Het verbetert en vermeerdert natuurlyk toover-boek. Of 't nieuw speel-toneel der konsten (onder ps. Simon Witgeest)

[p. 308]

Het Verbeetert en Vermeerdert Natuurlyk Tover-boek, of Speel-toneel der Konsten.
Het Veertiende Boek.
Behelsende verscheyde manieren van Rare konsten.

I. Om Wormtjes te maken door het smeeren van een Boterham.

Het is een aardig en vermakelijk konstjen dat men in 't smeeren van een Boterham Wormtjes maakt, het geen den onervaren voor ware Kase Maden of Wormtjes sal houden. Om dit nu te doen, soo laat een Mes maken, of laat u Mes boven aan de sijde van de punt na den rug des mes een

[p. 309]

of twee gaatjes maken soo groot als dit o oogje is.

Indien men 2 oogjes daar aan laat maken soo staan die in alsulken gedaante

o

o

boven malkander.

Sommige tot meer vermaak soo is alleen het een oogje door: en het ander niet door, op de eene sijde des mes staan de oogjes aldus.

o toe.	Op de ander sijde	o oopen.
o oopen.		o toe.

Als men nu met het Mes de Boter wat soetjes smeert, soo komen der eenige Wormtjes van Boter door het open gat: dit sullen seer wel Maden gelijken, voornamelijk als het van witte Winter Boter is.

II. Om door een diepe plas Waters te komen door middel van een Mes.

Het gebeurt somtijds dat men voor een groten of diepen plas waters koomt: daar door men niet droog-voets komen kan, (doch weet evenwel dat den plas geen drie vier of vijf voeten diep moet wesen) indien men nu een Mes by sich heeft, soo neemt u mes en snijd eenige Soden uyt het Land, of uyt het vaste Kley-land; leyt die hier en daar soo veel op malkander datse boven water komen: Men behoeft just hier van geen geheelen Dam of Bruggetje te maken, maar alleen hier en daar soo een hoogte daar men met den voet op staan en stappen kan, gaat dan hier droog voets over. Dit is by my selfs besocht en goed bevonden, verlegentheyd soekt list, seyt het Spreek-woord.

O O O O O

Aldus leggen dan u gesneden soden.

[p. 310]

III. Om een Vrouwmensch te beproeven ofse Maagd is of niet.

Tot vermaak van de swaarmoedige Geesten so sal ik hen hier een kluchtige en vermakelijke ervarenis doen, die men ook somtijds een pots of klugt mag noemen, die den onervarene wel licht voor een ware Tovery mogt op nemen: doch het is maar een gauwigheyd of een weet, als men seyt. Doch niet te min op dat de Liefhebbers evenwel niet en mochten denken dat hier wat onbetamelijks of Nikkers werk mochte onder lopen, soo sal ik het selve openbaren, hoe het toe gaat, en daarse uyt sien konnen dat het een vermakelijke kortswijl is.

In het voorby gaan Leesers, wie gy ook zijt: soo moet ik UE. ook seggen, dat gy het geen gy siet bedrieven, dat u schijnt wonderlijk en onbegrijpelijk niet aanstond voor Tovery houd: want in de nateur zijn duysend dingen, die ons onbekent zijn, die somtijds aan de ondersoekers der selve, geopenbaart worden. Wie moet sich niet verwonderen, by aldien het nu soo niet bekent waar, dat 'er een steen is, die de kraght heeft om yser na sich te trekken, die men eertijds Magneet, en nu Seyl-steen noemt.

Dit dan voor af geseyt: soo gelieft eens te letten, dat men eerst bemerkt, dat alle Vrouluyden, laten sy vry soo eerlijk zijn als Susanna, Lucretia: Hippo en andere: doch weynige uytgesondert mag ik liever seggen, om te min te dwalen niet bewust of versekert zijn, datse Maagd zijn, of om noch nader te spreken, dat se haar Maagdom, na de Joodsche strengheyd van oordeelen, hebben of draagen: Waarom de hedendaagsche Jooden haar

[p. 311]

Dochters soo jong laten trouwen: ja de Priesters moesten Meysjes van elf jaren trouwen.

Daar na soo word het woord van Pucellago of Maagdom tweesins verstaan: waar uyt onsen Kluchtemaker sijn voordeel trekt. Een ruymen sin is, een Vrouw-mensch is Maagd als sy niet van een Man-mensch beslapen is. Den bekrompen of engen sin is. Als de Dogter noch haar Hymen of Maagde-bloem-vleisje heeft: hoewel dit alleen maar by sommige Ontleed-kundige word geaffirmeert dat yder Maagd dat heeft.

Doch wy willen ons niet in-laaten om dit geheym te ondersoekken: maar laten dat voor de gene die der voordeel mee meynen te doen: als zy dit weten, en voor de geene die het kopen, om daar op noch geld toe te bedingen.

Hierom soo kan dan het sulken grooten misdaad niet wesen als de oude Genees-Heeren eertijds in een vers songen op de Latijnsche voeten deeden loopen.

Magnum est crimen, rumpere Virginis Hymen. My dunkt niet dat het soo een swaaren misdaad is, groter crimen is het, als doen de Meyd van een seeker Drost van Salland seyde tegen haar Minnaar, jou Schelm en Vagebond, kan stu niet doen? waarom heeft stu my soo baloorig gemaakt? Eyndelijk den weg daar Salomon van spreekt, is een onnaspeurelijke passagie, wie sal het uytvinden? Hierom dan Lief-hebbers worden de Slooven of Mallooten soo ontstelt, als men haar op de proef wil stellen; dewijle haar veele dingen bewust en niet bewust zin. Om nu dit kluchtig potsje te beginnen: daar niemant mee ge-ergert kan zijn, ja al was het selfs een van de fijne of superfijnste Menoniste Susjes. Maar al evenwel Heeren en Juffrouwen, de klucht die men met de Meysjes hier door daar mee heeft is dubbeld het geld waard, ja meer als

[p. 312]

dit geheel Toverboekje kosten sal. Om dit nu (na lang u gedult Lief-hebbers misbruykt te hebben) in 't werk te stellen: soo begint men aldus.

Ik weet en heb een onvervalschte en wis-konst waar door ik weeten en sien kan: ja alle omstanders toonen soo klaar als den Middag son of een Dochter Maagd is of niet, dat is op dat gy my wel verstaat of sy noch haar Maagdom draagt, 't geen voor vele soo een lastig pak is, voornamelijk in den Maand van Maay, en of sy dat alrede verloren heeft.

Ik set allen maar een strootje of een koorenader in de aarde daar door ik een dunne stro-pijpje steke, alsoo dat het wel een kruys schijne, dit ga ik dan nat maken door Wijn of Water: en sie ondertusschen op het Vrouw-mensch, voorwien ik het doe, of die ik beproeven wil, sonder eenige tooverwoorden te spreken: wanneer nu de dochter geen Maagd is soo sal de gekruyste koren are eenige malen rondom drajen, en somtijds wel tot 10 of 12 malen toe, dit drayen dan is het teyken dat sy haar Maagdom verloren heeft: maar wanneer de kooren aar niet om en draayd dat is een teyken dat sy so suyver Maagd is als een glas.

My dunkt ik hoor veel Liefhebbers vrage, hoe dat dit nateurlijker wijse geschiden kan? hier op antwoord ik dat het nochtans natuurkundiglijk geschied: en dat men der in de Philosophy redenen van geven kan.

Die ik hier garen geven wil: en ook gaarn ontdekken: maar daar is misschien een Turk op de kust, dat is een Vrouw mensch mogt dit lesen: het

[p. 313]

geen ik niet begeer te hebben, hierom dan soo moet ik Prac utie gebruyken of voorsichtig wesen: om dit geheym te ommantelen of bedekken, dat alleen voor eenige mannen van verstand verstaan worde. Soo uw ymand dit graag weten wil, die moet eerst dit onderstaande ABC ontcyferen: daar sult gy onder de schors van andere letteren vinden den waren sijn, de vindinge, uyt-legginge, en de raarste klugt die u in u leven is voorgekomen, alwaar gy ook soo oud als Nestor of Methusalem.

Het eerste ABC.

