Logo DBNL
Nieuw Nederlandtsch caertboeck (1616)

Nieuw Nederlandtsch caertboeck

(1616)–A. Goos, Reinier Telle–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Beschrijvinge des hertogdoms van Gelre.

+IAN van Reygersberge, Chronijck-schrijver van Zelandt zegt dat het Landtschap nu ter tijt Gelderlandt ofte Gelre genaemt, eertijds Ponthisgeheten heeft, ende van Keyser Caerle toegenaemde Caluwe eerst tot een heerlijckheyt gemaeckt is in den jare 878. Sijn eerste Here (zo Guicciardin verhaelt) is geweest enen Winchard van Pont, die met sijn broeder Leopoldus ghesticht heeft het Kasteel Ponte-Gelre, dat nu is de Stadt van Gelre, die het ghehele landtschap den naem geeft. Den welcken nochtans andere Schrijvers willen afbrengen van Gelduba, een Stadt wel-eer (na 'tgetuygenisse van Kornelius Tacitus) ghelegen aen den Rhijn, maer nu ter tijt ze geheel vergaen, datter geen gedachtenisse meer af en is by de menschen. Zommige vertellen dat by des voorsz Keysers tijden zeker groot, wreet, ende venijnig beest in dit landt zoude gescholen hebben onder een zekeren boom, dat noch menschen noch vee en verschoonde, maer al verslondt wat hem ontmoete, zo dat de Inwoonders 'tlandt moesten ruymen, ende zich bergen in holen ende speloncken. Dit merckende twe Sonen van den Here van Pont, hebben 'tbeest met listen ondergaen ende na lange worstelinge overwonnen. Tot ghedachtenisse van welcke victorie de de zelve Here een Kasteel gebout heeft niet wijdt van de Mase aen den watervloet Neers, ende 'tzelve geheten Gelre, om dat het beest dickmaels alzoo plach te roepen. Wat hier van te houden sy laten wy den verstandigen Leser oordelen. Marlianus ende Munsterus schrijven, dat dit Landschap ten tijde van Iulius Caesar zoude bewoont geweest hebben by de Menapios: andere, by de Sicambros, een zake daer wy de +Wereldbeschrijvers van willen laten disputeren, dewijle ons daer weynich oft niet aen gelegen is. 't Sal genoech zijn te zegghen, dat de zevenste ende laetste Here van Gelderlandt, mede ghenoemt Winchard, als hy quam te sterven, maer een enighe Dochter achterliet, ghetrout met Graef Otto van Nassou, die in't jaer +1079 by Keyser Henrick de derde vereert werdt met den titel van Grave van Gelre. Twe hondert vijftich jaren daer na, te weten in't jaer 1329 (onder stellen 10 jaer later) werdt Grave Reinout van Nassou de twede van dien name, overmits sijne vromigheyt, mogentheyt, ende getrouwigheydt tot den Heyligen Roomschen Rijcke, by Keyser Lodewijck van Beyeren, te Francfort op den Rijxdach, ten by wezen niet alleen van de Keurvorsten, maer oock van de Koningen van Vranckrijck ende Engelandt, gemaeckt den eersten Hertog van Gelre.

Hoe nu dit Hertogdom namaels ghekomen zy anen den Keyzerlijcken huyze van Oostenrijck, ende wat het in deze laetste inlandtsche oorlogen al ghedaen ende gheleden hebbe, eer sijn quartieren, behalven alleenlijck de Stadt Grol (daer d'Ertshertogen over ghebieden) hare vryheyt verkregen hebben, die sy teghenwoordelijck onder de regringe van de Heren Staten Generael der verenighe Nederlanden ghenieten, daer van mach men lezen by Guicciardin, Emanuel van Meteren, ende andere Schijvers van onzen tijden.

