Het verbetert en vermeerdert natuurlyk toover-boek. Of 't nieuw speel-toneel der konsten (onder ps. Simon Witgeest)

[p. 280]

Het Verbeetert en Vermeerdert Natuurlyk Tover-boek, of Speel-toneel der Konsten.
Het Dertiende Boek.
Behelsende verscheyde aardigheden, die door middel van Spiegels, Glasen, Brillen &c. uytgewerkt werden.

I. Om ymand sijn aansigt verkeert te doen sien sonder Spiegel.

't Is aardig aan een Tafel, dat men ymand sijn tronie verkeerd doet sien. Dit geschied wanneer daar schoon gescheurde silvere of tinne lepels

[p. 281]

op de Tafel komen; siet dan in 't hol van de lepels, soo sult gy bevinden dat uw tronie verkeert is.

II. Om drie of meer Manen te vertoonen.

Wanneer des Avondts de Maan helder schijnt, soo neemt een klaare spiegel, laat de Maan daar in schijnen; soo sult gy verscheyden Maanen sien.

III. Om de hoogte van een Toren of yets anders door een Spigel te vinden.

Legt uw Spiegel eenige voeten wijd van de Toren, plat op d' aarde neer, en gaat soo verre af, tot dat gy in het selve sult konnen sien het bovenste spits van de Tooren, soo komt de Spiegel in het midden tusschen uw en de Toorn: daar na meet de wijdte tusschen u voeten en de Spiegel, en sulke proportie als 'er is tusschen de hoogte van uw lichaam, en tegens de wijdte van u voeten, tot de Spiegel, sulke proportie is 'er ook tusschen de wijdte van de Spiegel tot onder aan den Toren tegens de hoogte des selven.

By Voorbeeld.

Laat u Spiegel 240 voeten wijt van 't onderste des Toorens leggen: en om in het selfde te vernemen het bovenste spitse van den Toren, soo neem ik of gy noch 5 drie vijfde voeten van de Spigel te rugge moest gaan, al eer gy sulks meugt doen; ik neem meede of de hoogte van uw lichaam waar 7 voeten, met deese drie getallen werkt dan gelijk volgt.

[p. 282]

komt 300 voet voor de hoogte van den toren aldus doet met anderen.

IV. Om een glas stukken te roepen.

Om dit te doen, soo heeft men eenige pints roemers, laat d'Omstanders daar een na haar welgevallen uyt-kiesen, op dat een yder mag sien dat het alles sonder bedrog of gaauwigheyd toe gaat. Ymand van d'Omstanders houde hem dan vast, het geluyd des Romers eerst beproevende, dan soo voegt men den mond omtrent het midden van het glas, geeft dan met uw stem een geluyd die in een octaaf of achteling hoger is als de Romer, dan sal het glas terstondt mede klinken, bykans tot kryselens toe, soo dat den vast-houder des Romers, een lillinge en bevinge in sijn hand gevoeld, welke stem met een langen adem, sonder ophouden aanhout, breekt het glas in stukken, sodanig dat de bereuk rond en dwers door de buyk van de Romer, en selfs door de knopen van de voet heenen gaat, van dat deel af dat tegens de mond is.

Yemand die sulks begeerd in 't werk te stellen, die moet een heldere en door dringende stemme hebben, want de doffe en heese stemmen deugen daar niet toe.

V. Een manier om Vergroot-glasen te maken.

Hier toe zijn verscheyde manieren van slijpen, maar die alle konnen niet volkomelijk rondt zijn, noch kleyn genoeg.

[p. 283]

Om dit dan in 't werk te stellen, neemt men klaar doorschijnend Spiegel-glas, 't welk ligt smelt. Breekt hier van kleyne stukjes en maakt die met wat speeksel aan een naald of priempjen vast klevend, houd dat dan een lamp of kaars soo werd daar een glasen koegeltjen uyt. Dese kunt gy maken van verscheyde grote. Hoe kleynder, hoe meer sy vergrooten, de kleynste zijn, als een Mostert-zaad, welke dan in ronde kasjes geset werden, en konnen een saak meer als duysentmaal groter vertonen.

VI. Een Spiegel welke men sijn aansigt soo groot als een Reusen aansigt siet.

Men maakt dan een ronde Spiegel van dik glas, dit laat men hol uyt slijpen en van achteren met foelje gelijk andere Spiegels beleggen, soo sult gy in de Spiegel siende; een aansicht hebben als een Reus, vervaarlijk om aan te sien.

