Het verbetert en vermeerdert natuurlyk toover-boek. Of 't nieuw speel-toneel der konsten (onder ps. Simon Witgeest)

[p. 294]

Het Verbetert en vermeerdert Natuurlyk Toover-boek, of Speel-toneel der Konsten.
Het Dertiende Boek.
Behelsende verscheyde aardigheden, die de klanken en het geluyd betreffen.

I. Om een Spreek-trompet te maken.

De Spreek trompetten zijn op de Schepen als anders om van verre tot malkanderen te spreeken seer dienstig, d' Engelsen zijn daar de eerste vinders van, men kan se maken van blik of koper. Sy hebben een figuur als een gemeene Trompet, dat is van een enge pijp sich allengskens verwijderende tot wijte van meer dan een half elle ruym diame-

[p. 295]

ters, maar de enge pijp moet so nauw sijn, dat 'er den mond effen op sluyte, Des selfs langte is omtrent twee ellen: hier meede kan men een half uur verre roepen.

II. Om te doen schijnen dat een geschilderde Kikvorsch aan 't quakken raakt.

Maakt een gat in een muur, set daar een leevende Kik-vorsch in, maakt dat behendig toe met een schildereytje daar een Kik-vorsch in geschildert is, echter soodanig, dat een weynig van het gat daar de kik-vorsch in is, open blijve, als men dan met een kaars daar voor komt, sal de kik-vorsch door 't licht beginnen te quaaken, die nu sulks niet en weet, sal meynen dat het de geschilderde Kik-vorsch doet.

III. Om een Snaar op een Viool sonder aanroeren te bewegen.

Neemd twee Violen, steld de snaren beyde op eenen toon, lecht se beyde op eene taafel die uyt eene plank gemaakt is, en strijkt wat hard over de eene: soo sal de snaar van die stille lecht sich bewegen: 't welk men noch beter kan sien, wanneer men daar een strootjes op lecht, soo sal dat door de snaar bewogen werden, merkt dat se op eene plank beyde moeten leggen, of het sal niet aangaan.

[p. 296]

IV. Hoe men met een Stemme of musicaal instrument twee of drie stemmen met een Musicaal accoort kan maken.

De Musicant moet sich dan op een plaats begeven daar een Echo of meer stemmen zijn, Indien hy een Echo treft, die alleen eenmaal antwoord, soo kan hy een stuk met twee stemmen singen. Maar by aldien den Echo tweemaal antwoord kan hy een trium, vier maal een quator, &c. Doch dit stuk moet sonderling van een Musicant daar toe gemaakt zijn.

By voorbeeld als jemand singt ut, soo antwoort de Echo ut, ondertusschen singt hy Sol, soo dat men op eene tijd twee onderscheydelijke stemmen kan hooren, als ut sol, zijnde een lieffelijke consonantie. Als dan de Echo voort vaart de sol te singen, soo souw hy een ander sol hoog of laag konnen intooneren, en een octaaf maken die soo volkomen is als eenige consonantie in de Musijk.

V. Om ymand door de klank van Romers, Klokken, Schellen of anderen Instrumenten sijn meening te doen verstaan.

Om dit in 't werk te stellen moet men voor yder letter soo veel slagen op de Romer, Klok, Schel, &c. geven, als hier onder Cyfer-letters onder getekend staan.

1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.
a.	e.	i.	q.	u.	b.	c.	d.
9.	10.	11.	12.	1.	14.	15.	16.
g.	h.	k.	l.	m.	n.	r.	s.

Voor elke letter dan seg ik doet men soo veel sla-

[p. 297]

gen als'er cyfers boven op staan, als men dan een letter heeft uytgeslagen: houd men een weinig stil, op dat de andere die hier na luysteren weten, dat de letter uyt is.

Maar dewijl het seer verdrietelijk soude zijn, voor een letter 13. 14. 15. of 16 reisen te slaan, kan men kortsheyts halven de volgende tafel gebruyken.

