Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel II. Tochten naar het Noorden 1686-1806

[p. 278]

II. Beschrijving der Platen opgenomen in deel XI en deel XII van de werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging.

Deel XI.

Titelplaat: De Tafelbaai omstreeks 1656.

Op het Rijksarchief te 's Gravenhage bevindt zich in een verzameling waterverftekeningen het origineel, waarnaar de zeer verkleinde afbeelding genomen is. Er zijn voldoende gegevens om de datum van ontstaan te weten: 18 Maart - 1 April 1655 of 24 Febr. - 8 Maart 1657, indien uit enkele onduidelike letters kan gelezen worden Bomtiens huys (= het huis van Hendrick Hendricksz. Boom). Op de ree ligt het schip ‘Het Wapen van Amsterdam’; aan land ziet men een ‘smidswinkel’, het Fort en enkele houten huisjes van Compagnies-arbeiders, benevens enkele wachthuizen.

Deze tekening is tot heden de oudst ons bekende afbeelding van de Tafelbaai, de Tafelvallei en de drie bergen: Leeuwenberg, Tafelberg en Duivelsberg, na Van Riebeeck's komst.

Plaat 2: Hottentots Wijf. De oorspronkelike tekening bevindt zich in 's Rijks Prentekabinet te Amsterdam in de Gordonverzameling, en geeft een goed beeld van de sieraden en kleding: hoofdband uit kralen, met pluimpje, armbanden, beenringen, voor-karos en bedekking van het onderlichaam. Een horen dient als tabakspijp.

Plaat 3: Saldanha Baai. Deze kaart uit de Gordonverzameling geeft de baai op het einde van de achttiende eeuw. Behalve klippen en al of niet droog-vallende zandplaten ziet men van links naar rechts aangegeven:

Branders, Fontijn water als 't Regent, Lacusbaay, Oedekens Baay of Hoetjes Baay, 't Schip Sonder Mast, De Singels, Witte Klip, Riool of Waater Leyding, Brakke Waater fontijn, Gi[l]denhuis, J. Heufke, Geelbeksfontijn, Visplaats, Compagnies Post en Waater Plaats, [bij de driekleur], Waater fontijn in dese berg, waater put, Waater fontijn in dese berg, Riet Baay, men heeft hier met het hoogste waater niet meer als 9 voet, Schaapen Eyland, Meuwen Eyland, Salamander Baay, van hier kunnen de Scheepen met een Z. O^en wind in Zee loopen, Marcus Eyland,

[p. 279]

vol Robben, Penguinen en Waatervogels, Iutten Eyland, vol Penguinen en waater Vogels, Schorrijmorij Hoek, Duyvelshoek of afgeslepen Punthoek, Groote Vondeling, Kleine Vondeling.

Plaat 4: Coedoe. Deze tekening is ook uit de Gordonverzameling. Onderschrift: Coedoe van de Kaap de Goede Hoop, in het Namacquas Geib, vier spenen en een Galblaas.

Plaat 5: Dansende inboorlingen. (Gordonverzameling).

De houding der dansenden is uitstekend weergeven; ook het in de handen klappen, stampen op de grond, fluiten, zingen, het dragen der kinderen door de steatopygie vertonende vrouwen, de beschildering van het gelaat, de kleding en versierselen, de hutten. Bij deze Namaqua zijn blijkens de karossen en kleine gestalte enkele Boesmans. De getrouwde vrouwen dragen mutsen, de anderen zijn blootshoofds.

Plaat 6: Familie der Kleine Namaquas. (Gordonverzameling).

De namen der inboorlingen zijn: Kareés, Kakaumaap, Neigaab, Eigaab, Kasaap, Capt. Noebé of Wildschut, Koebé.

De kapitein heeft een gezagsrottan van de Compagnie met zijn naam er op (Wildschut = Jager). Vijf mannen hebben een snuifdoosje op de borst, enkele hebben de ‘neusdoek’, het stokje met een staart overtrokken. In de karossen is veel verscheidenheid. Een klein meisje draagt ook een muts. De beenring-versiering der vrouwen is niet symmetries. ‘Neusdoek’, pijlkoker en boog liggen op de grond.

