Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel II. Tochten naar het Noorden 1686-1806

[Aardrijkskundige namen]

⁺ In archiefstukken treft men nog de volgende aardrijkskundige namen aan: op een inspeksietocht naar Hottentots Holland en Bay Falso gaven Luitenant Coenraad van Breitenbach en de landmeter Jan Wittebol²⁾ aan een riviertje de naam van Breijtenbach, een woordspeling te vergelijken met ‘de Hollantse Rietbeek’.²⁾ Later kwam deze naam in onbruik en noemde men het stroompje dat uitloopt in de Ysselstein baai³⁾ de Ysselsteinrivier. Op het ‘Nieu Warmoes land’⁴⁾ voorbij Rondebosch verrees een ‘lusthuys’, dat de naam Rustenburgh⁵⁾ kreeg, waar de Gouverneurs ontspanning zochten na drukke arbeid. Tevoren had het huis in Compagnies boomgaard te Rondebosch daarvoor gediend.⁶⁾ De Wynberg beneden het door Jan van Riebeeck aangelegde landgoed de Bosheuvell⁷⁾ werd bekend om de goede wingerden, maar vooral was dit het geval met Simon van der Stel's zorgvuldig uitgekozen terrein voor zijn wijnplaats Constantia.⁸⁾

Aan de Hoetjes Baay, een inham van de Saldanhabaai was een militaire

+ Aardrijkskundige namen.

2) D. 30 Des. 1671. Kol. Arch. No. 3984. ƒ. 419-422: Schriftelijck Rapport der bevindinge en Situatien van Hottentoos Hollandt door den Luytenant Coenraat van Breytenbach en landtmeter Jan Wittebol aen den Raet der fortresse overgelevert.

2) D. 30 Des. 1671. Kol. Arch. No. 3984. ƒ. 419-422: Schriftelijck Rapport der bevindinge en Situatien van Hottentoos Hollandt door den Luytenant Coenraat van Breytenbach en landtmeter Jan Wittebol aen den Raet der fortresse overgelevert.

3) Nu Newlands.

4) De IJsselsteinbaai heette naar het schip IJsselstein evenals de Soetendaal's vlei heette naar het vergaan van het schip Soetendaal op 23 Sept. 1673 nict ver van Kaap Agulhas. D. 7 Okt. 1673.

5) D. 15 Jan. 1673.

6) D. 13 Julie 1663.

7) D. 10 Febr. 1666.

8) Hij nam proeven met verschillende monsters aarde, om zeker te zijn dat hij zijn wingerd in geschikte bodem plantte. Hij had verstand van wijnbouw en wijnbereiding vóór hij naar de Kaap kwam.

[p. *3]

Plaat 2
Blz. 10
Een Kaapse koorn-, wijn- en veeplaats.

[p. 11]

post.¹⁾ Op een tocht overzee in de buurt van Kaap Falso doopte men een riviertje de Bamboes Rivier, een baai Vissersbaai, een inham de Vuyle Bogt; men kwam achter de Steenberg en by de Bracke vlei.²⁾ In Hottentots Holland werd een gedeelte als de Vyfhoek aangeduid.³⁾ Bij een expeditie tegen Gonnema's volk worden Sonqua Water en de Swarte Bergen vermeld en een berg door de Hottentotten Comma genoemd.⁴⁾ Een rustplaats heette de Vogelsang⁴⁾ De inham ten Oosten van Cabo das Agulhas kreeg de naam Struysbaay.⁵⁾ Nog worden vermeld de Cnofloochs Kraal, de Swarte Rivier, Coopmans Kraal, Calabas Kraal, Tygerhoek, Klips Rivier, Quaelberg's Casteel bij de Breede Rivier, de Buffeljacht, vanwaar men via de Backley Plaats naar de Drooge Kraal, aan de Kleyne Rivier kon komen, de Hessiquas Kloof, de Copere Kraal de Hooge Wagen Kraal, de Ezelsjacht aan de Rivier Zonder Ende, vanwaar de weg liep over de Botte Rivier naar de Caffer Kuyls Rivier en Compagnies loge in Hottentots Holland.⁶⁾ Een bergreeks die reizigers veel moeite gaf kreeg de naam ‘'t Vagevier Zonder End’, vlak by de Olifantsrivier.