	1	2	3	4
I	a	b	c	d	Swelgen.
	1	2	3	4
II.	e	n	g	h	Hoesten.
	1	2	3	4
III.	i	k	l	m	Slaan.
	1	2	3	4
IV.	o	n	r	s	Snakken.

Wanneer hy dan om kortheyds halven een letter wil te kennen geven, by voorbeeld, C moet hy driemaal slaan en eens swelgen. Soo hy K wil seggen, slaat hy tweemaal en eens met de hand, die daar dan by staat en onwetende van is, meent dat het quinkslagen zijn.

Indien men nu begeert dat het nog rasser voort gaat, gebruykt men de volgende wijse, maar daar dient veel attentie toe.

	1	2
I.	a	b	Swelgen.
	1	2
II.	c	d	Hoesten.
	1	2
III.	e	f	Slaan.
	1	2
IV.	g	h	Klappen op den duym.
	1	2
V.	i	k	In de hand slaan.
	1	2
VI.	l	m	Fluyten.

[p. 298]

	1	2
VII.	o	p	Smeeken.
	1	2
VIII.	q	r	Snuyven.
	1	2
IX.	s	t	Roepen.
	1	2
X.	v	w	Bremmen.
	1	2
XI.	x	y	Steenen.
		1
XII.		z	Singen.

VI. Om van verre een te hooren spreeken die men van na by niet kan hooren.

De kinderen die weeten als'er elders een balk is, aan het eene eynd van de balk te spreken, latende een aan het andere eynd luysteren, soo sal het die daar na luysterd het klaarder hooren als die na by is. Alfoo pleegen wy meede aan de bruggen te doen met houte leuningen, wanneer men aan het een eynd van de leuning sagjes sprak, kan men sulks aan het andere eynd genoegsaam hooren, als men sijn oor aan de selve leuning hield. Dit kan ook omtrent Muuren geschieden, wanneer daar soo een lange balk is ingemetseld, dat juyst van het gemeene volk niet gesien werd, dan soo gelijkt het wel een mirakel gelijk elders in Engeland aan een Kerk is gemaakt.

VII. Om yemant het geluyd van een Klok te doen hooren door middel van een schaar.

Neemt een draad vier of vijf ellen lang, bind in 't midden van dese draad een beugelschaar,

[p. 299]

wind dan beyde eynden van dese draad om beyde midelste vingers van u hand, dat is om elke vinger een eynd, gaat dan op een hoge bank, en steekt de middelste vingers in beide ooren, laat dan de schaar op de steene vloer hangen, en slingerd hem heene en weder, soo sult gy een geluyd hooren als van een klok. Sulks kan men mede doen met de tang.

VIII. Om een geluyd te doen hooren door middel van Romers even of de Kloken speelden.

Neemt eenige Romers in ordere alle van verscheyde klank, als,

A. B. C. D. E. F.

Laat A een hoger toon hebben als B, en B hooger als C, en C hoger als D, &c. Slaat dan van A tot E, en wederom van F tot A, soo hebt gy een aardige resonantie; noch beter is 't als gy sulke twe orders hebt, en dat twee slaan soodanig, dat als gy op A slaat een ander op E slaat, &c. soo hebt gy een Musicaal consert, dat seer lieflijk klinkt.

IX. Om te maken dat jemand door het geluyd van eenige May-torren niet slapen kan.

Wanneer men jemand heeft die men begeerd dat niet slapen sal, soo legd men onder sijn hoofd peuliw een Mey-torre, welke dan sal gonsen, so dat hy hier door niet sal kunnen slapen, niet wetende waar het hem van daan komt, ten zy het bed weder vermaakt en de Torre weg gedaan werd.

[p. 300]

X. Om een glas met water, daar een penning in ligt, geluyd te doen geven, den penning te doen bewegen, en het water te doen sieden.

Doet in een Veneets glas water, doch niet heel vol, smit daar een penning in, maakt dan uw middel-vinger in het water nat, strijkt dan met de natte vinger over de rand van de Romer, de voet met d' andere hand op een Tafel vast houdende, soo sal dat glas een wonder geluyd geven, de penning sal sich bewegen, en het water sal schijnen te koken.