A.	B.	C.	D.	E.	F.	G.	H.	I.
O.	P.	K.	T.	U.	W.	C.	X.	V.

I.	K.	L.	M.	N.	O.	P.	Q.	R.
E.	Q.	S.	F.	B.	A.	H.	R.	L.

S.	S.	T.	U.	V.	W.	X.	Y.	Z.
J.	M.	N.	I.	S.	Z.	†	*	†

Om dit te ontcijferen soo leest voor A O voor B P voor C K voor D T voor E U en soo voort met de andere letteren, dit † leest voor een X en dit * voor Y X dit † voor Z.

Sleubtub zuun bi ton fub cuub cuxu * fub, sob Moon pu qubn fooqn tob taal kxoloknul funnulj aw sunnuljsulobtulu. Coon bi saaln ub suumn xun sascubtu O P K. zuulaf taal obtulu sunnulub, osj.

Het tweede ABC.

O	P	K	T	U	W	C	X	V
E	F	Q	V	A	X	P	R	B

E	Q	S	F	B	A	H	R	L
O	M	S	H	N	I	T	S	Y

J	M	N	I	S	Z	†	*	†
G	W	Z	U	C	D	J	K	O

[p. 314]

Om dit te ontcifferen, soo set dit volgende eerst over in dit tweede ABC, en soekt dat dan weerom op in het eerste ABC, soo bekoomt gy den waren sin.

Als men de Koorenaar neemt, die moet versch en niet droog zijn. Nota bene.

Vyee z voae X ix XII hees ih:

Den ras dezay heemz raz.

Pavyeejva wzyii, an vyeei wopr daayih.

Al weerom 't geheym op een ander manier, leest dit nu Lingua Antigotica Of op sijn tegen Gotthis.

^† Summa sob oknul

Hier volgt nu het Tegen-Gothis.

Eid dijem eyd nem liw roov kijlree neraalkrev, raad roov tijaard nem teh oorts tein, net fijlb oos naats: raam eid nem liw tmaahcseb, uekaam, raad roov tijard nem teh oorts oos leev neelaam mo.

Dits nu genoeg voor de Liefhebbers.

† Deese 3 woorden moeten door het eerste Alphabet of A B C ontcijfert worden, en men aanstonds 't volgende leesen konnen. Dit geschiede dan alles tot een goed eynde. Mundus vult decipi seyt de Periodista, dat is te seggen in 't goed Hollands. De Meysjes worden schierdul; dat sy dit niet verstaan konnen. Maar ik raad u Jongmans dat gy dit haar niet oopenbaart, of laat se u daar voor een Faveurtje geven: doch eerst geld, dan waar.

IV. Om een Lees-slotje op te leesen sonder het woord te weeten.

Of dit schoon by sommige onmogelijk schijnt, soo kan nochtans dit wel geschieden, als men

[p. 315]

der op deese volgende manier mede omgaat.

Het Kooperen leesslottje heeft 7 of 8 schijven van gedaante, als men by de Figuur hier nevenstaande sien kan. Ende de sleutel of pen is van gedaante als men by de Figuur C sien kan.

Bij de letter A worden de letteren die op de 7 schijven staan vertoont.

de eerste schijve.

de tweede schijve.

de derde schijve.

de vierde schijve.

de vijfde schijve.

de sesde schijve.

de sevende schijve.

Rondom het Slottje staan deese 6 namen beschreven, Abraham, Salomon, Jesaias, Habakuk, Nehemia, en Jesrael.

Hier heeft de seevende schijve deese

Seven letteren	A	S	J	H	N	J.
De sesste schijve	B	A	E	A	E	E.
De vijfste schijve	R	L	S	B	H	S.
De vierde schijve	A	O	A	A	E	R.
De derde schijve	H	M	I	K	M	A.
De tweede schijve	A	O	A	U	I	E.
De eerste schijve	M	N	S	K	A	L.

Indien nu de sevende of onderste schijve vast is, soo heeft men maar 6 schijven om te drayen, Elke schijf behoeft men niet meer als 6 maal te verdrayen om dat elk maar 6 letteren heeft, begint van de seevende schijf, draayt 6 maal of min als 6 maal, indien gy voelt dan het sleuteltje los word soo haald het op, want het komt open te staan voor de sleutel, gelijk men in de ronde schijf sien kan by de letter B hier vertoont. Nu draayt soo veel

[p. 316]

maal aan de seste schijf tot dat se los is. Nu draayt aan de vijfde schijf, tot dat se los is: Siet nu of de letters beginnen woorden uyt te maken die spelbaar zijn, gaat soo voort met de vierde schijf te drayen, daar vind gy beginsels van woorden, en 't sleutel begint al verder uyt te gaan, gaat soo voort met de derde schijf te drayen, nu siet men wel welke woorden dat 'er uyt koomen sullen, als gy nu de tweede schijf sult soo veel omgedraayt hebben, dat de sleutel na boven koomt, soo valt u nu de eerste schijf licht om te drayen, want deese woorden van Abraham, Salomon, Jesaias, Habakuk, Nehemia en Jesrael moeten der uytkomen. Dese namen en letters staan hier maar tot een voorbeeld, doch de lees-slottjes hebben andere letteren en namen: ja elk slottje heeft besondere namen.

Wanneer men eenmaal een slottje geopent heeft soo kan men licht een van de 6 namen onthouden, waar door men het dan altijd kan openen.

Al wat menschen konnen dekken,

Word door menschen wel ontdaan:

Doch 't verstand moet daar toe strekken,

Sal men dat te recht verstaan.

V. Om een Peperhuys uyt een Kring te blasen op een vloer.

In onse Stad was een seeker Schilder, die had in een Geselschap een groot vermaak met te wedden dat niemant van het geselschap een Papiertje of een Peperhuysje dat hy in een kring leyde op de vloer, die hy met wit krijt trok: konde buyten den kring blasen, want yder begon te blasen met al sijn kragt en niemant konde dat doen.

Verstaat my wel, wanneer men sulks doen wil, soo moet het in den avond weesen, en men moet

[p. 317]

daar toe het vereyschte gereed en by sich hebben. Neemd een hoofd-hair, maakt die met het een eynde aan een spelde vast, en aan het andere eynde maakt het vast aan een wit papiertje of peperhuysje soodanig als gy hier in den binnensten Kring siet afgebeeld; let wel dat het haar niet langer zy dan den Kring die gy gemaakt hebt, dan soo soekt het kruys van vier Vloer-steenen, als men hier ook siet afgebeeld, steekt u speld daar in tot aan de kop toe, en het is gedaan, laat nu elk blasen soo lang hy wil, hy sal het Papiertje daar niet uyt blasen konnen.

VI. Om een Taart of Pankoek door drie sneeden in agt stukken te snijden.

Wy oordeelen dat het veele niet onaangenaam sal zijn: voornamelijk, die sodanige Jonge luyden, die op een Gast maal somtijds te beurt valt om de Taarte in stukken te snijden of wel in eenige deelen te snijden.

[p. 318]

Indien der dan mogt een Vraag-stuk voor vallen, hoe dat men een Taart of ronden Koek door drie sneden alleen in 8 deelen soude konnen deelen: het geen wel schijnt ondoenelijk te weesen. Soo kan dan dit op deese volgende manier verrichten.

Men snijde de eerste sneede krom aldus Ͻ bykans, en de tweede sneed aldus C daar over heen, of liever door heen, soo dat men 5 stukken maakt. De derde sneede is recht door de 2 sneeden heen, gelijk in de bovenstaande Figuur te sien is: en alsoo sult gy 8 deelen of stukken hebben, die eeniger maten even groot zijn.

VII. Om een Ey of Ey-rond met een Passer te maken.

Soo ymand begeerig is, om een gedaante van een Ey door een Passer te trekken,

die beginne dit werk aldus, die maake eerst een linie, gelijk hier nevens by de letteren A B aangewesen word, en maake daar op met een Passer een half rond soo dat A B den Diameter of middelijn is, uyt welke midlijn men een drie hoek maakt als A B C, merkt, deesen drie hoek behoeft juyst niet gelijk sijdig te wesen, dat is, dat de linien A B, B C, en C A even lang zijn gelijk nu hier den driehoek ABC ook niet en is, Verlangt nu de linie A C, soo ver omtrent als men hier siet, of dat de linie: A C soo

[p. 319]

lang zy, als de linie A B, verlangt nu ook de linie B C, dat se is als de linie A B. Trekt nu verder uyt het punt B een Boog van A, tot het eynde van de linie B C, wederom trekt uyt het punt A een Boog van B tot het eynde van de linie A C, dit gedaan zijnde, trekt uyt het punt C een Boog van het eynde der linie B C, tot het ander eynde der linie A C, en het is gemaakt.