Vele van deze namen hebben geen lang leven gehad en zijn verdwenen. Namen aan boerenplaatsen gegeven zijn meestal tot heden in gebruik gebleven: de Roode blom,⁷⁾ Libertas,⁸⁾ Sandvliet,⁹⁾ Elsenburg,¹⁰⁾ Coelenhof¹¹⁾ om slechts enkele te noemen. Oude Compagniesposten als de Kuyl en Elsjeskraal¹²⁾ werden publiek verkocht en werden boerenhofsteden.

Op de weg naar Het land van Waveren waar 31 Julie 1700 zich boeren vestigden, moest men komende van Drakensteyn over het Roode Zand.¹³⁾ Naar de bekende Nicolaas Witsen kreeg van W.A. van der Stel de Witsenberg¹⁴⁾ zijn naam op diens inspectiereis in 1699. De Paardebergen¹⁵⁾ en Swarte land¹⁶⁾ worden in 1700 vermeld, evenals de Bokkeberg achter de Piketbergen aan de overkant van de Zeekoe Valley¹⁷⁾ (niet te verwarren met de Zeekoe Valley tusschen Stellenbosch en Baay Falso.) Ten Westen van

1) D. 9 Julie 1670.

2) D. 1 April 1673.

3) D. 1 Jan. 1676.

4) D. 1 April 1676.

4) D. 1 April 1676.

5) D. 25 Des. 1673.

6) D. 26 Okt. 1676.

7) D. 22 Sept. 1699.

8) Adam Tas noemde zijn plaats zo na zijn gevangenschap.

9) Aangelegd door Ds. Petrus Kalden tijdens W.A. van der Stel's bestuur.

10) De plaats van Samuel Elsevier in diezelfde tijd.

11) In Valentijn's tijd aan de burger Anthony Van der Lith toebehorend. Valentijn v, 11, 47.

12) D. 15 Junie 1700. Nog heden is Elsjesrivier bekend tussen Stellenbosch en Kaapstad.

13) D. 23 Nov. 1699; 20 Sept. 1701. Het lag 45 mijlen van het Kasteel.

14) D. 23 Nov. 1699 en volgende.

15) D. 20 Junie 1701.

16) Nu Malmesbury: D. 26 Aug. 1701.

17) D. 25 Okt. 1701.

[p. 12]

de Hoetjes Baay lag de Baviaansbaai.¹⁾ Aan de Bergrivier had de Compagnie een militaire post te Vogelvalley,²⁾ zoals er ook een was aan de Olifantskloof³⁾ en te Elandskloof en Sonquas Drift⁴⁾ ten Oosten van Riebeecks Casteel. Een gedeelte van de Tafelbaai wordt in 1703 de Ratelwagts Baay⁵⁾ genoemd. En niet ver van het Kasteel tussen de Stinkrivier en de Tijgerbergen lag de Tygervalley⁶⁾

Houtgebrek noopte tot onderzoekingstochten om houtbossen te vinden. Kapitein A.J. van der Laan en Willem van Putten moesten er in 1710 over rapporteren, maar daar er wel een jaar zou verlopen eer hun verslag binnen kon zyn, zou men zich voorlopig tevreden stellen met een rapport van burger Andries Finger, die onder de Hottentotten in Oostelikerichting gereisd had: hij stelde voor een zaagmolen op te richten bij de Rivier zonder End, acht dagen reizens van het Kasteel en een dag afstands van de Kleine Riviersbaay; dan een in Houteniqualand, dertig schoften⁷⁾ van het Kasteel dichtbij de Mosselbaay, en vervolgens een in Gamtourland, ook dicht bij zee, dertig dagen trekken van het Kasteel.⁸⁾

In Stellenbosch hadden de Simonsberg, de Jan de Jonkers Hoek berg, de Heldere Berg en Papegaaisberg reeds namen⁹⁾ en op 60 mijlen van de Sint Helenabaai had de Hexrivier¹⁰⁾ een naam gekregen. Kliprivier en Wagenmakers Vlei waren bekend.¹¹⁾ Roggebaai verzandde in 1722 geheel en verdween van de kaart.¹²⁾ Tussen Verloren Vlei en de Olifantsrivier, ongeveer zeven of acht mijlen ten Noorden ervan, strandde eind Desember 1723 een hoeker. Vishoek¹³⁾ had zijn naam in 1725 evenals Simonsbaai.¹⁴⁾ Blauwbergstrand¹⁵⁾ wordt vermeld.