VII. Een Cylinder Spiegel te maken, om verscheyde dingen mismaakt te sien.

Neemt een lang Cylinder bier-glas dat schoon en helder is, laat dat een weynig minder dan de helft van onder tot boven toe met folie beleggen. Dit behoorlijk gedaan zijnde, legt men daar eenige geschilderde Figuuren voor, welke in deese Cylinder-spiegel van een vreemde gedaante suilen verschijnen. Deese mismaakte gedaanten kan men afschetsen met haar koleuren, op welke af-schetsingen de Spiegel geset zijnde, alles weeder behoorlijk in de Spiegel sal vertoond werden.

[p. 284]

VIII. Om een schrift te maken, dat men door middel van een Spiegel aan de wand kan lesen.

Men maakt eenige Romeynsche letteren die men in de bord-papier uytsnijd, niet gelijk men die gemenelijk schryft, maar verkeerd en averegts om, hier door laat men het Sonne-ligt in een Spiegel schijnen, 't welk gy wederom tegens een want die beschadut is kunt reflecteren, Dese konst en is van geen groot belang, ten zy gy het ligt heymelijk in een Kamer kunt doen komen, daar eenige luyden vergaderd zijn, waar van verscheydene sullen schriken, als sy dat sien, niet wetende waar het van daan komt. Men kan het ook by avond genoegsaam doen door middel van een kaars.

IX. Om door een vlakke Spiegel boskruyd aan brand te steeken.

Om dit in 't werk te stellen, soo leegt men op sekere plaats het Buskrud, neem dan vyf of ses vlakke Spiegels (na dat de Son swak of sterk schijnd,) steld dan die soodnig, dat de Son uyt yder Spiegel als in een punt van het kruyd koomt vallen, soo sal al het bus-poeder in de brand vliegen, dit is bequaam om eenige kruyd-huysen van den vyand in de brand te steeken en te doen opspringen.

[p. 285]

X. Om de vyand te verspieden door middel van een Spiegel, als hy een half of heel uur van u is.

Neemt maar een goede vlakke Spiegel, hoe grooter dat hy is, hoe beter, Laat dan boven, onder en aan de rechte sijde een lijst maken anderhalf duym hoog, maar niet aan de linker zijde, welk open moet blijven, houd dan de Spiegel tegen die streek daar de vyand legd, soo kunt gy hem makkelijk sien marceren, schantsen maken, &c.

XI. Een Glas, door welke een Soldaat gesien zijnde, een gantschen Compagnie schijnd uyt te maken.

Men maakt glaasjes van omtrent een ducaton groot of wat grooter, dese werden met verscheyde vlakten geslepen, die rond of kantig zijn, als men hier door een man siet, sult gy daar door soo veel mannen schijnen te sien als 'er vlakten zijn, so dat indien 'er veel vlakten zijn, ook veel personen gesien werden.

Indien men ook een Spiegel maakt van sestien of meer vierkant of ronde stukken aan een gemaakt, sult gy daar in siende, uw selven soo dikwils siende als 'er stukken zijn.

XII. Om een vierkant kasjen te maken van Spiegels, dat soo grooten glans van sig geeft, dat een Arend daar niet op sal kunnen sien.

Laat een vierkant kasjen maaken omtrent twee spannen lang en een breedt min of meer, laat het inwendig so onder als boven met vlakke Veneetsche Spiegels bekleeden. Dit kasjen kan men nu voorts oppronken met beeldjes, gesteenten, gout en

[p. 286]

silver. Set dit kasjen dan in een kamer rondom met Tapyten behangen, op dat men maar een vier kant gat sie, set dan in het kasjen een wasligjen te branden. Soo sal het den onkundigen een groot wonder schijnen om de menigvuldige reflexien, daar een Arent niet op sal kunnen ster-oogen.

XIII. Door een Glas met water en ligt in een geschrift van verre te lesen.

Neemt een klaar Cristalijn glas, in forme van een bal, vuld dat met suyver klaar water, en hangt het voor een brandend licht, soo werd niet alleen de kamer daar door verligt, maar het ligt schijnt ook seer sterk aan de wand die daar tegen over is, sodanig, dat men daar seer klein geschrijft by kan sien te lesen. Dit groot licht weten de graveerders, Goud en Silver-smits, &c. sig wel te nutte te maken, om daar by te sien.