+Gelderlandt is in't Noorden bepaelt met het landt van Over-Yssel ende de Zuyderze: in't zuyden ten dele met de Mase, die het afscheyt van Brabandt, ten dele met het Vorstendom Gulich: in't westen heeft



illustratieuitvergroten
Geldria Ducatus


het den Rhijn ende een deel van Kleven, ende in't Oosten Hollandt Hollandt met het Bisdom van Vtrecht. Is een +vlack ende effen landt, hebbende weynich bergen, maer veel lustige ende niet min profijtelijcke bosschagien, onder andere dat van Echterwalt, leggende ten Noordwesten van Aernhem. De gront isser doorgaens zeer vruchtbaer, zonderlinge van koren, ende op zommige plaetsen, met name ontrent den Rhijn, Maes ende +Wael, uytnemende grasrijck ende bequaem voor het Ve, dat aldaer met menighte wort geweydet. In dit Hertogdom telt men behalven Zutphen ende de zeven Steden daer onder staende (die te zamen een bezonder Graefschap maken, ende daerom oock hier na bezonderlijck van ons zullen beschreven worden) men telter zeg ick veertien bemuerde Steden, als Nimmegen, Aernhem ende Ruermonde, dat de drie Hoofdsteden des Landts zijn, daer na Tiel, Bommel, Harderwijck, Wageningen, Hattem, Elburg, Gelder, Venlo, Wachtendonck, Stralen, ende Erckelens. Daer zijn oock noch enige plaetsen zo in't Vorstendom Gelre als in't Graefschap Zutphen, die wel bemuert geweest hebben, maer by verscheyden onghevallen hare mueren oft gheheel oft ten dele zijn quijt gheworden, zonder dat sy nochtans daerom laten te genieten hare oude Stads privilegien ende vryheden, Sulcke zijn Batenburg, Gent, Monfort, Echt, Burg, Keppel ende meer andere, die wy (als buyten ons voornemen wezende) niet en zullen beschrijven, Ende voorts zijnder +in alles over de drie hondert Dorpen met klocktorens ende parochie-kercken. De Staten des Vorstendoms ende Grafschaps in't ghemeyn bestaen uyt Baroenen, Edelen, ende de vier voorsz Hoofdsteden, namelijck Nimmegen, Aernhem, Ruermonde ende Zutphen.

+Nimmegen, zo Gerardus Geldenhaurius Burger van de zelve Stadt getuycht, is eerstmael gesticht geworden by Magnus Koning van Gallien, die het na sijnen name ghenoemt heeft Magnus: maer komende +namaels Bato Koning der Katten in't landt, ende grote ghenoeghe nemende zo in de goede ghelegentheyt als in de outheyt van de plaetse, heeft de zelve, die nu vervallen was, weder opgerecht, vergroot, ende met +drydobbele mueren gesterckt, waer over sy van doen af ghedragen heeft ende tot noch toe draegt den naem van Novimagus, dat zo veel te zeggen is als Nieu Magen, oft Megen. De zelve Geldenhaurius vertelt wijders, dat de Betuwers ( die hy Bataviers noemt) deze Stad verkoren hebben tot de Hoofdstadt ende +stoel hares Rijx, waerom oock het landt daer ontrent ghelegen noch huyden ten dage ghenoemt wordt Het Rijck van Nimmegen. Ghelijck dan de Stadt zelve mede ghenoemt wordt de voet des Rijx, in't Latijn +l'es Imperij, om dat (ghelijck zommige schrijven) Carolus Magnus die verheven heeft tot de waerdigheyt van een van de drie voornaemste Rijxsteden in deze Landen, wezende Aken de eerste, ende Theonville in't +Land van Lutzenburg de derde. Nimmegen ligt aen dien arm des Rhijns die men ghemeenlijck de Wael noemt, ende daer ter plaetse zeer wijdt ende diep is. Is een stercke, grote, machtige, ende volckrijcke Stadt, wiens inwoonders, na dat sy onder de Princen van Oostenrijck gekomen zijn, haer sterck begeven hebben tot den koophandel, ende gheleertheyt, daer sy te voren niet veel anders en handelen als de wapenen. De +Hoofdkercke is gewyet ter ere van Sint Steven Ertz-martelaer, uyt welckers Kerckhof men voor weynich jaren gegraven heeft zekeren groten steen, daer met letteren na de oude wet in ghesneden stonden deze naervolgende Latijnsche veerskens.