In de Hottentotstammen kwam in de loop der jaren heel wat verandering. Telkens had er splitsing van stammen plaats en groot is het aantal Hottentotkapiteins die in documenten vermeld worden. Om in de toekomst⁺ kwesties over bezitrecht te vermijden, kocht men in 1672 het gebied, toen

1) D. 27 April 1702.

2) D. 3 Febr. 1702.

3) D. 29 Maart 1703.

4) D. 28 Febr. 1704.

5) D. 28 Aug. 1703.

6) D. 29 Des. 1708.

7) De trektijd tussen twee rusten.

8) D. 11 Maart 1710. Andere reizen naar de houtbossen werden gedaan in 1725, 1728 en 1734, respectievelik door Martinus Bergh en Jan Tobias Rhenius, Pieter Gysbert Noodt en Jan de la Fontaine.

9) D. 14 Okt. 1716. De Papegaaisberg had zijn naam naar de wedstrijden in het schieten op de houten vogel.

10) D. 18 Jan. 1717.

11) D. 9 Mei 1717.

12) D. 17 Mei 1722.

13) D. 19 Aug. 1725.

14) D. 20 Aug. 1725.

15) D. 16 Mei 1728.

+ Koop van

[p. 13]

onder gezag van de Compagnie, van de Hottentotten; Manckhagou alias⁺ Schacher, de zoon van Gogosoa verkocht het land bij de Kaap met Houtbaai en Saldanhabaai. Als hoofdman der drie stammen Goringhaiqua, Gorachouqua en Goringhaikona kon hij over het gebied beschikken.¹⁾ Spoedig daarna volgde een verdrag met Cuyper, de ‘Stadthouder en vooght van den minderjarigen Prince Dhouww, erffheer van den Lande, by ons genaamt Hottentoos Hollandt, met den aenkleve van dien, mitsgaders den Capiteyn Oyth'key, Raad en gevolmaghtigde van voors. Prince.’²⁾ Hierbij stonden de Chainouqua Hottentots Holland en het land om Baai Falso en Ysselsteinbaai af voor de somma van 4000 realen van achten, in goederen te betalen,³⁾ een som even groot als aan Schacher was gegeven.

+ het land aan de Kaap.

1) Gedateerd 19 April 1672, getekend door Arnout van Overbeke, Albert van Breugel, Coenraet van Bredenbagh [= Breitenbach] en Secretaris Hendrick Crudop en gemerkt door Schacher en zijn ‘tweede persoon’ 'T Tachou. Kol. Arch. No. 3984, ƒ. 463-465.

2) Kol. Arch. No. 3986, ƒ. 270-271. Zie Bijlage. Er is een groot verschil tussen de stijl der koopakten en die van het Dagregister. Zo staat er op 27 Oktober 1672 aangetekend: ‘D'Hottentosche Capitain Schacher verscheen met eenige van synen aanhangh hier aan 't fort om naar gewoonte een stuckje tabacq en soopie te procureren, maar wierd, als een stoute en onbeschaemde bedelaer, ongehoort affgewesen.’

3) Kol. Arch. No. 3985, ƒ. 36-37. Missive van Goeverneur Isbrant Godske en Raad aan HH. xvii, 10 Mei, 1673: ‘Hoedanigh 't voorleden jaer op 't aanwesen van d'E. Aernout van Overbeek als commissaris het bekende Hottentots Holland van den wettigen Heer aen d'E. Comp. verkogt, gecedeert & in vollen eygendom overgedragen is voor d'Somma van R. 4000, betaelt zynde met de waerdye van f 81: 16: incoops sullen UEd^le achtbare zyn ontwaer geworden uyt den brieff van 19 April a^o passado derwaerts afgegaen.’ Voor de andere R. 4000 was ‘voldaen met d'waerdye (in tabacq, coraelen, brandewyn, broodt en andere cleynigheden) van f 33: 17 mede incoops.’