VIII. Om Goud te leggen op een swarten grond.

P Neemt Lamp swart maakt 'er een grond af, op welk gy Goud met Gom-water leggen sult.

IX. Om het Goud te leggen op een slechten grond.

P Neemt fijn Gips, Aloe Epaticum, Bolus Armenius, van elks eeven veel, tempert dat met het wit van een Ey, dat versch zy: en door een doek gedaan, en is den grond te sterk, tempert het met schoon sterk Water.

X. Om het Goud noch op een andere manier te leggen.

P Neemt sterk ^† Gom-water, met welk gy het Goud alleen leggen sult, en desen grond sal goed wesen op Pargament.

Dit selve meugt gy ook met het wit van een versch ey doen, en ook wel met ^*vijgen-melk alleen.

† Met Gom-water heb ik wel op papier goude bladen geleyt.

* Het sap dat soo wit is als melk dat uyt de vijgen bladeren komt, dit heb ik niet beproeft de Liefhebbers konnen dit eens beproeven.

[p. 320]

XI. Om Goud op Marmer-steen, of op een Tafel of berd te leggen.

Nemt Bolus Armenicus, en breekt het wel met lijn-saat of noten oly: en als ghy het goud op deesen grond leggen wilt, soo maakt dat het niet te vochtig of te droog en zy.

Merkt Leeser anders soo neemt men van den oudsten en diksten Lyn-olie die men bekomen kan, die doet men in eenige roode of gele Verwe, en die dan van pas droge zijnde, soo leyd men het blad goud op.

XII. Om een goud te leggen daar op men Goud leyt, dat men bruyneren mag.

P Neemt Gips een Ooker-noot groot, Bolus Armenicus een Boon groot, ^† Aloë Epaticum een Boon groote, Suyker Kandy een Boon groot: stampt elk besonder, en het een op het ander doende, doet 'er een weinig Civir of Honing by.

† Of slecht Aloe genoemt, is den slechten Aloe Gammi Alchani, in 't Latijn Aloe Epatica genoemt de beste Aloe word Aloe Soccotrina of Soccotera genaamt. Hier word ook niet geseyt, dat men met dit mengsel den grond geleyt hebbende, daar op 't blad Goud sal leggen, en dat dan bequaam droog zijn mag gebruyneert worden: maar dit moet hier by verstaan worden.

XIII. Om letteren te schrijven, die men met goud, Silver, &c. bestrijken mag.

Neemt ^†Paragon-steen of Kristal, breekt dat wel met het wit van een Ey, en schrijfter

† Paragoneren dat is gelijk maken, effenen een steen daar men mee bruyneert, als een Puimsteen, of Sweedschen Steen.

[p. 321]

meede, wat gy wilt, en als het droog is, so wrijft het geschrijft met Goud, Silver of ander Metaal, soo als gy wilt, en het sal der de koleur van hebben.

XIV. Om een Goud-grond op Sijden stof of Linnen te leggen.

Eerst moet men den grond van Pargament-lym leggen, op sijden laken, op dat het niet door en sla, daar na neemt Ceruse, Bolus Armenicus, Spaans-groen van elks even veel, en wrijft dit al te samen drooge op een Porphijrsteen, en doet het in een geloyt Pannetje, makende een weekachtig deeg met Vernis, soo dat gy het gemakkelijk met de Penceel nemen kond, en dat op een kleyn vuurtje dat het niet en siede.

Soo men wil een Goud-grond op Marmersteen leggen, die doe daar geen Lym eerst op, maar neme maar alleen Ceruse, Bolus Armenicus en Spaans-groen, als boven gemelt is, en het sal goed zijn.

XV. Om een Bytende Goud-grond, op Kooper of Yser te leggen.

Neemt weeken Vernis een pond, Terpentijn, Lyn-saad oly, van elks een once, mengt dat al te samen wel, en het is gemaakt.

[p. 322]

XVI. Om een Goud-verwe te maken sonder Goud.

Indien men het sap van Seffraan bloemen, die noch versch op den struyk zijn bekoomen, soo mag dat neemen, of anders neemt droogen Safferaan wel gepulfeert, en doet 'er soo veele blinkenden Operimentum by, dit geschilfert en niet aardachtig zy, daar na met Geyten of Snoeken gal (die de beste is) sult gy 't wel onder een mengen. Dit gedaan zijn, legt het met een vles onder een Mest hoop, en laat het daar sommige dagen leggen, daar na bewaart het tot dat gy der mee schryven wilt, gy sult een uytnemende schoon Gout-verwe koleur hebben.

XVII. Om een Goud Verwe te maken daar men meede schrijven en Vergulden kan, op Yser, Hout, Glas en Been.

Neemt een Ey op den selfden dag geleyt, 't welk men aan een eynde open doen sal, en daar door het wit uyt blasen, daar na neemt twee deelen Quik-silver, een deel Sal Armoniacum dat suyver zy en wel gestooten, van de twee dingen sult gy soo veel op den Dooyer des Eys doen, die noch in de schaale gebleven is, tot dat de schale daar vol af is, en onderroert het met een kleyn stokje, stopt het met selve stuk schaal, dat gy der uytgebrooken hebt, en met een weynig Was toe makende, soo dat 'er niet uyt noch in en kan koomen, Legt daar na dit Ey in Paardemist recht over eynde met het open opwaards, neemt dan noch een ander halve Ey schelle, die gy op de bovenste openheyt dekken sult, en overdekt die met Mest; en laat dat daar 20 of 25 dagen lank leggen, soo sult gy een

[p. 323]

seer schoone Goud verf hebben, om daar mee te schrijven en schilderen, soo gy wilt. Is het u noch te hard of te dik, soo dunt het met een weynig Gomwaters.

XVIII. Om een schoone Goud-verf te maken met kleyne kosten en moeyten.

Neemt Citrangel of seer geele Oranie Appelschellen, doet 'er 't wit wel reyn uyt; stampt die daar na seer wel in een schoonen steenen of houten Mortier, en neemt Swavel die heel geel, en seer blinkende zy ^† gepulverd, die gy by de gestamte schellen doen sult, en al te samen wel stooten. Dit gedaan zijnde, soo doet dit samen in een vles, en bewaart die in een Kelder of op een vochtige plaats 8 of 10 dagen lank. Ten lesten sult gy 't een weynig aan 't vuur verwermen, schrijft 'er of schildert 'er meede, en het sal een uytsteekende Goud-verwe zijn.

† Hier staat gepulvriseert. Hier staat Phiole, waarom soo vreemd gesproken.

XIX. Om verheven Letteren van Goud en Silver te maaken.

Laat men twee of drie Bollen Looks nemen, en maken die te rechte schoon, parst het sop daar soo stijf uyt als men kan. Doet hier een weynig Inkts in tot dat het swart is, of een weynig Saffraans sonder Inkt, schrijft daar me grootachtige letters of anders, en laat die droogen. Daar na overtrekt die noch eens om soo dik te maaken, als men wil, en laat die drogen. Als gy 't Gout daar op leggen wilt, soo maakt het warm met u adem

[p. 324]

en legt het Goud blad daar op, dan dekt het terstond met Katoen, en wrijft het, soo sal het der afgaan dat het niet gevat heeft: Soo doende soo sal u werk verheven verguld blyven.

XX. Van de Kruyden die liefde verwekken.

Sommige seggen dat Glas, in sap van Kruyskruyd, en in Bokken-bloed gesooden, heel moruw word als Was, soo dat men daar in drukken mag al 't geen men wil, en 't selve weerom hard word, als men 't selve weerom in koud Water leyt. Ik geloof het niet: maar by Petronius word verhaalt, dat een Konstenaar quam by den Keyser Tiberius, die een glas had gemaakt, dat vallende niet en brak, maar een deuk kreeg als of het Tin of Lood waar: dog dit kost den man sijn leeven.

Alsoo sal dit ook zijn, als dat den Diamant door Bokken-bloed vermorwt word, dit is vals bevonden. Noch iets van de selve geloofwaardigheyd. Den geleerden Heer Costoeus schrijft, dat die geen die hen handen bestrijken met het sap van Bingelkruyd (Latijn Mercurialis) met het sap van witten Heumst en van Porceleyne vermengt, gesmolten Loot sullen handelen konnen, sonder daar eenig letsel van te gevoelen. Ik begeere het niet te versoken.