 
Anno milleno postquam salus est data saeclo,
 
Centeno iuncto, quinquageno quoque, quinto,
 
Caesar in orbe situs Fridericus, pacis amicus,
 
Lapsum, confractum, vetus, in nihil ante redactum
 
Arte nitore pari reperavit opus Novimagi.
 
Iulius in primo tamen extiti eius origo,
 
Impar pacifico reparatori Friderico.

Dat is:

 
Elfhondert en daer toe noch vijf-en-vijftich jaren+
 
Nae't heyl dat Godes Zoon ons bracht verlopen waren,
 
Als Keyser Frederick, een vriend des vredes sterck,
 
Het oudt, vervallen, ja schier gantsch vernietigt werck
 
Van Nimmegen ghebracht heeft tot sijn oude klaerheyt,
 
Dat Iulius wel-eer ghesticht hadd' in der waerheyt:
 
Die (al bezat hy schoon veel groter Keyzer-rijck)
 
Den Vrede-vorst nochtans was nergens na ghelijck.

Onder de oude ghebouwen van dezer Stadt is wel 'tbezonderste dat zeer schoon ende oudt Kasteel ghelegen op 'tsop van een hogen berg, van waer men de gantsche Stadt ontdeckt. Dit houdt men ghesticht te+ wezen van Iulius Caesar, die de omliggende landen daer door zoude gezocht hebben in den toom te houden, Ende om de waerheyt te zeggen, men en zoude gheen plaetse kunnen vinden in alle deze quartieren, die zo schonen ende ghenoechelijcken uytzien hadde, ofte van de welcke men zo veel Landen, Steden, Vlecken ende Dorpen ontdecken konde, als deze fortresse. Men heeft in deze Stadt ende daer rondsom voor ettelijcke+ jaren gevonden veel antiquiteyten ende gedencktekenen van de oude Romeynen, als medalien, schone stenen van trotse gebouwen, ende heerlijcke graven. Gelijck men oock aen den oever van de Wael verscheyden overblijfselen ende ruinen ziet van de Roomsche wercken, gemaeckt (so men meynt) ten tijde dat sich de garnisoenen van Romen aldaer onthielden, waer van de plaetse noch huyden ten dage den name draeght

+van den Roomschen Voet. Nimmegen is een Burchgraefschap, vrye stadt, ende leen des Rijx, geldt slaende op haer eygen handt ende autoriteyt, gelijck de Rijxsteden plegen, ende en gaen daerom de appellen van +deze Stadt niet aen de Cancellerie van Gelderlandt, maer ter eerster instantie recht naer Aken. Alwaer oock die van der Stadt tot een erkentenisse van de opper-hoogheyt des Rijx jaerlijx zenden een hantschoen vol pepers, 'twelck al de last is die sy van't Rijx wegen hebben te dragen. Des niettemin heefter het Vorstendom Gelre sijn jurisdictie ende souvereiniteit, zoo datter de Staten des Lands mede geld doen munten +op haren naem, ende voorts even zo groten ghebiedt hebben als in andere Geldersche Steden. Onder't quartier +van Nimmegen, daer na de Steden Tiel ende Bommel, met de Bommelerweerdt, de vryheyt van Gent, ende dan de Over ende Neder Betuwe, een uytnemende vruchtbaer Eylandt besloten tusschen de Maes ende Wael, 'twelcke zommige Latijnsche Schrijvers Batavia, andere wederom Bethasia willen ghenoemt +hebben. Dat Nimmegen in den jare 1248 onder 'tgebiedt ende heerschappye der Hertogen van Gelre gekomen is, is om dezer oorzake gheschiet: Graef Otto de twede van Gelre leende aen Willem Grave van Hollandt ende Koning van Romen 21 duyzent Marck Silvers, met conditie zo 'tselve geldt niet wederom ghegeven en werde binnen enen zekeren ende daer toe bestemden tijdt, dat dan deze Stadt niet haer resort ende jurisdictie hem in eygendomme zoude toekomen. Dit bevestigde mede Keyser Rodolphus de eerste, ende alzo 'tgeldt niet gherestitueert en werdt, is Nimmegen op zekere konditien den Vorstendomme van Gelderlandt inghelijft.