XI. Een aardige Echo.

Als men een aardige Echo wil horen, die vyf maal wederom galmt, met onderscheydelijke verstaanbare woorden, moet men aan soo een plaatse gaan: daar een Echo veelvuldig wederom galmpt: roept dan de naarvolgende woorden luydkeels uyt soo hebt gy vijfderley wederom galmen.

Clamore		Constablis
amore		stabis
more	en	abis
ore		bis
re		is
Onvermeert	Overtreden	Vertrouwelijk
vermeert	vertreden	trouwelijk
meert	treden	rouwelijk
eert	reden	ouwelijk^*
	eden	welijk^†
	den	lijk

* Dit is voor oudelijk geset.

† Dit is anders sonder beduijdenis: maar men mag het nemen voor een aanhang van een woord dat daar in eyndigt: want hier komt het niet op aan in de Echo, dewijl wel somtijds aldus staat:

Wy hooren, den Hooren,

Met Boomen, Boomen,

Doen by den Lof-sang sang.

[p. 301]

XII. Om op het Land een stem te doen hooren, even of die uyt den Hemel quam.

Men laat een spreek-trompet maaken, even als elders gesprooken is, hier gaat men mede op eenToorn, hier roept men door met een lamentable stemme tegens jemand in 't Land, dat hy sig bekeere, &c. soo sal hy omsien, en niemand siende, meenen dat hy een stemme uyt den Hemel hoore, waar door een Boer in Holland zijnde, van een quaad leven bekeerd is.

XIII. Om een half Vel Papier te doen slaan als een Mosket.

Neemt dan een vel Papier, vouwt dat in quarto, en daar na in octavo, soo hebt gy vier octavo bladen, neemd dan de twee binnenste met uw rechterhand, en slaat dat boven de arm uyt, soo sal het een slag geven als een Mosket.

XIV. Om Erweten of yets anders op een Klave-Cimbel te doen dansen.

't Is aardig om te sien hoe dat een Klave-Cimbels snaar bewogen zijnde soo een groote bewegin-

[p. 302]

ge maakt dat het geene daar omtrent is meede al dansende bewogen werd, want legt onder de snaren op de plank eenige erweten, Sout, Haver of yets anders dat sig ligt beweegt, soo sullen sy al dansende bewogen werden, want de snaar bewogen zijnde, beweegt de locht, de locht wederom de plank van de Klave-cimbel, en die wederom de erweten of het geene daar op leyd.

XV. Om een doods-hooft te doen spreken.

Onder de natuurlijke Gogeleryen is het meede niet onaardig een doods-hooft te doen spreken: sullende veele die het hooren verbaast maken, en andere die het weeten doen laggen.

Om dit Tooverstuk dan in 't werk te stellen, soo laat men een Tafel maken met vier voeten, van welke een voet hol is en boven in de Tafel sijn openinge heeft. Dit soo gemaakt sijnde, moet in de vloer een pijp gaan tot onder in een kelder, op welke pijp de holle voet van de Tafel staat. Over de Tafel nu legt men een Tapijt om het bedrog niet te merken, op die plaats nu daar het gat is, set men het doods hooft op het kleed, en een ander heeft onder in de kelder sijn oor aan de pijp om te hooren wat'er inde kamer, daar het doods-hooft spreeken sal, gesecht wert. Als men nu het doods-hoofd yets vraagt, soo spreekt die geen, welke in de kelder is door de pijp, en het schijnt dat het doods-hoofd dan sekerlijk spreekt.

