Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel II. Tochten naar het Noorden 1686-1806

[Jan Hartogh's landtocht]

⁺ In het ‘Dagverhaal gehouden op de veeruyling voor d'E. Comp^e. by de hier om heen leggende Hottentots onder 't gezag van den baas Thuynier Jan Hartogh’²⁾ worden veel inlandse namen genoemd. Op 1 November 1707 vertrokken acht Europeanen en twee slaven naar Hottentots Holland; de volgende dag ‘quamen teegen den avond onder de Cloof van het Gebergte die door de Hottentots Gantouw werd gen^t. en door ons het Elandspat.’ 3 November droeg men de bagage over de Cloof en kwam ‘na de by ons soo gen^e. Palmietrivier, door de Hottentots gen^t. Houtema, of Slangenrivier, zynde 2 uuren van de Cloof geleegen.’ De dag daarna passeerde men de Knoflookskraal, die twee uur van de Palmietrivier lag, ‘tot omtrent de Botrivier by de Hottentots gen^t. Gouga,’ drie uur van Knoflookskraal, en bereikte de ‘Swarte Rivier door de Hottentots Doggha kamma gen^t.,’ die weer drie uur van de Botrivier lag. 5 November trok men tot ‘de Sergeantsrivier en by de Hottentotten Geska genaamd.’ Men trof er Sousequa, die met ‘heuning’ op weg waren naar Stellenbosch; na een pijp tabak rokens gingen ze op verzoek met het gezelschap mee ‘en gaven haar sacken met heuning aan 't volk.’ Na door de ‘Rivier sonder ent’ gegaan te zijn zag men drie Hessequakralen, waarheen tabak ten geschenke gezonden werd met het verzoek om ‘met d'E. Comp.’ te ruilen. De Kapiteins zonden een hamel, de verzekering dat ze genegen waren tot de handel en ‘met eenen versogten sy de hulp van de E. Comp. om manschap, om weeder in haar Land, daar sy door de Bosjes mans waaren uytgejaagt, te mogen trekken. Sy verhaalden my dat den opper Capⁿ. van de Hessequas gen^t. den Oude Heer, omtrent 3 maanden verleeden gestorven

+ Jan Hartogh's landtocht.

2) Kol. Arch. No. 4037 ƒ. 904-909.

[p. 9]

was, en zyn oudste zoon weder als Capⁿ. in desselfs plaats aangenoomen.’ 6 November werd gehandeld met ‘de Oude Heer's zoon Hacqua gen^t. 18 beeste, Prins en Swarte Capⁿ. 12 d^o., Dicken Capⁿ. 8 d^o.’ De volgende dag trok men langs de Rivier zonder Eind tot de ‘Ganse Craal.’

8 November kwam de zoon van Kapitein Coopman berichten dat zijn vader vernomen hebbend, dat een troep tot ruiling in aantocht was, met vier kralen naar de rivier op weg was. Men trok hen tegemoet langs de rivier, naar ‘de Hessequaas Cloof, door de Hottentots Gaski kamka gen^t.’ Dat de Hottentotten gaarne vee ruilden blijkt o.a. ook hieruit, dat drie Kapiteins Posie, Brandaris en Hans Melger kwamen ‘sonder dat ik haar Tabeties goed sond, by my’ schrijft de joernaalhouder. Eindelik zag men Coopman's kralen aan de ‘Drooge Rivier, door de Hottentots geheeten [.?.] os stamma’¹⁾ en de Kapitein toonde zich verblijd over de komst der tochtgangers: ‘ik vroeg hem waarom hy soo verblyt was, zyn antwoord was, dat hy van zyn hottentots die aan Stellenbosch waaren geweest, verstaan had, dat de vrye luyden weder soude komen ruylen, ik antwoord hem dat hy nu wel konde zien dat geen vryluyden weder soude komen, maar dat d'E. Comp. nu ruylde, hy seyde daar op dat het goet was, want soo de vry luyden ruylde, namense al de beesten en veersen met gewelt weg, en goyde de Tabak en kraalen neer, dat zyluyden niet kosten behouden om aan te teelen, en beroofden haarlieden door dusdanig ruylen van hun aanteelvee. Capⁿ. Coopman seyde my dat hy de bullen omtrent veertien dagen geleeden eerst had laaten lubben, en met den afval een groot gastmaal hadde aangeregt, en vrolyk geweest, 't geen by haarlieden de gewoonte is.’

Tabak, kralen en soopjes deden toen dienst en een 26 beesten werden geruild; ook 10 November bleef men genoegelik bijeen aan de Rivier zonder Eind, ‘door de Hott. gen^t. Kanna Kam Kanna’ pijpen rokend en zoopjes drinkend met ‘de Kapiteins Coopman, Sosaquas broer en Swarte Coopm^s. broer.’ Ook brachten vee de Kapiteins ‘Grentego, de Witte Capⁿ., Mago, Bochel en Witte booy.’ De tocht werd voortgezet op 12 November; men zag de Breede rivier ‘door Hottent. gen^t. Synna.’ ‘Daar quamen 5 Hessequas bossiesmans Hottentots by ons die na Coopmans Craalen wilde gaan, om eenige goederen te verruylen, onze Hottentots ruylde voor Tabak en haar halscraalen van haar hun bogen, kokers en pylen.’ Men trok door het Swarte Land langs ‘een drooge rivier by de Hottentots gen^t. Ouka.’ Veel Kapiteins trof men aan: Jantje Tettegoe, Bygaga, Ossite, bij een droge rivier ‘Oukamma’ in het Hottentots; en aan een zoute rivier Cisiqua genaamd vond men de Kapiteins Wildschut, Bentien, Hansbroer, Brebart, Waterschaap, Haas, Caswaris en Platneus. De plek waar de kraal van de Oude Heer's broer lag heette Koukema, de vlakte Gronnega; langs hoge bergen ‘over ruggen en door diepe holle gaten’ kwam men aan een rivier Gonuka goggo en daarna aan de Steenbokkenrivier, ‘van de Hott. gen^t.

1) De beginletter is niet meer leesbaar.

[p. 10]

Gam dachama’. 18 November was men bij de Swartebergsrivier, Hacqua genaamd, en er werd wasdag gehouden aan ‘het warm water, door Hott. gen^t. Disportcamma.’ Aan de Swarte rivier kwam men weer op het oude pad, trok via de Bot-rivier, Houthoek, Knoflookskraal, de Kloof van Hottentots Holland¹⁾, de Kuylen naar ‘het Eyland’ bij de Soute Rivier en aan het Kasteel kwam men met 220 ossen en 242 schapen. Jan Hartogh en Korporaal Pieter Wagenaar ondertekenden het joernaal.

1) Hoe bezwaarlik deze kloof was blijkt uit een rapport van 24 Okt. 1725 (Kol. Arch. No. 4076. ƒ. 138-146) ingezonden door Martinus Bergh en Jan Tobias Rhenius die de houtbossen aan de Rivier zonder Einde hadden geinspekteerd:
‘aan deese Cloof gebeurd het dat nieuwe wagens voor de eerste reyse dien weg passeerende meer als half versleeten werden, ja veelteyds te eenemaal ontramponeert behalven dat we met commiseratie hebben gesien dat de trekbeesten (waar van men ten minsten tien bequame voor den leedigen wagen noodig heeft) verschyde maalen needervielen, ook dat hen het bloed in meenigte van tusschen de clauwen uytgutste en gantsche plassen op de klippen maakte.’ Bij het afdalen trokken zes mannen aan touwen om het in de diepte storten van de wagen, waarvan de achterwielen waren vastgezet, te voorkomen.