XIV. De eygenschap van een goede Spiegel.

Daar zijn al verscheydene bequamheden nodig om een goede Spiegel te hebben, voor eerst moet het glas dik zijn, helder en reyn, niet sandig of vol blaasjes. Ten tweden moet het glas gelijk, glad en effen wesen. Ten derden dient het doorluchtig te wesen. Ten vierden dat de straalen daar recht op vallen. Ten vijfden, dat het sonder eenige verwe zy, anders soude uw aangesigt d' eygenste verwe schijnen te hebben. Ten sesden, daar moeten in de Spiegel geen vlekken zijn, want als ymand alsoo in de Spiegel schijnd, even als hy selver is, sal de spiegel van goede deugden zijn. Ten sevenden soo steek een spelle of naalde, door

[p. 287]

uw hoed voor over de neus, en siet of hy in de Spiegel dubbeld gesien werd, is 't dat hy niet, dubbeld gesien werd, is hy goed.

XV. Om een glas aardig van een te scheyden.

Dit kan men doen met een draad die nat gemaakt is van Terpentijn-olie, welke om het glas gewonden zijnde en ontstoken, en na het branden met eenige druppelen koud waters daar op gesprenget, sal terstond van een scheyden, 't welk de Chimisten wel weten, om hare glasen te scheyden. Maar ik heb nog een andere manier uytgevonden, namentlijk als ik een glas met Brandewijn heb, ontsteek ik dat, en de vlam uyt gegaan sijnde, sal het glas rontom afscheuren, 't welk men moet doen aan sulke glasen welke boven een stukjen uyt hebben, soo werden sy wederom bequam om te gebruyken.

XVI. Kraak glasje waar op men staan kan sonder te breken.

Daar zijn eenige glasjes lankwerpig en peerelwijs om gebogen, loopende heel dun aan het

[p. 288]

eynd, als men op het dikste van dit glas slaat met eenig houd soo sullen sy niet breken, maar niet alleen op des selfs buyk geslagen werden is nu dat het dunste eynd daar van gebroken is, sullen sy dadelijk in hondert duysend stukken springen, niet wetende waar de stukken gebleven sijn.

Wanneer men dese glaasjes in het Instrument van den Heer Robbert Boyle doet, en de lugt uythaald, springen sy mede in stukken.

Sommige springen in stukken so men se maar een weynig wrijft.

XVII. Om pluymen van glas te maken.

Pluymen van glas te maken is een aardige konst, bequaam om sich in de somer mede te wayen, en de hete sonne van het aangesigt of te weren. Zijn

[p. 289]

ook seer fraay om boven op de knodsen en pilaren van de Lede kanten te plaatsen. De wijse van maken is aldus: men neemt een wiel, of rad, daar men wolle of yets diergelijke op spint, 't welk men by de hand set. Dan neemt men glase pijpen, van wat koleur als gy begeert, welke aan de lamp konnen smelten, hier van maaken sy aan de vlam van de Lamp eerst een fijne draad, die se aan het rad of wiel vast hechten het wiel dan omme drayende, sult gy een lange dunne draad krijgen, die gy so lang kont maken als gy begeert.

Als gy nu draden genoeg hebt, soo breekt die in soo lange stukjes als gy begeert, tot dat gy een hand vol hebt, laatse van onderen alle in een smelten, of maakt 'er een hand vat aan van glas, soo sult gy een pluym hebben seer schoon om te sien, voor namelijk wanneer se van allerley koleur gemaakt is. Soo men dese glaase draatjes in een schaft van een Pen weet vast te maken, sal de selve van sommige, die het kunsjen niet en weeten, voor, ik weet niet wat voor een vreemde vogel-veer aangesien werden.

XVIII. Om door een Cylinderspiegel, eenige gedaante seer Monstreus te vertonen.

Maakt een verbeeldinge van een hoofd of yets diergelijks, dat in een vierkant kan staan als A B C D, deylt dat met dwerse en perpendiculare linien; soodanig dat alle vierkanten even een sijn. Maakt dan een cirkel uyt het middel punt S, sijnde M O N, welkers middellijn, soo groot is als de middelijn van de voet des cylinder-spiegels. Deelt dan den halven Diameter S O in vier gelijke deelen. Set dan de voot van uw passer in de punt P. en maakt soo veel cierkels als het vierkant A B C D dwerse linien heeft, namelijk vijf. d'Eerste cirkel

[p. 290]

F G H laat dit soo verre van het centrum sijn, als een genoegsame reflexie in de spiegel vereyst, welke na de voet des spiegels verscheyden is: laten na d'andere cirkels soo groeyen als de proportie is tusschen 22 21, evenwel kan men de cirkels maken dat se even wijt van elkanderen staan. Laat dan de eerste omtrek F G A in soo veel delen gedeelt werden als de Basis of voet C D van vierkant A B C D, te weten in vier delen, laat evenwel een boog van F door M E in H, gelijk als overvloedig sijnde, wiens groote het gebruyk en d' ervaring sal bepalen. Soo men dan uyt het punt S, door

[p. 291]

de punten der verdelinge rechte linien tot d' uytterste omtrek I K L haalt, soo hebt gy een Figuur die geproportioneert is met de figuur A B C D, na de gesigt-kunde, hebbende so veel vierkante ruymten als A B C D, dit gedaan zijnde, kan men na proportie de figuur in A B C D daar in verbeelden, soo hebt gy een wanschapen figuur. Maar soo gy uw cijlinder spiegel op cirkel M O N set, soo sal sig alles in de spiegel vertonen als de figuur A B C D aanwijst, Maar ist dat gy de Cijlinder set voor de figuur A B C D sal sig alles verspreyd vertonen als gesegt is.

