijck sy mede int jaer 1467 aen Koning Lowijs de elfde, zo hy binnen de Stadt quam een goeden Lelye presenteerden, ende een ijder Borger zulcken Lelye in 'thart te dragen betuychden. Naderhand-, te weten int jaer 1513 heeft Koning Hendrick de achtste van Engelandt de stadt op verscheyden plaetsen alzo beschoten ende bestormt, dat de Borgers vrezende voor haer uyterste verderf, zich behoudens Lijf⁺ ende goedt zonder groten wederstandt over-gaven, ende wert de stadt van d'Engelschen niet alleenlijck met goede garnizoenen, maer oock met een sterck Slot (dat sy nieu lieten bouwen, ende nu ter tijd noch in wesen is) wel bezet, maer namaels ziende dat sy haer te verre ghelegen was, ende te kostelijck viel om houden,⁺ hebben syse voor een grote somme van penningen over-gelaten aen de Francoysen, dieze bezeten hebben tot⁺ den jare 1521 toe, als wanneerse Keyser Caerle de vijfde door 'tbeleydt van Graef Hendrick van Nassou by appoinctement heeft ingenomen, ende 'tafgedwaelde Lidtmaet wederom met sijn vorige Vlaemsche Lichaem verenicht, doch alzo (als ghezeydt is) dat sy enen bezonderen staet maeckt, welcke bestaet uyt drie leden, te weten de Geestelijckheydt, den Edeldom, ende de vier hoghe Richters. Van de outheydt ende naem deser⁺ stadt zijn verscheyden ghevoelens, maer gheheel onzeker, ende swaer om bewysen. Dit houdt-men voor onghetwijffelt, datse gheweest zy de Hooftstadt der straffe ende strijdbare Nervien, van de welcke men lesen mach by Iulius Caesar in sijn twede ende vijfde boeck van de Fransche oorloghe. Sy heeft veel Kercken,

+ Beschrijvinghe van Doornick ende het doornickse

+ Stadts gelegentheyt.

+ Neringe.

+ wordt Engelich.

+ wederom Frans.

+ Ende eyndelijck Borgoens.

+ Staten van Doornick.

[p. 83]

die-men meest alle met enighe trappen op gaet, maer zijn doncker, ende niet al te schoon. De Opper-kercke ⁺is ghesticht ter eren der Maget Maria, de moeder onses Zalichmakers, door Chilperijck Koninck van ⁺Vranckrijck, ende rijckelijck met veel renten begift. Dese Kercke is een oude Bisdom, wiens eerste Bisschop is gheweest Cleutherius, int jaer ons Heren 494. Wel is waer datse daer na meer dan zes hondert jaren lang onderdanaen is geweest den Bisdomme van Noyon in Picadye, maer Eugenius der derde Paus van Romen heeft ten verzoecke van Sint Bernardus het Bisdom alhier weder ingestelt int jaer 1146. tot ⁺Bisschop kiesende enen Anselmus, die te voren Abt was van Sint Vincent te Laon. Op de voorsz Kercke staen vijf grote vierkanten Toornen, meest uyt eenderhandt ghewrocht, oock zijn de mueren van der Stadt rondom zo vol Torens, datmender in alles telt negenentnegentich, uyt welcke getal zommighe willen afbrengen den naem van de stadt, die int Walsch is Tournay, ende daer voor stellende het woordeken cent (hondert) zo veel beduydet als Cent tours n'ay, Hondert torens en heb ick niet: want het isser quansuys een min. Maer dit meyn ick zijn praetjens voor de vaeck.

⁺In het landt van Tournaisis op de Schelde ligt Mortaigne, eertijds een vermaerde ende treffelijcke stadt, maer door de Fransche oorlogen tegen Vlaenderen zeer verdorven, ende tot een Dorp gheworden, met een sterck Slot tot sijner bescherminghe. Welck Slot Carolus Quintus de stadt Doornick inghenomen hebbende heeft doen af-werpen, alzo dat Mortaigne nu niet anders en is als een enckel Dorp, liggende dry mylen van Doornick, ende toebehorende sijnen bezonderen Here.

⁺In het zelve Doornicksche landt ontrent vier mylen van de stadt is mede ghelegen de schone Vlecke van Sint Amand, hebbende poorten, vesten ende grachten gelijck een stadt, ende daer beneffens een van de rijckste Abdyen van Vlaenderen, welckers Abt is Here van de zelve plaetse ende van haren byvang, zo wel int wereldlijcke als int geestelijck. Ende daer me de willen wy de beschrijvinghe van Walsch-Vlaenderen gheyendicht hebben.