+Arhhem, by Kornelius Tacitus ende andere oude Schrijvers Arenacum ghenoemt, licht aen de rechter zijde van den Rhijn, ontrent een half mijle vandaer de zelfde vloedt hem verdeelt in twe tacken, tusschen Nimmegen ende Doesburg, die elck twe mijlen daer van daen liggen. Het is een goede, redelijcke grote ende wel betimmerde Stadt, hebbende schone ende cierlijcke Kercken, waer onder de principaelste gesticht is ter +ere van Sint Eusebius, in de welcke begraven leyt Hertog Caerle de eerste van Gelderlandt, gestorven in den jare 1538. door wiens doodt, alzo hy gheen Kinderen van sijnen lijve en quam achter te laten, het zelfde Hertogdom ende Graefschap Zutphen, volgens het verdrach tusschen hem ende Keyser Caerle de Vijfde gemaeckt, ghekomen is op den zelven Keyser ende sijn wettige Erfgenamen, als Hertogen van Brabandt +ende Graven van Hollandt, gelijck breder te lezen is by den dickmaels gemelden Guicciardin. De Stadt Arnhem placht in oude tijden te wezen de ordinare woonplaets der Hertogen van Gelre, gelijck dan noch huyden ten daghe aldaer rezideert de Doorluchtighe Hoochgheboren Vorst Grave Ernst Casimurus van +Nassou, als Stadshouder des zelfden Hertogdoms ende Graefschap Zutphen. Daer rezideert oock het Hof Provinciael ofte Cancellerie der zelver twe Landtschappen, bestaende uyt een Cancellier ende thien Raedsheren, van welcke de viere zijn van de voornaemste Edelluyden des Landts, te weten uyt ijder quartier een, d'ander zesse zijn Rechtsgheleerde. Van de vonnissen in deze Cancellerie ghewezen en valt gheen vorder appel, maer wel wortter vergunt revisie, ende dat op zulcken voet als men in de voorgaende generale beschrijvinge van de Nederlanden breder mach lezen. Daerenboven heeft Koning Philippus de twede

van Spaenjen, als Hertoge van Gelre, binnen Arnhem opgerecht een kamer van rekeninge, bestaende uyt+ twe Rekenmeesters, een Auditeur, ende een Secretaris. Door deze Rekenkamer moesten alle de Officieren des Vorstendoms Gelre ende Graefschaps Zutphen, zo die van der Iustitie, als die van de Financien, rekenschap geven van haren dienst ende handelinge. Het welck oock noch ter tijdt wordt gheobserveert ende onderhouden. Arnhem is de Hoofd-stadt van't vierde quartier des lands van Gelre, wel verstaende+ als men Zutphen mede telt, ende resorteren daer onder Wageningen, Hattem, Harderwijck ende Elburg, alle besloten Steden ghelegen in dat ghewest van Gelderlandt, dat men ghemeenlijck noemt de Veluwe, daer oock verscheyden Dorpen in liggen, hebbende wel elx hare bezondere Rechters ende Officieren, maer alzo nochtans dat sy altemael staen onder den Drost generael van de voorsz Veluwe, het welcke een kleyn+ Landeken is, aen dry zijden besloten met de Zuyder-zee, ende voorts met den Rhijn ende Issel, waer door het een schone ende zeer profijtelijcke visscherie heeft, behalven dat het oock tamelijck wel verzien is van bosschen ende hagen, die vol wildt zijn, ende zeer genoechelijck om in te jagen. By Arnhem leyt noch een anderen Hoeck landts, die men noemt de Veluwe Zoom, ende streckt aen d'een zijde tot by Zutphen, aen d'ander tot ontrent Wageningen. Dit zijn altemael enckel weyen ende grasrijcke beemden, daer veel beesten+ op ghehouden worden, tot groot vernoegen ende ghewin des Landtmans.