Sommige seggen wanneer men sijn handen met het sap van wilden Radijs wrijft, dat mende Slangen vrylijk mag aanraaken, dit soude konnen waar wesen, maar heb geen gelegenheyd om dit te konnen besoeken.

Met de wortelen van wilden Radijs, kan men Yvoor schoon maken. Dit kan men versoeken.

Men seyt dat het Yvoor sacht word, als dat ses uuren daar meede gesooden word: en dat men al-

[p. 325]

soo bequaam maakt om daar iets in te drukken, of yets daar van maken. Het geen ik ook niet licht geloof. Hier volgen noch middelen om by yder lief en aangenaam te worden door de kruyden, 't geen ik niet geloven kan, doch die lust heeft die besoek het, 't kan geen hinder toebrengen.

Men seyt, dat die den wortel van Eryngium by sich dragen, altijd welkoom, aangenaam en lief getal sullen zijn. Sommige gelooven in Italien als men het sap van Papen kruyd met oly vermengt, en daar mee fijn bestrijkt dat hy daar door lief getal, en aangenaam by Groote Heeren en Vorsten sal weesen, soo dat hy sal verkrijgen wat hy begeert. Dit derf ik niet verseekeren, dewijl wy niemant konnen, die besocht heeft. Sommige Hovelingen strijken sy met Oly van Lelien, of Verligistrum daar het zaad van groot Oraat in te week in gestaan of gesoden heeft, hoopende by hen Heeren te aangenamer te worden, en by Jonkvrouwen schoonder en te behaaglijker te schynen, en alle tovery te beletten.

Sommige meynen ook als sy 't kruyd Leontopodion by sich dragen, dat se over al welkomen en aangenaam sullen zijn.

XXI. Om swarten Inkt te maken die niet veel en kost.

Neemt sulke verf als de Leertouwers gebruyken om hun leer swart te verwen: die kost niet veel, en dan neemt de galle van een visch Sepia genaamt die men by na om niet heeft, insonderheyt in die steeden die aan Zee leggen als Venetien: Dese ^† galle kont gy van langerhand vergaderen: mengt daar na de gal met de Leertouwers verf sonder iets anders daar by te doen, gy sult een seer

† My en andere is te Leyden zijnde van den Heer Sijen, Medicijne Professor, getoont een Sepia, die men in onse Noord-zee by Noord-wijk gevangen had, die gedroogt was, en daar by stukken Sineeschen inkt, 't geen den Heer Professor seyde dat die van 't bloed van den visch Sepie gemaakt was, want sijn bloed is soo swart als Inkt, of nu den Gal ook goed is weet ik niet

[p. 326]

goeden Inkt hebben. En begeert gy die noch beter te hebben, soo mengt 'er een poeder in dat hier na ^† beschreven word. Desen Inkt sal ook goed zijn om kopere platen meede te drukken, als men der een weynig vernis by doet, en een weynig lijnsaadt oly: alsoo dat hy van selfs vloeyende worde, om dies te beter in alle gegraveerde linien loop, en dies te beeter op het papier vatte, sonder uyt te breyden ofte kladden.

† siet het volgende stuk daar van.

XXII. Om een aardige Inkt pulver te maken, die men droog by sig kan dragen, die men met een weynig wijn-asijn, of ander vogt kan mengen om meede te schrijven. Met dit pulver kan men alle slegten swakken Inkt verbeteren, hoe slegt die ook is.

Neemt Persiken of Apprikoosen steenen met de kernen, soete of bittere Amandelen met de schelp veel beeter met die kernen als sonder de selve.

Neemt dit alles, of 't geen gy van beyden kond bekoomen, en laat die op koolen verbranden, en als die wel gloeyende rood zijn, soo neemt die van het vuur en aldus tot koolen verbrand, en bewaart het in een panne. Neemt dat Resina Pini in een

[p. 327]

pan, en laat den vlam daar inslaan. Neemt dan een ander pannetje of dun sackjen met stokjes kruys wijse of andersints open gespert, en hangt het met het open neerwaarts boven de vlam, soo dat al den rook van de Resina Pini rondom binnen de pan of sakjen blijven hangen: en als de Resina verbrand, en alles koud sal weesen, soo laat al deesen rook op een papier of tafel uyt vallen, en bewaart hem. Maar staat uw die moeyte niet aan soo koopt dit swartsel van die de Boekdrukkers ^† inkt maken.

† Nu nemen de Drukkers gemeene swartsel daar toe, 't geen wel te bekomen is. Neemt van dit swartsel een deel, koperrood een deel, gefryte gal-noten twee deelen, Aarabische Gomme vier deelen. Alle deese dingen moeten wel gestamt gesift en wel onder een gemengt zijn: daar na bewaart dit pulver wel in een linnen of leeren sakjen, hoe het ouder wort hoe het beter is. Als gy te werk wilt stellen om Inkt te maaken, soo neemt een weynig: en tempert het met Wijn, Bier, Azijn of Water, en soo gy de nattigheyt warm maakt, den Inkt sal der te beter af zijn: schoon het met koud water wel geschieden kan. Desen Inkt moogt gy over dragen sonder u te bestorten. En hebt gy Inkt die niet en droogt, doet 'er een weynig van dit poeyer in, hy sal terstond goed en blinkende worden.

XXII. Om een bequamen swarten Inkt te maken.

Neemt goede Gal-nooten, stoot se in stukken, en legt die in een yseren pan met een weynig oly, laat die een weynig vrijven, en neemd dan een pond daar van, dat men in een gelooyt vat moet doen, daar witten Wijn bygietende, tot dat het een groote Palm over swommen leggen, Daar na neemt een half pondt wel gestampte Arabische

[p. 328]

Gom en acht oncen Vitriolum wel gepulvert, mengt het onder een, en set het sommige dagen lank in den Son: roert het alsoo dikmaals om als gy kond, en laat het een weynig sieden soo gy siet dat het van nooden is, daar na sieget door en het is gemaakt. En op den grond-sop dat 'er in blijven sal, meugt gy noch een weynig Wijns gieten, en laten 't een weynig op sieden, en voort door-sijgen. Op dit grond-sop meugt gy soo dikmaals Wijn gieten als gy wilt, tot dat gy siet dat 'er den Wijn niet meer afgeverft en word. Daar na mengt al den Wijn onder een, in welke gy weerom varsche Galnoten, Gom, en Koperrood doen sult als te vooren. Het selve daar na in den Son houdende en laten opsieden, dan sult gy beteren Inkt hebben dan met den eersten. Doet altijd aldus, want hoe gy dit meermalen sult doen, hoe beter 't zijn sal, en 't sal te minder kosten.

En is hy u te dik, of dat hy niet en vloeye. Soo doet 'er een weynig klare loog by, waar meede hy vloeyende genoeg sal worden. En is hy te dun, doet 'er wat Arabische Gom by.

De proef van de Galnooten is dit

Wanneer kleyn gekronkelt en wel dicht van binnen zijn, ook soo zijn de blaauwe Galnoten beter als de lichte groene of geelachtige.

De proef van den besten Vitriool of Kooper-rood.

Is wanneer die van binnen schoon en Heemel verwig is.

De proef van de Arabischen Gom:

Is altijd klaar en broosch, soo dat se in 't stampen lichtelijk pulvert sonder aan malkander te kleven.

[p. 329]

XXIV. Om roden blauwen Inkt van Brasilien-hout te maken.

Neemt een pot met water, doet'er levende Kalk in een Ookernoot groot, en laat het soo een geheelen nacht lank staan, daar na neemt soo veel gebroken Brasilie hout, dat het vat daar gy het in doen wilt, half vol zy. Daar na giet 'er Kalk-water by, na dat het wel door gedaan zy, laat het in dit water weiken vier uren lank, en laat het daar na sieden tot op de helft. Als dan hellet vat een weynig, daar de Brasilie in gesoden heeft, en vergaart die verwe af in een suyker vat, daer by doende als 't wel warm is, roots alluyn wel gepluvert een Erwete groot: dan sult gy een sonderlinge schoone Verwe hebben, om daer met te schilderen ofte schrijven: wil men der mee schrijven soo doet 'er wat Gom-water by.

Wilt gy 't blaauw hebben, soo doet 'er drie Oncen looge by, weynig meer of min in een vat, en men sal een uyt-nement blauw hebben.