⁺Het deel van Vlaenderen dat-men Keyserrijx noemt, om dat het de Graven plegen te lene te houden van den H.Roomschen Rijcke, is een kleyn Landeken tusschen de Schelde ende Dendre, op de Frontieren van Brabandt. Men heet het nu ter tijt meest het landt van Aelst, nemende een deel voor 'tgeheel, want anders begrijpt het boven 'tGraefschap van Aelst oock die vier Ambachten, het landt van Waes, ende sommighe Dorpen over de Schelde.

⁺Aelst, de hooftstadt niet alleen van haer bezonder Graefschap, maer van gheheel Keyserrijx Vlaenderen, is een goede ende zeer stercke stadt, ghelegen op de watervloedt Denre, twe mylen van Dendermonde, vijf van Gent, vier van Brussel, ende zes van Mechelen. De principaelste neringhe van haer Borgers bestaet in de Hoppe, die in dit Landeken overvloedelijck wast. Sy is vereert met den titel van Borchgraefschap, ende placht wel-eer Munt te slaen, maer dat recht heeft Graef Gwye van daer overghedragen tot Gent. Heeft een Canonicale Kercke ghesticht ter ere van Sint Gangerius, met twe Mannen Kloosters ende een ⁺Vrouwen Klooster. De Graeflijckheydt des Lands van Aelst leest-men dat haren oorsprong gehadt heeft uyt de Graven van Nieu-kasteel, int jaer 948, tot Gent gebout van den Keysers Otto de eerste, als wanneer

+ Hooft kercke.

+ Bisdom.

+ Ghetal van torens.

+ Mortaigne

+ S.Amand.

+ Beschrijvinghe van Keyserrijx Vlaenderen.

+ Aelst.

+ Graefschap van Aelst.

[p. 84]

het Braecklandt (want alzo wert dit Landeken doe ghenoemt) ghedestineert werdt tot onderhoudt van des Keysers garnizoen op 'tvoorsz Kasteel, ende uytghegeven tot een Graefschap. Een der zelver Graven ten Wyve genomen hebbende de dochter van Graef Dierick van Vlaenderen, won daer by een enige zoon, mede Dierick gheheten. De welcke te overlijden komende zonder wettighe kinderen int jaer 1174. zo heeft Philips van Elsacen Grave van Vlaenderen middel daer door ghekregen om te worden Grave van Aelst, ende na dien tijdt en ist zelve Graefschap noyt van Vlaenderen afghezondert gheweest. Zijnde door even de zelfde oorzake de Grave van Vlaenderen ghenoemt gheworden Prince des heyligen Roomschen Rijx, een van de vier krijgs-graven ende beschermer des Bisdoms van Kamerijck. Onder Aelst leggen hondert en tseventich Dorpen, zo dat dese stadt haer ghebiedt ende palen strecken tot⁺ aen de mueren van Gent, tot voor de poorten van Audenaerde, ende op een myle weegs na tot die van Dendermonde.

⁺Onder den staet ende heerlijckheydt van Aelst is begrepen de stadt van Ninove, oft Nien-hove, liggende twe mylen van daer, ende hebbende haer bezonder recht ende jurisdictie.

⁺In het landt dat-men noemt de vier Ambachten liggen vier steden, een bemuert, ende drie zonder mueren oft vesten, Onder de welcke voor eerst is Hulst, een redelijck goede stadt, liggende vier mylen van Rupelmonde, ende met den titel van Borchgraefschap verciert.

Axele, mede een tamelijck stedeken, maer niet rondom bemuert, ligt anderhalf myle van Hulst, ende viere⁺ van Gent, staende onder 'tgebiedt van de Heren Staten generael der verenichde Nederlanden.⁺

Bochoute ende Assenede zijn het derde ende vierde van de voorsz Stedekens, liggende elx twe mylen van⁺ Axele. Dese vier Ambachten hebben onder haer dertich Dorpen: Hulst twaelf, Axele ende Assenede elck zeven, ende Bochoute vier.

Het landeken dat-men noemt van Waes begrijpt zeventien Dorpen, waer van het voornaemste is dat⁺ van Nicolaes.