Plaat 7: Giraf. (Gordonverzameling).

De Namaqua met assegaai, boog en pijlkoker is ter vergelijking van de grootte geplaatst tegenover de giraf. Welk een verschil met de, op dezelfde wijze opgevatte voorstelling van ‘La Giraffe Mâle’ (B. de Bakker. Sculp.) tegenover bl. 30 in ‘Nieuwste en Beknopte Beschrijving van de Kaap der Goede-Hope nevens een Dag-Verhaal van eenen landtogt... MDCCLXXVIII’, waar de giraf iets heeft van een reusachtig paard met hoorntjes en ingezakte rug!

Plaat 8: Baay Fals. (Gordonverzameling).

Rechts aanvangend leest men:

Hoek van Ambrosius, Onrust Berg, Hoek van Ambrosius, Boter Rivier. Dit Plan is naaukeurig Opgenoomen door Captein R.J. Gordon in de Maand December 1780, Houhoecks Bergen, Knoflooks Kraals Riviertje, Plaats van Michel Otto, Kromme Rivtje, Palmite Rivier, Palmiten Riv. Mond, twee Valijen, Vee plaats, Kaap Fals, laag land, Wijndorst

[p. 280]

bosje, Zuider Hanglip, Valeij, Gordons Baay, Buffels Pad, Cubus Klip baaytje, van Koppens Klip Baaytje, Patersons Baaytje, Waayhoek, seer steil strand, sijnde dat Schip na op het ambeeld gestooten te hebben, om het sware lek, hier op de wal geseild en stuk gestooten, 21 August. 1778., Koegel of Colebrookes Baay, D.D. is de hoogste ronde Berg van dese Ketting Bergen, zijnde 3300 voeten boven de oppervlakte der zee., Steenbrasems Riv. mond., Vee Plaats, Steenbrasems Riv., Combuis, Vishoek, Hottentots Holland, Hottentots Hollands Cloof, Padmakers Huis, Spitse Punt Berg, Schaape Berg, Vergelegen, Lourens Riv. Mond, Eerste Riviers Mond, F. Brans....., de Swarte Klip, hier kan men niet langs strand gaan, twee Klippen, vlakke sand strand waarop swaare Brandings, Muisenburg, Kalk Baaytje, Baay, Vis Hoek, Elsjes Baaytje, Klip Kuil, Mangeraaye Baaytje, Simons Baay, Roman, Compie Baaytje, Groote Vogel Klip, Klijne Vogel Klip,......(?), Smitswinkel of Patientie Baaytje, A, Poulus Berg, Buffels Baaytje, Kaap de Goede Hoop, Ambeeld niet altoos sigtbaar doordien er bij de seventien voet water op is, hier heeft de Colebroke in 1778 gestooten, Blaasbalg, Brand altoos, [mededelingen als ‘vuile grond, geel sand’ worden hier weggelaten], Susettes Baaytje, Blauwe Berg, Vee plaats, groote Vlakte, Cirkel Valey, Oliphants Bosje, Houte Riviertje, Klijne Vlakte, Bonte Berg, Schoesters Kraals Baaytje, Bootsmans Vlakte, Wildschutskraal, Klijn Jagers Berg, Witte Sand Baaytje, Elsjes Riv., Posthouders Tuyn, Groote Slangen Kop, Klijne Slangen Kop, Slangen Kops Berg, Poespas Kraal, Sout Pan, Ian Bruins, Noord Hoek, Middel Valey, Lange Valey.

Route der Scheepen die uit Indien komen.

NB. in de Simonsbaay kunnen veele Scheepen voor alle winden seker en digt bij de wal leggen, en is dus dese Baay, vooral in de Maanden Iunij, Julij en Augustus, allernuttigst, om dat in die Maanden de Tafel Baay, door de Noordweste winden allergevaarlijkst is.