Aen de mondt van den watervloedt Ruer ofte Roer, die zich vermengt met de Mase, is ghelegen, ende ontleent oock daer van haren naem, de Stadt van Ruermonde, die men verkortender wijze gemeenlijck noemt+ Remundt, een wel bevolckte, rijcke, schone, ende wel verzorgde Stadt. Wiens Hoofdkercke, zijnde gewyet+ ter ere van den Heyligen Geest, voor enige jaren ten verzoecke des Konings van Spaenjen by den Paus van Romen verheven is tot den Bisschoppelijcke staet ende weerdigheyt, hebbende tot haren eersten Bisschopt gehadt Guilelmus Lindanus, gheboren van Dordrecht, ende naemels Bisschop van Gent. Ruermonde is de Hoofd-stadt des tweden quartiers van Gelderlandt, ende resorteren daer onder de Steden+ van Venlo, Gelder, Stralen, Wachtendonck, ende Erckelens, met de vryheden Montfort, Echt ende Nieuwerstadt, liggende elx een groot mijl van malkanderen, als oock die van Kessel, Midler en Krieckenbeke.+ Dit Kessel, gelegen een grote mijl van Remundt, is een schoon Dorp met een goet ende sterck Kasteel, gefondeert op een berg, ende toekomende sijnen bezonderen Here. Van dit Dorp leent sijn name het kleyne omliggende Landeken Kessel, 'twelck behoort tot het Vorstendom. Hubertus Thomas schrijft dat het zelve Dorp in ouden tijden een heerlijcke Stadt geweest is, by Ptolemeus ghenoemt Castellum. Maer om weder te keren tot Remunde, het Landt in die streke gelegen is uytnemende vruchtbaer ende overvloedich van alderley lijftocht, 'twelck een oorzaeck is dat men aldaer in tijden van oorloge gemeenlijck vergadert ende onderhout het Krijgsvolck der Princen, want Remundt met de Steden ende plaetsen van sijn quartier staen noch t'hans onder de gehoorzaemheydt van de Serenissime Ertshertogen Albertus ende Isabella Clara Eugenia.

Nu komen wy tot de beschrijvinghe van de mindere Steden in Gelderlandt, die wy maer kortelijck en

+zullen overlopen. In den eersten dan isser Hattem, een kleyne, maer zeer stercke Stadt, ghelegen aen de slincker zijde van d'Isel, twe goede mijlen van Elburg, met een borcht oft Kasteel, welckers mueren wel 24 voeten dick zijn.

+Aen de oost-zijde van de Zuyder-Ze, daer wy breder af zullen spreken in de beschrijvinge des Graefschaps van Holland, ligt het voorsz Elburg, mede een kleyn Stedeken, twe grote mijlen verscheyde van Harderwijck.

+Aen de zelve Zuyder-Ze, vijf mijlen van Wageningen, ligt Harderwijck, wel-eer een Dorp, maer in den jare 1229 tot een Stadt gemaeckt ende bemuert by Graef Otto de twede van Gelderlandt, ghesproten uyt den Vorstelijcken huyze van Nassou, die oock Arnhem, Ruermonde, Bommel, Goch (in't landt van Kleef gelegen) ende Wageningen, te voren altemael Dorpen, tot bemuerde Steden ghemaeckt heeft. Tot Harderwijck hebben de Heren Staten des Vorstendoms Gelre ende Graefschaps Zutphen voor weynich jaren een doorluchtige Schole doen oprechten, daer men alleenlijck lessen doet in de Philosophie ende Theologie, maer niet in de Rechten noch Medecine.

+Wageningen is een zeer oude plaetse, indien't anders de zelfde is, zo men hout, die Kornelius Tacitus in sijne tijden ghenoemt heeft Vada. Ligt twe mijlen van Aernhem ende zoo veel van Nimmegen, zijnde nu ter tijd een kleyn Stedeken, maer goet ende sterck.

+Tiel ligt op de rechter zijde van de Wael, twe mijlen van Bommel, ende is een goede stercke Stadt, wiens macht ende jurisdictie streckt over 'tgantsche Eylandeken daer sy inne ghelegen is, hetende na haren name de Tieler-weerdt.