XXV. Om witte letters op swart te hebben.

Neemt Melk van Vyge-bomen in een glas en laat het een half uur lank in den Son staan, daar na tempert het met Gom-water, als ghy der mede schrijven wilt, soo neemt Inkt, en maakt een swart vel, soo groot als gy wilt, het welk na dat het droog sal zijn, wrijft het stijf met een doek: dan sullen de letteren, die gy met den Melk geschreven hebt, sich ontdekken, en het Papier sal der wit afblijven om dat het met den Melk bewaart is.

[p. 330]

XXVI. Om een Wapen op een Bloem, als een Roose of Violette te maken, door Goud of Silvere bladen.

Neemt Sal Armoniacum, en wrijft het op een steen met Azijn en een weynigh Kandy-

suyker, en bewaart dat in een Vles. Dan neemt de Roose Angelier of Violetten, legt de kleyne blaadtjes effen met Was, dan maakt 'er op met een ^†kleeyn Penceel al sulken betrekt of wapen als gy wilt, en laat het een uur of meer droogen. Dat gedaan zijnde, legt 'er u Goud of Silver-blad, en douwt het een weinig met Katoen, soo sal 't geen niet vast is afgaan, en u werk sal net blijven.

† Wel te verstaan nat gemaakt in de vocht van Sal Armoniacum, Azijn en Suyker, dit vergeet den Autheur te seggen.

XXVII. Om blaauw te Verwen.

Men plagt het wede kruyt (Isatis Glastrum) eer het bloemen krijgt te stooten, en te stampen en het sap daar uyt te persen: en daar groote ronde balletjes af te maken, die vande Verwers gebruykt wort en Pastel genoemt is, om het wolle laken en Wolle selfs ook linnen blaaw te verwen.

De kinderen mengelen en wrijvende blaauwe Koren bloemen met wit van eyeren om daar mee blauwe letteren te maken.

De besien van Myrtus worden gebruykt om daar meede Azuyr te verwen en te schilderen.

De Visschers de Portugeesen sieden de Schors van den boom Alaternus in 't water, geven daar meede hun netten rosagtige verwe. De Verwers sieden de stucken van 't hout, dat bleek is, en maaken daar van een swartagtige blaauwe verwe.

[p. 331]

XXVIII. Om geel te Verwen.

Curcuma geeft de kleederen van de Roomsche Vrouwen een seer goede verwe, mits daar wat schillen van eyken boomen, Roet, Grioffels-naagelen en wat Saffraens by doende.

Curcuma geeft 't verstorven of bleek was ook een seer goede verwe en gekant zijnde geeft sy een geele verwe van haar: daar om noemen sommige Curcuma Saffraan van Indien:

Wilden Dragon gekaut zijnde verwen 't speeksel geel.

Brasiljo Peeper by de spijse gedaan verft die geel.

Met de bloemen Gulden-Distel en van Carthamus word den Saffraan vervalst.

De binnenste geele Schorsse van sause-boom houd, word van de Schilders gebruykt.

De struyken takken van Brem dienen de Italianen om de Geleyse en andere schootelen een geele verf te doen krijgen, ja sonder deselve konnen sy die geen Goud-verf geven.

Den eersten Akker brem word om sijne bloemens wil geplukt, om de kleederen geel te verwen in de Verweryen gebruykt.

Den wortel van den Berg Sause-boom (Berberis Montana Alphina Licum Creticum) verft schoon Geel.

Den ander wortel Radix Dracena affinis die geel is, en gekaaut 't speeksel geel verwende.

Den Curcuma-wortel der Apothekars is van binnen geel en kan ook geel verwen.

Indisch Saffraan word by de spijs gebruykt om die geel te verwen.

Larigiri, Petroamydala heeft een groots en vasten wortel daar de Jooden schoon geel mee verwen.

[p. 332]

XXIX. Om Groen te verwen.

De Hautjes van het kleyne Giliotropium (Tornasol) aan papier, doek en laken gestreken zijnde, verwen die met een bloeyende of groeyende groene Verwe: die daar na haasteljk in een schoone plauwe, of blijde Paarsche verwe verandert

Wouwe, verft de wolle lakens geel, als ook het linnen, 't geen geel sal sijn moet heel wit weesen: maar 't geen blaau is word door Wouwe Groen geverft.

Om groene Letteren te maken, neemt men sap van Wijn-ruyt, Kooper-root en wat Safferaan, en men stoot dat samen, en als men daar mee schrijven wil, doet men wat Gom-water by. Of men neemt in plaats van Wijn-ruyt 't water daar de Wijn-ruyt in gesoden is.

Het sap van Penseen-bloemen, word uytgetrokken van de Schilders, met water daar een weynig Aluyns in is, om groen te schilderen, gelijk het sap van blauwe Lisch-bloemen.

Van de bladeren van Steen-Violieren, maakt men een seer schoone groen verwe, stootende die selve met een weynig aluyns, en soo het sap daar van bewarende: 't welk de Schilders en water-verwers seer wel bekent is.

De Goud bloemen worden gebruykt om het hair geel te maaken: maar de bladeren gestooten of gewreven, geven ook een seer groene verf van sich.

Als de Rijn-bessen eer sy rijp zyn, gedroogt zynde in gemeyn water of in Aluyn-water geleyt worden, daar geven sy een gele verwe van sich. Maar volkoomen rijp zynde verwen sy groen. Als die rijp zyn, word 'er een sap uit gedout, 't welk met Aluyn gesoden zynde, voor een donkere groene

[p. 333]

verwe van de Schilders gebruykt word, welke verwe men hier Sap-groen noemt.

XXX. Om Paars te verwen.

De soort van See Fucus die omtrent het Eyland Candien wast, word gebruykt om Huyven, Dokken, Wolle, Katoen, en Linnen, Laken en Kleederen, daar mede Paarsch te verwen: welke verwe soo schoon is, terwijlen sy noch versch is, dat sy het oprechte Purper beschaamt en te boven gaat. Doch het beste word omtrent den Noord Oost strand van 't Eyland van Candien gevonden.

Siet het geen ik in het voorgaande stuk by de Letter A heb aangeteykent van het Paars.

Het sap van de Krake of Postel-besien, vers uytgedouwt zijnde mogt wel dienen, om linnen en wolle paarsch te verwen. De Schilders en verligters weten de Krake Besien ook te gebruyken.

XXXI. Om Swart te verwen.

Het sap van de Beesjes van Gadik, maakt het hair swart, welk sap ook goed is om Borstel en Veeren en Pluymen meede te verwen, eerst in Aluyn-water gesoden zijnde.

De water Andoorn of water Malrove, heeft de naam van Heydens kruyd of Egiptenaars kruyd gekregen, om dies wille dat de Land-loopers en bedriegelijke Waarseggers, die sich selven voor Egiptenaars en Heydens uytgeven, hun huyd met dit kruyd bestrijken, de selve een swarte verwe doen krijgen, sulks als men de Egiptenaars en de geele Mooren of Afrikanen siet hebben.

Want het sap van dese Malrove, pleegt al 't ge-

[p. 334]

ne daar mede bestreken word, een dusdanige swarte verwe te geven, die in de selve soo vastelijk doet houden, dat men die niet afwasschen kan, of met wrijven uyt doen kan: alsoo dat de doeken die daar eens in gedoopt zijn, eeuwiglijk de voorseyde verwe behouden.

De Schorssen van Elsen-boomen worden gebruykt om slechte Laken, Linnen, Vilten en Hoeden swart te verwen.

XXXIII. Om rood te verwen.

Meer-roote (Rubia) een kruyd wiens wortel tot poeder gestamt worden Mee krappen genoemt en gebruykt om rood te verwen.

Den wortel van Anchusa is bequaam om hout en was rood te verwen. Deesen wortel heeft een levendige roode verwe.

De gestoten wortel van Alkanna of Henne by de Arabiers, en by ons Cyprus genaamt met water gemengt, verft ros. Men gebruykt het om de handen, voeten en nagelen root te verwen in Turkyen.

Den wortel van Coggygria of Verf-loof is bequaam om daar meede te verwen: want sy maakt de wolle en alderhande lakenen rood.

Den Iles of Scharlaken-beesie-boom, Karmozijn, Coccinille-boom, die Besien heeft daar in een Wormtje sit dat gedood en gedroogt zijnde de beste roode verwe geeft, de ander Verve komt van de blaasjes daar de Wormtjes in schuilen.