A. Dese ronde Berg A bij de Geld Kisten, is de hoogste van dese Ketting Bergen, zijnde 1900 Rijnl. Voeten boven de oppervlakte der Zee. De anderen tot Muisenburg zijn omtrent 1700 Voeten hoog en alleen maar langs dese zijde, de west zijde, tot bij de hout Baay, is laag, dog word daar wederom hoog, tot dat deze keting, bij het Vlek de Caap, door de Steile Tafel Berg, de welke 3350 Voeten hoog is, Eindigt.

De Poulus en Smitswinkel Bergen Vertoonen sig als hanglippen.

NB. Als men de aangewesene route volgt ziet men dat men dat men seker

[p. 281]

het Ambeeld en de twee wat digter leggende klippen gepassert, en dus dit gevaar te boven is, wanneer de twee bergjes B en C in een geweest sijn.

[B en C staan vlak bij Kaap de Goede Hoop].

B en C. Wanneer men uit zee koomt, Schijnen de twee Bergjes B en C op een Eiland te leggen.

1.

Men kan tussen de vaste wal en de Blaasbalg en Ambeeld doorzeilen, dog zulks is gevaarlijk.

2.

Wanneer men de hoek de Goede hoop bij het Ambeeld omgezeild is, moet men vooral bij deinsig weer, voorsigtig zijn, de hoek van de Duivelsberg niet voor de hoek van Muisenburg aan te sien, het geen ligt geschied, door dien zij zig, dan, als in een vertoonen; want dan vervalt men te diep in de Baay en bij het Eiland. 3 de Witte Sandbergen bij de Vlagge Stok der Simons baay, sijn meest seer sigtbaar en een een goede baak om op aan te zeilen. 4 wanneer men te laat in dese baay koomt, dog een goed gesigt van de wal heeft gehadt, kan men bij goed weer gerust de boot met een Lantaren voor uit zenden, houdende deselve kraanbalks wijse aan bakboords zijde, met order om al lotende [lees: lodende] aan de Oostzijde der Ark te blijven leggen, met de lantaren om hoog, waar bij men dan so digt passeren kan, dat men er met een Steen op werpen kan; dog die in de boot commandeert moet voorsigtig zijn de Groote Vogel Klip niet voor de Ark aan te sien, dog als men de Ark eens gesien heeft, is hij ligt te kennen. De Vogel Klippen leggen ook seer digte bij de wal. NB. tussen de Ark en Vaste Wal door te zeilen is mogelijk, dog allergevaarlijkst.

Plaat 9. De Rietvallei. (Gordonverzameling).

Deze waterverftekening, prachtig van kleur, geeft een afbeelding van de Compagnies Post over de Buffeljachts rivier achter de Drostdij Swellendam. De Hollandse vlag staat voor het huis geplant.

Kaarten.

Valentijn's kaart is voorzover bij deze reizen van nut afgedrukt. Simon van der Stel's reis is nagebootst op ongeveer de halve grootte. De opschriften geven met het reisverhaal erbij geen moeilikheden.

Deel XII.

Titelplaat: Drostdij Swellendam. (Gordonverzameling).

Deze scherpe tekening spreekt voor zichzelf en vergt geen toelichting.

[p. 282]

De brug, de wegen, de landerijen, het huis met bijgebouwen, de Hollandse driekleur, de veekralen, dat alles geeft ten volle de stemming van het Zuid-Afrikaanse landschap weer.

Plaat 2. Een Kaapse koorn-, wijn- en veeplaats. (Gordonverzameling).

Achter het huis is de boomgaard, en vóór ziet men jagers met lange geweren; een Hottentot legt een antilope neer, een jager draagt een dode vogel. Moeder en dochter dragen mandjes met druiven. Achter hen is de wingerd, daarnaast de koornlanden, waardoor een weg loopt waarop men een ossewagen ziet. In de verte jaagt men op een hippopotamus. De veekraal en de hof voor pluimgedierte ziet men tussen de bomen bij de schuur.

Plaat 3. Jacht op Giraffen. (Gordonverzameling).