[p. 303]

XVI. Om te maaken dat een Kalfs hoofd dat gebraaden is 10 oft 12 maal roepen sal, of het levendig waare.

Gy sult een doosken nemen dat kleyn zy, 't selve vol gatjens boorende, daar naa neemt eenen groenen Vorsch, en den selven sult gy in dit Doosken doen, dan sult gy eerst sien een groot blad in 't doosken te doen, op dat den Vorsch het doosken niet en rake, soo ook boven op, daar naar als men het Kalfs-hoofd op tafel brengt, terwijle dat 't heet zy, sult gy 't voorsz. doosken daar den levendigen Vors in is in 't Kalfs mond steeken, soo dat den Vorsch sulke hitte niet lijden kunnende, sal beginnen te queken ende al sulken stemme beslooten wesende, sal een stemme maken, diergelijk als van een Kalf, ende een jegelijk sal meynen dat 't Kalfs-hoofd sulken geluyt make, ende sullen feer verwonderen.

XVII. Om heymelijk te doen beeven de Snaar van een Fiool, ofte iets dat daar op leydt, sonder dat de selve van ymant aangeraakt word.

Dit is een Mirakel in de Musyke, en seer ligtelijk te ondersoeken, neemt een gemeene Fiool oft eenig diergelijke Instrument, kiest eenige twe distantie snaaren, invoege dat daar een ander tusschen beyde zy, accoort deese twee uyterste snaren in gelijke toon sonder te raaken die in het midden leydt, strijkt met de strijkstok een weynig hart op de grootste van deese twee, en u sal wonder te vooren koomen, want op de selve tijd dat de snaar gestreken met de strijk-stok sal komen te beven, sal ook de andere snaar die gelijke toon heeft, oo-

[p. 304]

genschijnlijk beven sonder datse van ymand word aangeroerd, ja selfs de snaar in het midden beweegt sig in geenderley maniere, en soo gy de eerste snaar stelt op een andere toon de sleutel los drayende ofte de vinger op een van de toetse houdende, en sal de andere snaar sich niet bewegen, nu vrage ik waar dit beven der snaar van daan koomt, is het door eenige verborge simpatije, of veel eer, dat de snaar gestelt op gelijke toon, lichtelijk ontfangt de inpressie des luchts, die bewogen word door het bewegen van de eerste, hoe koomt het dat sy beeft soo haast als de eerste wort gestreken met de strijk-stok. By deese aparentie sal ik voegen hoe het voorgaande noch wonderlijker geschieden kan, met twee Luyten, twee Harpen, twee Fioolen, twee Klavecymbaals, ofte met twee andere Instrumenten, gestelt in gelijke toon, want het eene Instrument door eenige handt matich aangestelt zijnde, sal een bewegen geven aan de snaar van het ander, invoegen dat soo de snaar van elk der voorseyde instrumenten so geaccordeert zijn, dat die ten vollen sonder divisie aangetast zijnde, eenige harmonie konnen exprimeeren, het welke lichtelijk met twee harpen ofte met twee Klavercymbaals kan geschieden, een van beyde geraakt zijnde sal in het ander diergelijke harmonie verwekken, mits dat de distantie tusschen twee aan haare positie recht worde gekoosen, het welke bysonder dan verstandelijker en ogenschijnlijker geschieden sal, wanneer de snaaren in unison gestelt zijn, en voornamelijk soo dik en even lang zijnde, daar uyt dan openbaar is, dat op een selve instrument, een snare gemaakt zijnde die meerder sal bewegen, welke van een toon is als die geene die daer meede staan in de octavo, en meerder octavo als die met haar staan in eenige andere Consonantie tusschen spesie, anders soo men dit bewegen der twee ge-

[p. 305]

lijke snaren noch klaarder sien wil, lecht op de eene snaar een dun spaantie ofte een kleyn papiertje, soo sal men terwijl de andere wordt aangeraakt, dit papiertje volkomelijk sien bewegen.

XVIII. Om een Doove, een Fiool of een Lier te doen hooren spelen.

Speelt op een Fiool, Lier oft eenig ander diergelijk instrument, laat den Dooven in 't hoofd oft hals van de Fiool of Lier byten, soo sal hy een lieflijke dreun van het speelen in sijn herseninge gewaar werden, dit schynt een wonder te sijn, maar eeven wel gebeurlijk.