De Lacca, (Sacea Arabum) gekaaut geeft een seer schoone roode Verve van sich.

Sanguis Draconis, Draken-bloed uyt West-Indien, dient om meede te schilderen: want sy geven een schoone roode Verve van sich.

Den Indiaanschen Heylboom (in 't Latijn In-

[p. 335]

dorum Ferruminatrix, Indiaansche Woud-kruyd) word door geduyrig vervolg van Blaaderen soo groot als een Boom,daar in de Indiaansche Vijgeboom (Tanae Dodonaee) gelijkende maar de vrugten zijn kleynder, en volder van Doornen daar een rood sap uytvloeid, dat lymachtig is, bequaam om laken te Verven.

Het Brasilien gesaagt en gekookt geeft een roode Verve, dit seer bekend, derhalven onnoodig om daar meer van te schrijven.

XXXIV. Om Eyeren te verwen.

Indien men begeert Eyers schoon rood te verwen, soo doet wat meede in 't water, daar men de Eyeren in kookt, en sy sullen schoon rood weesen.

Indien men Brasilie-hout gesaagt als het verkoft word, doet by de Eyeren in 't water sy sullen paars van Coleur weesen.

Indien men look by de Eyeren in 't water doet soo sullen de Eyeren geel worden.

Indien men Wijn-ruyd doet by de Eyers in 't water soo sullen de selve groen worden.

XXXV. Van welke stoffe men Besemen maken kan.

De gelegentheyd of ongelegentheyd is dikmaal een voedster van Konsten en Wetenschappen.

Indien men verlegen is om iets te hebben om te vangen, soo soekt maar de volgende stoffen tot u dienst. Als 't kruyd Osyris (Belvedere) en Seoparia daar men besemen van maakt.

Elichryson: een kruyd, in Spanjen genoemt Scoba Hedionda maakt men Besemen daar van.

[p. 336]

De Rysagtige Condrille in Spanjen maakt men Beesemen van.

Steekenden Palm: In Italien maakt men der Beesemen van.

Van teenen van Brem maakt men Beesemen.

Van groote Heyde maakt men Beesemen.

Van Chamergiphes, of leegen Dadel-boom maakt men Besemen van.

Van Berken takjes maakt men Besemen.

Van Spaat maakt men ook Besems in Spanjen.

XXXVI. Om Glasen, Beekers, glinsterend te maken.

Soo neemt Glas-kruyd, wrijft daar u glasen, Beekers en ander vaten mede.

Paarde-staart, by Kist-makers Schaaf strooy, daar mee wrijft men alle Houd-werk glad en glimmende.

XXXVII. Om een Aas te maken waar door men wilde Vogels, als Eynd-vogels en andere Vogels kan vangen.

Neemt den Wortel en 't Zaad van Keel Kruyd legt dat een dag en een nacht in 't water te weyken met Scharlakens Greyn, dat sied al te samen in 't selve water, tot dat het greyn wel van 't water geswollen is. Dat gedaan zijnde, legt het greyn aldus toegemaakt zijnde, in de plaats daar de Wilde Gansen en Eynd-vogels koomen sitten, sy sullen aanstonds dit greyn op eeten, en terstond in slaap vallen, of sy dronken waren; dan kan men die met de hand vangen. Maar daar moet veel van dit Keel-kruyd saad en wortel wesen, voornamelijk om der Gansen wille.

[p. 337]

Het selve is ook goed, om met meenigte alderhande soorten van Vogelen te vangen.

Men sied ook dit Greyn met Swavel, en legt het dan in de plaats, daar de vogels gewoon zijn hun aas te haalen: en alle die van dit Greyn eten, die moeten neder vallen en sterven, ten zy men hen Oly van Olyven te drinken geeve? dan koomen sy terstond weer tot sich selven.

XXXVIII. Om de muggen te verdrijven en te dooden.

Al het geen dat men voor de Muggen Vliegen en Schieters wil bewaren, soo moet men Alsem in Oly leggen, en bestrijken 't geen daar mee dat men daar voor wil bewaren.

Het kruyd 't alderkleynste Couyza of Conyza Wijfje genaamt, wanneer men dat ergens leyt, of daar van een rookinge maakt, dat verdrijft de Muggen, en dood de Vlooyen door sijn sterken reuk, desgelijks verdrijft het ook de slangen.

Het zaad van Cauwoerden gestooten, het sap op de Huyd van de Ossen, Paarden, Muylen of Ezels gestreeken; keert de Vliegen, Horsels, Wespen en Muggen daar van. Selfs den rook. van de bladeren der Cauwoerden als die gebrand worden, verdrijft dusdanigen ongedierte.

De bladeren en ook de Nootjes van de Cypressen bomen gebrand, verjagen door sijn rook de Muggen. De schavelingen of dunne stukjes van Cipressen-hout, tusschen de kleederen geleyt, bewaren die tegen de motten.

Harst van Cypressen-hout dood ook, of verjaagt alle motten, Schieters, Moluven, Mijten en diergelijke ongedierte, die in de Kisten en Kassen de Kleederen verderven.

[p. 338]

XXXIX. Om de Flawijnen te verjagen.

Men heeft by lang ondersoek, en aanmerkinge bevonden, dat 'er niet beter en is om de Flawijnen of Vissen en Katten van de Hoender-kotten, en Duyvekotten te verdrijven; als dat men daar by en omtrent een groote meenigte Wijn-ruyt plant, of ook dat men voor den ingank een goed deel Wijn-ruyt legge. Ook soo konnen de Slangen, Hagedissen den reuk en schaduwe van de Wyn-ruyt niet verdragen, soo dat men die daarmede verdrijven kan.

XL. Om de Mieren te verdrijven.

Neemt Alsem met wilde Orega, en legt die op die plaats, daar de Mieren zijn, en die sullen verdreven worden.

Op een ander manier.

Als men de hoolen daar de Mieren in plegen te nestelen met kleyn Heliottopion of Tornesol, een kruyd alsoo genaamt, stopt, soo doet men die altemaal sterven, sonder dat se daar uyt mogen komen.

Noch op een ander manier.

De Hooveniers en Land-luyden hangen het kruyd Orega (Origanum) aan de Boomen, die van de Mieren seer gequelt worden, en worden daar door verdreven. Palladius getuygt, dat als men de hoolen of nesten der Mieren, met Orega en Sulfel stopt, dat dan de Mieren weg loopen.

[p. 339]

XLI. Om de Mollen te verdrijven en te doen sterven.

Neemt Look, en legt het rond om de holen van de Mollen, 't sal de selve verdrijven, en doen sterven.

Ook aan de Boomen gehangen daar Fruyt op is: daar op sullen de Vogels niet komen om de vruchten te eeten.

Of men mag in plaats van Look, Ajuyn of Parey neemen: 't geen 't selve uytwerksel sal doen.

Op een ander manier.

Op de Bedden daar de Carduus Benedictus op wast, daar in sullen geen Mollen komen wrotten: want dit kruyd verdrijft de Mollen en andere Beesten, die de Hoven schadelijk zijn.

Noch een ander manier.

De Italianen seggen, dat wanneer een takje van Berg-vlier in de hoolen der Mollen gestoken word, dat het de Mollen daar doet uyt koomen of dat se sterven moeten.

Dewijl nu den gemeynen Vlier krachtiger is, als den Berg-vlier, soo sal misschien die hier toe noch bequamer zijn.

XLII. Om Motten of Schieters te verdrijven en te dooden.

1 Averoone een kruyd in de Kleer-kassen, geleyt bewaart de selve kleeren voor Motten en Schieters, min of meer als den Alsem: maar geeft die beter reuk, hierom misschien noemen de Franschen dit kruyd Garderobbes, en de Italianen Brotano en Herba Cansorata.

[p. 340]

2 Neemt Alsem en legt dat in de Kleerkassen, het sal de motten verdrijven.

3 Het Piment of Duyven-kruyd gedroogt zijnde, ende tusschen de kleederen geleyt: niet alleen, dat de kleederen daar na fraay ruyken sullen: maar sal die selve ook voor alle motten en schieters bewaaren. Hier om is het geagt en gepresen.

4 De Wortel van Coryosyl laaten gedroogt, en de met een weynig Azijn besprengt, in Kisten Kassen en Koffers geleyt, bewaaren de kleeren tegen Motten en schieters en geven die een goeden reuk.