Het onderschrift luidt: ‘Gesigt van het land op de 28^te graad, 32 min. 3 gr. oost. lengte van de Caap de Goede Hoop: beneden de Groote Waterval Aukoerebis, in Oranje Rivier of Garieb, in het Einiquas land. Hier had ik het schoonste en singulierste gesigt in alle mijne Reisen, siende met een opslag van een oog in een halve Cirkel twaalf Cameelpaarden, in de Vijftig Oliphanten, 5 rhinocerossen; een trop van 20 struisen; een troep van 13 koedoes, en een grote trop zebraas; siende de Hippopotamussen in de Rivier beneden swemmen en samen spelen.’

Plaat 4. Kraal der Grote Namaqua. (Gordonverzameling).

Een gezadelde os als rijdier gebruikt ziet men links, dan een gewapende Namaqua, vetstaartschapen voor zich uit drijvend, achter de hutten, waarvóór vrouwen en kinderen, de beestekraal; de dansenden en zingenden zijn meest vrouwen en kinderen, de mannen dragen geen karos bij de dans en het fluitspel.

Plaat 5. Karmoeb, Kapitein der Grote Namaqua. (Gordonverzameling). Als oorversiering draagt hij kauri's; ivoren armbanden, kraalsnoeren, een ‘schamelheydplaat’, een pijp, een gezagsrottan, sandalen en een karos vormen zijn uitrusting. Ter zijde links ziet men hutten, rechts een assegaai, een pijlkoker, een boog en een kiri, die blijkbaar uit één stuk natuurhout bestaat en niet als bij Kaffers, bolvormig is bijgesneden.

Plaat 6. Queekvaleij. (Gordonverzameling).

Het onderschrift is: ‘Gesigt van de plaats genaamt de queekvaleij gelegen boven aan Swarte rivier, twe uuren.

Men lette op de eenvoudige bouw der huizen, de Hottentot hutten en de Boesmans-‘schermen.’

[p. 283]

Plaat 7. Kraal van Boesmans. (Gordonverzameling).

Het onderschrift is: ‘Gesigt van het land, op de 31^ste graad Z. brete en 2 gr. Oost. lengte, van de Caap. Met het gesigt van de Bosjemans Craal van de Capteins Gronjam en Doroep, met hunne manier van Vrede Slagten, so als ik met hun maakte den 5 Januari 1779 bij fontein Camdeni’.

Men ziet in de hutten in doorsnee om de houdingen der inwonenden te kunnen nagaan.

Levendig is het tafreeltje bij de tent waar geschenken worden gegeven. Plaat 8. Mieren-eter. (Gordonverzameling).

De duidelike afbeelding en bijschriften behoeven geen toelichting. Plaat 9. Graf van een Kapitein der Hottentotten. (Gordonverzameling).

Op de steenhoop ligt een osseschedel, antilopehoorns, beenderen, een pijlkoker en pijlen.

Plaat 10. Mes gemaakt door Beetsjoeanen. (Gordonverzameling).

Links: het mes met gevest aan de achterzijde; rechts de achterzijde van de schede; in het midden het mes in de schede. Struisvogel, leguaan (of kikvors?) en giraf zijn er op afgebeeld.

Plaat 11. Plaats van Hermanus Engelbrecht. (Gordonverzameling).

Men lette op het eenvoudig gebouwde woonhuis. De wagens en tenten zijn van het reisgezelschap. Gordon ziet men rechts, bezig met tekenen.

Het opschrift is ‘Gesigt van een veeplaats in het kleine namacquasland op de 30^st gr. brete n.n.w. van de Caap. zynde de bergen hier gene beddingen, maar meest grote ronde klippen, de hoogsten. Dese woning legt 5262 voet boven de zee.’

Plaat 12. Kraal der Beetsjoeanen. (Gordonverzameling).

De eigenaardig gebouwde woningen ziet men tussen een beestekraal en een bokkekraal. (In het Hottentots heten de Beetsjoeanen Birina of Briqua = Bokken). Smidswerk doet het tweetal links; de een bedient zich van een soort blaasbalg. Men lette op de wapenen, snit der karos, ‘schamelheid’ bedekking der mannen, haartooi en op de kleding en mutsen der vrouwen, die zich met de oogst bezig houden.