XIX. Een Instrument te maken dat van verre doet hooren, gelijk de Verkijkende Brillen van verre doen sien.

En meent niet dat de Mathematische Konst, die met sulke schoone behulpselen het ghesichte te baate koomt, het gehoor iets soude doen ontbreken, men weet dat men somtijds door batanen, dat is, door eenige lange Pypen, malkanderen van verre wel perfect kan verstaan: de ervarentheyd leert ons ook dat in sulke plaatsen, daar de lange galderyen met verwulfsels zyn uyt gehaalt, sal 't gebeuren, dat een mensche sachjens aan den eenen hook sprekende, van andere menschen aan de andere hoek perfect kan verstaan worden, hoewel dat de andere Persoonen tusschen beyde zijnde, niemandalle en hooren, 't is een generaal presipium dat dat over al gelt, dat de holle pypen grootelijks dienen om de activiteyten der nateurlijke oorsaken te versterken, wy sullen sien, dat het vuur ge-

[p. 306]

dwongen in sulke pypen sal branden tot drie ofte vier voeten hoog, het welke in een vrye lucht qualijk sal konnen geschieden, het springen der Fonteynen leert ons, hoe dat het water met groote violentie op vloeyt, wanneer het in grooten ofte Canaal word gedwongen, de Verre kykers doen ons van gelijken sien, hoe dienstelijk sodanige pypen zijn om de specie en het ligt dies te sigtbaarder te maken. Men seit dat een seeker Prince in Italien een schoone sale heeft, waar in hy lichtelijk en perfect kan hooren, al de discoursen der gener die daar omtrent om de galderyen wandelen, en dat door sekere vase en kanalen die op den Hof en dese respondeeren, Vitruvius selfs, de Prince van alle Argitecten, maakt men sich van eenige Kanalen die de stemme der Ageerders en de Comede Speelders deden verheffen Ten is niet van noden soo veel te spreeken om te bewijsen door wat beginsel de eerste inventie van sulke nieuwe Sarbatanen ofte stem-trechters eerst gesproten zy, daar mede sommige groote Personagie in onsen tijt sich weten te behelpen, sy werden gemaakt van silver, Koper, ofte eenige andere luydende Materyen, op de maniere van een waren tregter, men voegt het wyde uytgeholde eynde na die geene die spreekt, ofte iets voor draagt, om daar door het geluyt der stemme te vergaren en te maken dat die pypen die aan het oore komt, de selve dies te klaar in slaat, en minder wort gedissipeert ofte gebroken,en dien volgens meerder gesterkt word.

XX. Een Maniere om te verlakken.

Neemt van de beste Sand-lak twee oncen, set die op voorloop van Brandewijn die seer sterk is tien oncen. Laat dit eenige dagen in de heette

[p. 307]

Sonne staan, soo sal de voorloop van Brande Wijn heel schoon roodt werden, welke gy bewaaren sult en tot het gebruyk bewaren.

Neemt dan lym, kookt die in water, met sodanigen fijn gewreven verf, als gy begeert dat u koleur sal zijn, dit dik genoeg gekookt hebbende bestrijkt daar het gene mede dat gy wilt verlakken en laat het drogen, is 't dat het elders ongelijk is, soo moet gy dat een weynig gladden.

Maar soo ghy uw Lak-werk silveragtig wilt hebben, soo lymt eerst maar met simpel gekookte lijm, noch nat zijnde, strooyt daar over van het kleyn gesneden plat geslagen Silver of klater silver dat de verciersters gebruyken om haar Bloemen op te pronken, stroyt over al te degen, dat er geen plaats open blieve, gedroogt zijnde lakt men het over al effen.

Dit nu gedaan zijnde, neemt men de boven geschrevene Tinctuur van Lak en men strijkt daar over, 't welk soo dikwils herdaan werde, tot 'er een bequame korst van Lak boven over heene gedroogt is. Maar men moet weten, dat het altijt in de Sonne moet gedroogt werden, of anders blinkt het niet.