5 De Bloemen van Limiria of Wild-Vlas gedroogt zijnde, en by de kleeren geleyt, bewaren die voor de motten en Schieters.

6 Het kruyd Elichrijson tusschen de kleederen geleyt, belet dat die van de motten of Wormen niet gegeeten of van de schieters niet geschendt worden.

7 De Rijn-bloemen hebben den naam ook van Motten-kruyd bekoomen (in 't Latijn Tinearia, in de Apotheeken Staechia, en Stichas Citrina) om dat die bloemen daar van in de Kleer-kassen geleyt zijnde, de selve bewaaren voor de Motten en Schieters.

8 Den wilden Roosermarijn (Rosmarinus Silvestre) droog in de Kleerkassen tusschen de Kleederen geleyt, bewaart die voor 't verderf van de Motten en Schieters.

9 Lavender of Lavendel dient seer wel om tusschen de Lijn-waad en kleederen te leggen, die daar af een goeden reuk krijgen, en voor de Motten bewaart.

10 Het Anijs-saad tusschen de kleederen geleyt belet dat daar geen Motten by koomen.

11 De bladeren van ^†beyde Varen onder het Bed-strooy verdrijven de Wand-luysen: en tusschen

† Dat is van Vaaren Mannetje en van Vaaren Wijfje.

[p. 341]

de kleederen geleyt, bewaaren die voor Motten en Schieters.

12 Men leyt het Seven getyden kruyd (in 't Latijn Trifolium Odoratum) drooge zijnde tusschen de kleederen, om dat men voor seeker hout, dat het de Motten, Schieters, en ander ongedierte van de Kleederen verdrijft, en daar voor bewaart.

13 De Gaagel (Mijrtus Brabantica) heeft deese nutheyd, dat het droog zijnde, als ook zijn vruchten in de Kleer-kassen geleyt zijnde, zeer dienstelijk voor de Kleederen is, om voor de Motten en Schieters te bewaaren.

14 De bladeren van Cytroen-boomen geeven de Kleederen een goeden reuk, en bewaaren die voor de Motten en gewormte.

15 De Schavelingen of dunne stukjes van Cypres-boomen, tusschen de Kleederen geleyt bewaren de selve voor de Motten.

Als meede het harst van Cypres-hout dood of verjaagt alle Motten, Schieters, Meluwen en diergelijk ongedierte dat de kleederen verderft.

16 Een takje van 't Indiaans blad (Folium Indum, of Folium Indicum) op het Indiaans Tamalapatra genoemt, by de kleederen geleyt, bewaart die voor alle Motten.

Om dat men op alle plaatsen, en tot allen tijden juyst niet die kruyden by de hand heeft, of bekoomen kan om de kleederen voor de Motten te bewaren, soo heb ik soo veelderley gesegt, op dat men een van de selve soude konnen gebruyken.

[p. 342]

XLIII. Om Hagedissen te verjagen en dooden.

De Wijn-ruyt verdrijft de Hagedissen, als ook de Slangen, en andere Fenynige Beesten: want sy derven die niet naderen soo verre als haar schaduwe strekt.

Den Wortel van Krieken over Zee heeft die kragt, en dat eygen, dat se op Slangen, Aspik-Slangen en Hagedissen geleyt, de selve doet slapen, en somtijds doet sterven.

De Land-luyden seggen, dat wanneer Slangen en Hagedissen en andere vergiftige dieren terstond sterven, als sy met een stokje of roedtje van Haselaar gesneden, geslagen of gesmeeten zijn.

XLIV. Om de Kalanders te verdrijven.

Alsem met Averone by het Koorn geleyt, bewaart die langen tijd voor 't verderven of vermuffen, en verdrijft daar van ook den Kalander en ander diergelijk ongedierte.

Het kruyd Conyza op of by 't Kooren geleyt, bewaart het voor een langen tijd voor den Kalander.

Merkt, niet voor altijd: maar een langen tijd.

XLV. Om de Muysen te verjagen of te dooden.

Men wil, dat sommige Muysen die het saad van het kruyd genaamt Thunis Bloemen, gegeten en geknabbelt hadden, niet verre van daar zijn dood gebleven.

Dioscorides betuygt dat den witten Nies wortel (of witten Helleborus) met Gersten-meel en Ho-

[p. 343]

ning vermengt, en samen gekneed, goed is om Rotten, en Muysen en diergelijk ongedierte te verjagen en te dooden.

Sommige mengen 't pulver van swarte Nieswortel (swarten Helleborus) met eenige lekkere spijse, en dooden daar mee de Rotten en Muysen.

Aconitum of geele Wolfs wortel, wiens meede soorte deesen Napellus of blaauwe Wolfs-wortel, anders Monniks-kapjes genaamt, pleegt de Muysen om te brengen: waarom men die met die namen van Myoctonon, Myophonon of Luricida, dat is, Muysen dooder te noemen.

De wolagtigheyt van de Lisch dooden, is selfs den gemeynen man (seyt Lobel) bekent, dat die de muysen dood, als sy die eeten.

Cepe-muris dat is muysen ajuyn, dood de muysen al was het maar dat sy der gedisteleerdt waater van dronken: dit heet ook Sqillen of seed ajuyn.

Elver-wortel, Carlina genoemt heeft kragt om Honden, Verkens en Muysen te dooden.

Den Witten Chameleor heeft de kragt om de Honden, Verkens en Muysen te doen sterven, als men hen koekjes van deesen Wortel, met geroost en beslagen gersten-meel met water en Oly gekneet daar van in geeft of voorwerpt.

Den rook van verbrand Iben-boom (Taxus) verjaagt de muysen.

Wanneer men papier, door het water haalt daar Alsem in geweykt is, en dan daar na bedrukt of beschrijft, dat selve papier sal van de muysen niet gegeten worden.

Om slangen, Rotten en Muysen te verdryven, soo moet men Brionie-wortel braden, en die dan warm alsoo in stukken snijden: want die geeft van sig een damp of reuk soo sterk, dat een Slang of Rot die deesen rook riekt terstond daar af sterft. Nochtans soo willen sommige seggen dat die in 't

[p. 344]

Frans Columbrine heet en in 't Griex Ophiostaphyle, om dat de Slangen omtrent deesen Wortel nestelen 't geen ik niet gelooven kan.

Om Veld-Ratten of Muysen te verdrijven, so neemt Laurier-bladen, en stopt daar de holen van de selve mee toe: want men gelooft seeker dat sy sterven sullen als sy die blaaderen ruyken of smaken.

XLVI. Hoedanig men aan de Hand, door de schaduw eens stroohalms, de uuren der daags kan leeren kennen.

Dit is wel een redelijk bekend en oud, doch te gelijk ook gansch aardig Konst-stukje; alleen gebreekt 'er dit aan; dat weynig de regte handeling daar van hebben, om de uuren des daags te vinden. Op dat nu de reysende Persoonen te beeter berigt hier van mochten hebben, soo staat te weeten, dat se op de volgende maniere moeten te werk gaan.

Die aan de Hand de uuren des daags wil weten, die neemt een regte Stroo-halm, Riet, of rijsje van hout, in de lengte der geheele voorste Vinger in den top tot den aanvang van d' eerste linie der Hand toe, genaamt Disch-linie.

II. Als nu de Son schijnd, soo steekt men de linkerhand uyt, op sulk een wijs dat de vlakte des selven legt gewend tegens de rechterhand, en steekt men de Stroo-halm tusschen den duym en voorste vinger regt over de linie des Levens, welkers voor uytsteekende deel na de vlaakke hand sig vergelijkt met de lengte des voorsten vingers, en over al een rechten hoek met de Hand maakt.

III. Dit gedaan zijnde, soo wend het gantsche lichaam van de Son af, met d' uytgestrekte Hand gints en herwaarts na de Son toe, tot dat 't uy-

[p. 345]

terste der schaduw, 't welk de weg des duyms in de vlakke handt werpt met de levens linie gelijk komt, en van de selve gelijk als vervuldt werd.

IV. Siet dan toe; aan welke Vinger de schaduwe des Stroo-halms komt te vallen, soo hebdt gy de begeerde uur, als gy maar alleen te vooren weet, ter welker uur de Son voor dien dag opgaat. Want soo de schaduw des voormiddags valt op 't uyterste des voorsten Vingers, soo is 't de naaste

[p. 346]

uur na Sonnen opgang, als hier 7. Valtse op 't uyterste des Ringvingers (of des derden in ordre) soo is 't 8 uuren: of op uytenste des kleynen vingers, soo is 't 9 uuren. Op 't eerste lid des gedagten kleynen Vingers, van boven af te reeken, soo is 't 10 uuren. Op 't middelste lid, is 't 11. Op 't derde is 't 12 uuren.