+Aen de slincker zy van de zelve Wael is gelegen de goede ende stercke Stadt Bommel, hooft van't Lant dat na haren name ghenoemt wordt de Bommelerweerdt. Dit Eylandeken wordt ghemaeckt van den Rhijn ende Mase, die het t'samen omringhen, ende is (na Cuicciardins ghevoelen) het zelve dat Caesar (de Mase beschrijvende) ghenoemt heeft het Eylandt der Batavieren, daer verscheyden schone Dorpen in liggen, ende met name Rossem, het vaderlandt van den vermaerden Krijgsoversten Marten van Rossem. By onzen tijden is Bommel geworden een van de beste ende sterckste Frontiersteden der verenigde Nederlanden, altijdt bezet liggende met goede en wel vertrouwde garnisoenen, ghelijck mede doet de gheweldighe schansse van Sint Andries,welcke leyt boven 'tvoorsz Rossem (daer het Eylandt een engte heeft) ende kan met hare Bolwercken bereycken ende beschoeten, zo wel de vaert van de Wale als die van de Mase.

+Gelder (zo wy alrede gezeyt hebben) is de plaetse die't gantsche Hertogendom den naem gegeven heeft, een stercke ende goede Stadt, ghelegen twe goede mijlen van Stralen.

+Stralen is van Wachtendonck anderhalf mijle, een kleyn, maer goet ende sterck Stedeken.

+Anderhalf mijle van Stralen op de rechte handt van de Mase is ghelegen de goede ende stercke Stadt Venlo, daer in't jaer 1543 den Hertog van Kleve hem zelven quam overgeven aen Keyser Caerle de Vijfde, ten verdrach met hem makende, by het welcke hy al het recht dat hy op't Vorstendom Gelre en Graefschap Zutphen pretendeerde, den Keyser opdroeg, waer in oock de Staten van de zelve Landen consenteerden ende bewilligden.

Wachtendonck is gelegen op den watervloedt Niers, twe mijlen van Gelre.+

De goede Stadt Erckelens, die men zeggen wilt dat haren name zoude gekregen hebben van den Duytschen Hercules, ligt op de frontieren des Hertogdomd van Gulick, ontrent vier mijlen van Ruermonde.+ De byvang oft landouwe rondsom de Stadt is zeer vruchtbaer van schone terwe, ende ander greynen, zo dat de Inwoonders haer meest generen by de landtbouwerye. Ende dit zijn nu alle bemuerde Steden van Gelderlandt. Van de onbeslotene, welcker enighe by ons hier voren ghenoemt zijn, hebben wy kortheyts halven voorghenomen niet breder te spreken, maer moeten allenlijck dit noch zegghen, te weten dat Batenburg, een van de zelve plaetsen, zo de gemeynen roep gaet, een zeer oude plaetse is, als zijnde de eerste burcht by Bato (van welcker hier voren gesproken is) gesticht, ende na sijnen name ghenoemt.+

Wy zouden hier mede de beschrijvinge van Gelderlandt eyndigen, maer alzo in't zelve Vorstendom mede gelegen, oft immers gherekent worden de Graefschappen van Kuylenburg ende Bueren, zo en kunnen wy+ niet wel nalaten de zelve kortelijck aen te roeren. Kuylenburg dan is een goede Stadt met een wijdtstreckende gebiet ofte heerlijckheyt, gelegen op de slincker zijde van den watervloedt Lecke, een mijle van Bueren. Men twijffelt wel of het onder 'tland-gebiet van Gelre moet gerekent worden, maer is evenwel een leen van het zelve, ende over zulx by Koning Philippus de twede van Spaenjen verheven tot een Graefschap, hebbende zeer grote privilegien ende vryheden.

Bueren en is noch leen noch lidt van Gelre, gelijck zommighe schrijven, maer een landt op hem zelven alleen, ende nochtans binnen de palen des zelven Vorstendoms, hier voren by ons gestelt, besloten. De Stadt+ ligt by den vloet Linge op een waterken gheheten de Meulengracht, een goede mijle van Tiel. Is zo tamelijck goedt, ende heeft een zeer sterck Kasteel, groot 1360 treden in't ronde, verzien met vier stercke Torens ende drydobbel grachten. Draecht mede den naem van een Graefschap, jurisdictie hebbende over veel Dorpen ende een goeden byvang lants, ende komt toe mijn Here Philips Wilhelm Prince van Oraenjen, als Erfghenaem van den laetsten Grave van Bueren Maximiliaen van Egmont, sijner Princelijcker Excellentie Groorvader van 'sMoeders zijde.



illustratie


Vorige Volgende