XIX. Om eenige Beelden schielijk te vertonen, en schielijk te doen verdwijnen.

Neemt een middelmatige pot, hebbende een glase bodem, die daar met kalk of haars aan vast gemaakt is: vult die met water en laat dan een houte rat maken, die in sijn omgaang verscheyde figuuren heeft, dit rad omgedraayd sijnde sal eenige figuuren verschuyven, en andere doen blijken, voornamelijk soo in het deksel van de pot een gat is dat soo groot is, om bequamelijk de figuuren daar door te sien. Het beeld nu dat onder bodem is, dat op de openinge past, sal soo verhoogt werden, dat men het boven op het oppervlak van het water sal sien: 't welk voor de sienders wonderlijk is, wijlse niet konnen bevatten hoe de beelden boven op het water komen, die nog in oog onder het water sijn. Dit expertiment is ligt om te doen, als men maar de glase bodem wel kan maken.

[p. 292]

XX. Om een Romer soodanig te snijden, dat hy uyt malkander hangt, en egter om uyt te drinken bequaam is.

Dese Romers siet men dikwils tot Amsterdam te koop, en schijnt yets raars te willen zijn. 't Zijn Veneetse Kristalijne glasen met hooge voeten. Maakt eerst dat 'er boven aan een kleyn scheurtjen is, dan kan men van dat scheurtjen af eenige kringen maaken, die slangwijs rond om de Romer van boven naar beneden loopen, 't welk gevoegelijkst door een Diamant geschied. Dan soo neemt men een lont die blaast men boven aan het scheurtjen, soo sal het scheuren in die gemaakte kringen; als men dan al verder en verder de lonte brengt, sal het tot onder toe scheuren. Dan soo kan men de Romer als een limoen-schil uyt malkander doen hangen; en weder in malkander setten, dat met een behendige beweginge geschied.

Als men nu hier Wijn in giet, sal den drinker sig bestorten, alhoewel het glas regt gehouden werdende, de Wijn daar in blijft. Dit komt hier van daan, dat als het glas regt gehouden werd, de ribbetjes of splijtingen des glas op elkander digt sluyten; maar als men die aan de mont set, buygt het glas en de Wijn stort'er uyt, daarom moet den drinker weten dat hy de Romer met sijn neus en lippen moet aanraken, indien hy sonder storten begeerd te drinken, op dat het glas niet van elkander wijke.

De Herbergier in den Helm tot Emden wist met sulke Roemers sijn Wijn te consumeren, want de vreemdelingen waren nieusgierig om uyt deese Romers te drinken, ondertusschen als 'er een brak, moest den breker daar een Ducaton voor betalen.

[p. 293]

XXI. Om Glas te maken.

Neemt een heldere Key uyt de Straat, kalcineert die, blust hem uyt, doet dit verscheyde reysen, tot sy tusschen de vingers friabel is, stampt hem dan heel fijn, en doet by een once een dragme Sal tartary, dit gedaan zijnde, set het een uur of twee in 't vuur, soo sult gy Cristal hebben, wilt gy nu een Robijne coleur hebben, soo neemt een aasjen Goud, legt dat in Konings-water soo sal het smelten, en doorbijten. Doet dan dit aasjen by uw Sal Tartary, en set het te gelijk op het vuur. Alsoo werd uyt silver blaauw, uyt Kooper groen, &c. Alsoo geeft elk metaal een besonder koleur.

XXII. Om witte Barn-steen te maaken, schoonder als opregte.

Neemt wel gesyvert wit van 't Ey, een goede quantiteyt, laat die in de sonne tot een Massa verstrijven, als de selve nu hart genoeg is kond gy daar uyt laten maken wat gy begeert, en sal de oprechte in klarigheyd overtreffen: hier by doen sommige een weynig van de suyverste tragecant.

Andere nemen poeder van kristal fijn gewreven met wit van een Ey van wat water Sastran, 't welk se in een glas doen, en in 't heete water setten, tot het hard geworden is.