V. 's Namiddags. Soo de Schaduw wederom valt op 't tweede Lid des kleynste Vingers, soo is 't d' eerste uur. Indien op 't eerste, soo is 't de tweede. Indien op 't uyterste des kleynsten Vingers soo is de derde. Indien op 't uyterste des Ring-vingers, soo is de vierde uur, en soo al voorts.

VI. Gaat de Son ten 5. of ten 7 uuren, op, so werden d' uuren op deselve wijs ordentelijk na malkander getelt, en dan valt den middag, of de 12 uur, als se ten 5 uuren op gaat, op d' eerste Linie, welke na de kleyne vinger in de vlakke hand staat, of de Eysch linie. Maar gaat se ten 7 uuren op so valt de schaduwe op 't derde Lid des gedachten vingers. Dusdanig kan men de Astronomische uuren, op alle tijden des daags, wanneer de Son maar schijnt, leeren kennen.

XLVII. Om muysen te vergaderen.

Castor Durante seyt als men vuur van Esschen-hout (of Qualster genaamt) maakt en daar een diepen pot of ketel op set, en daar in twee levende Muysen in doet, dat alle Muysen van 't gansche Huys omtrent dat vuur sullen koomen.

Mogelijk door het gepiep der muysen die in den Pot zijn. Doch ik geloof of het vuur van ander hout waar, dat het eeven eens zijn soude.

[p. 347]

XLVIII. Om de Aard-muysen te dooden.

Palladius raad ons dat men sal de hoolen of gaaten der veld-muysen stoppen, met Ole-ander bloemen of bladeren, want sy sullen sterven, als sy deselve ruyken of eeten.

XLIX. Om Vleermuysen te verjagen.

De rook van verbranden Helix of Veyl verjaagt de Vleermuysen.

Neemt taaje takken van steekende Palm (acutai Myrtus) die men in Italien gebruykt om besemen van te maken, en behangt daar u gerookt of gesout vleesch meede, soo en sullen der geen Muysen, Ratten, of Vleermusen by komen.

Den Platanus-boom of Plaan-boom heeft een besonder eygenschap, om de Vleermuysen te verjaagen, want nimmermeer sullen de Vleermuysen in huysen koomen, daar een Plaan-tak opgehangen is.

L. Om Eynd-vogels te voeden.

Het kruyd Water-linsen heeft nog steelen Bloemen, in 't Latijn lens Lamstris, lens Aquatilas, lens Palustus, in de Apotheek lenticula Aquae en Anatum Herba, dat is soo veel als eynden groen, Eynden-brood, om dat dit de Eynden een goed voedsel versterkt: doch dit niet alleen de Eynden maar ook de Gansen en Hoenderen, eten dat seer gaarn, soo wel alleen, als met Semel of Meel vermengt.

[p. 348]

LI. Om Eykhoorntjes te voeden.

De Nootjes van den Beuk-boom, die men Beuk noemt, worden seer gaarn van de Eykhoorntjes gegeten: als ook meede van de Muysen; men wil seggen, dat se veel doen om de Eykhoorntjes en Muysen te vermenigvuldigen.

LII. Gansen vet te maken.

In Italien mest men de Gansen met het kruyd genaamt Kolle-bloemen, roode Klap-roosen, Koorn-roosen, of wilden Heul genoemt.

Ook soo mag men de Gansen, Eynden-groen te eeten geven, de ander spijs der Gansen is bekent genoeg.

LIII. Hasen te voeden.

Soo mag men Gansen-distel, Konynen-kruyd, en meer andere te eeten geeven, daar zijn meer kruyden als Gerve, Reyne-vaar, Weg-breede en s. v. die genoeg bekent zijn.

LIV. Om Quakkelen vet te maaken.

De oude Schrijvers verhalen, dat men Quakkelen en de Geyten met de Wortel van swart Nies-kruyd pleegt vet te maken, daar nochtans de Wolven en Vossen van sterven.

[p. 349]

LV. Voogels te vangen.

De Spanjaarden plachten met de Besien van Thymelea, of Sinal Nezercon genoemt in de Maanden van October en November de Vogeltjes te vangen.

Daar zijn noch meer manieren om Vogeltjes te vangen die wy hier na sullen verhaalen, en sullen ons tot iets anders keeren van dien aard.

LVI. Meerlen, Lijsters, en andere Voogels te vangen.

De Beesien of Vruchten van Keel-kruyd, Mond-hout of Ligustrum, worden van de Meerlen, Lijsters, Sneppen en diergelijke Vogelen in den Winter veel gesogt en gaarn gegeten waarom men die ook daar mede kan vangen.

LVII. Eynden en Duyven te vangen.

Soo men begeert Duyven en eynden te vangen soo kookt witte Lies-wortel met Tarwe, alsoo lange tot dat de Tarwe breekt, en geeft die dan de Duyven of Eynde te eeten, kort daar na sult gy die met de hand vangen.

LVIII. De Kikvorsschen te dooden.

Gesnerus betuygt dat het sap van de Thora Valdensis soo vergiftig is, als men een naalde doopt in dit sap, en het aan een Kikvorsch strijkt, ter stond sterven sal; immers soo het 't oprechte sap is.

[p. 350]

LIX. Om Visschen te dooden.

Soo men neemt Hirten sponsien, Hirts schwammen, in 't Latijn Cervi Boletus genaamt, en die in 't water werpt, zijn soo koud van aard dat se Visschen doen sterven.

Plinius schrijft dat de derde soort van Cyclaminos de Visschen doet sterven.

LX. Om de Visschen te genesen.

Wanneer de Visschen in de Vijvers siek zijn, soo kan men die aldus wederom gesont maken en genesen. Neemt de groene bladeren van Piterselie, en strooyt die in de staande Waters of Vyvers, doen de Visschen wederom bekomen en verquikken: soo sy te vooren door eenig vergift vergeven zijn.

LXI. Om de grondigen smaak der Visschen te benemen.

In Italien gebruyken de Visschers het kruyd Menthastrum of wilde Munte, om de Visschen van ettelijcke Poelen of Meeren te sieden of te stooven om hunne grondigen smaak te benemen: anders word dit Menthastrum niet veel om sijn swaaren reuk in spijs gebruykt.

LXII. Om Visschen te vangen.

De vruchten en Bladeren van de soorten van Wolfs-melk (Thijmalus) hoewel sy sachter en onsterker zijn, nochtans konnen sy de Visschen die in de staande wateren of vijvers zijn, geworpen zynde, tot een beswijminge brengen, en op het

[p. 351]

water doen drijven, als of sy half dood waren, so Galenus daar van schrijft, maar dan moest men seer veel van die vruchten of bladeren nemen, om dies wille dat de kracht daar van door de menigte des waaters haast Verspreyt word, of verdwijnt.

De Meede met veel saads is de visschen seer aangenaam.

De wormties die in de droog Volders kaarden in den herfst gevonden vvorden genesen de pijne en alle gesvvellen en svveeringen die aan en omtrent de nagels komen, daar op gebonden.

Deselve vvorden van de Visschers aan hun angel gedaan om daar mede visschen te vangen.

De Olm-boomen die omtrent Salamanca (seyt Clusius) staan, en by de riviere Tormes groeyen, hebben aan hun vvortel soo veel dunne veeselingen als draatjes, die heel rood van verve vvorden; als sy van het voor by gaande vvater besproeyt zyn: en daar aan vvassen kleyne krabbetjes, als garnaat, die van de Visschers vergaadert vvorden om visschen meede te vangen: dan als sy grooter vvorden; soo kruypen sy uyt de vvortelen, en vliegen vveg als aardsche Sprinkhaanen: dan daar naa so komen sy vvederom in 't vvater om jongen te krygen.

Het schijnt dat dit een haft-vvorm of Over aas is.

LXIII. Om de Pier-wormen uyt de aarde doen kruypen.

De Visschers stampen de snoesters van oker-nooten en vverpen se in het vvater, en storten 't selve vvater op de aarde, vvelk vvater de pier-vvormen uyt de aarde sal doen kruypen.

Ik heb gesien dat men menschen Pis op de aarde stort, en die intrekkende quamender pier-vvormen uyt de aarde.