Boven dien zijnder int landt van Aelst noch twe Prinsschappen, ende verscheyden Baronyen. De Prinsschappen zijn Steenhuyse, dat een fray Dorp is, hebbende synen bezonderen Here: ende de grote vlecke van⁺ Gavere, met een goet ende sterck Kasteel, waer af de Grave van Egmondt sijnen eersten titel plach te ne- ⁺men, hem schryvende Prince van Gavere. De Baronyen zijn Liedekercke, Sottegem ende meer andere.

Het gene dat ghezeydt wort het eygen ofte Domaine van Vlaenderen, begrijpt de Steden van Dendermonde ende Geertsberge, met de vlecke van Bornhem, ende verscheyden Dorpen. Waerom dat dit quartier voert den name van Eygen, hebben wy hier voren verklaert, te weten om dat het de Vlaemsche Graven van niemandt te leen en houden, maer hoe dat zulx bygekomen zy en is velen misschien niet bekent, ende⁺ zullen't derhalven hier kortelijck aenwysen. Dierick Grave van Vlaenderen hadde den Hertoch van Brabandt grote assistentie ghedaen tegen de Grimbergers, ende werdt daer voor van hem beschoncken met desen staet, die te voren onder Brabandt behoorde. 'Tis wel waer dat hy namaels door houwelijck in Vranckrijck getransporteert ende aldaer verkocht is geworden aen Koning Philips, toegenaemt van Valoys, maer⁺ die, om te vorderen zeker houwelijck, heeft hem int jaer 1347 weder gegeven aen Louys van Male Grave

+ Iurisdictie ende palen.

+ Ninove.

+ Beschrijvinge van de vier Ambachten.

+ Hulst.

+ Axele.

+ Bochoute ende Asenede

+ Landt van VVaes.

+ Steenhuyse.

+ Gavere.

+ Beschrijvinge van eygen Vlaenderen.

+ Hoe't aen Vlaenderen eerst ghekomen is.

[p. 85]

van Vlaenderen, ende sedert is hy altijt verknocht ghebleven aen 'tzelve Graefschap.

⁺Denremonde, dat men kortheyts halve Dermonde noemt, heeft zijn naem van den vloet Denre oft Dender, aen wiens mondt het ghelegen is, juyst daer het valt in de Schelde. Is een goede, stercke, ende naer advernant oock rijcke Stadt, verscheyden zes grote mijlen van Antwerpen, ende van Gent, Mechelen ende Brussel elck vyve. Daer is binnen een schoon Collegie van Canonicken, ende het enige Mannen Klooster in Vlaenderen van der Brigitten orden.

⁺Geertsberge, van de Francoisen met een gebroken woordt Granmont gheheten, is gelegen op de Denre, drie mijlen van Audenaerde, ende vijf van Denremonde, een kleyn, maer zeer fraey ende lustich Stedeken, ghesticht by Graef Boudewijn van Vlaenderen, toegenaemt van Bergen, in't jaer ons Heren 1068.

⁺Bornhem is een fray Dorp met een schoon Kasteel, ende veel gehuchten, die het onderdanig zijn, wordende t'samen ghenoemt het landt van Bornhem.

⁺Rupelmonde heeft den naem van den watervloedt Rupel, die hier in de Schelde loopt, ende is ghelegen aen de slincker zijde des zelven, drie mijlen van Antwerpen. Dit Rupelmonde is een out Kasteel, op het welcke van des Lantsheren weghe bewaert worden de Originalen van de privilegien des Graefschaps van Vlaenderen, ende somtijts oock enige gevangenen, daer de Landsheer allene van disponeert. Behalven dit Kasteel is hier oock een groot ende schoon Dorp, in het welcke geboren is Gerardus Mercator, een voortreffelijck Wereltbeschrijver. Geheel Keyser-rijx ende eygen Vlaenderen, heeft zeer goet ende vruchtbaer Landt, ende brengt onder andere voort overvloedich veel goede Krappe, oft Verwers Meede. Ende hier mede hebben wy nu het gantsche Vlaenderlandt beschreven, welck ghehouden wordt voor het machtigste Graefschap van heel Christenrijck, gelijck Vranckrijck voor het machtichste Koningrijck, Milanen voor 'tmachtigste Hertogdom, ende Vrieslandt (een van de 17 Nederlanden) voor de grootste ende machtigste Heerlijckheyt.

+ Dendermonde.

+ Geertsberghe.

+ bornhem.

+ Rupelmonde.