Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel I. Tochten naar het Noorden 1652-1686

(1916)–E.C. Godée Molsbergen– rechtenstatus

Bijlage.

Bijlage. G.F. Wreede's Hottentotse Woordelijst.

Eenige Hottentotse Woorden. NeedertuytsGa naar voetnoot1).	Hottentottica Lingua.	Vocabula aliquot Hottentottica Latine.
Vrede maeken	Samsam of â	Pacem facere
Een Castel of fort	Fort	Castellum seu munimentum
Land	Gamkamma	Terra
Gras	Tkâ	Gramen

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
Schaepen	Goudie	Oues
Ossen	Dwiessa	Boues
Koeyen	Goies	Vaccae
Kalueren	Thona	Vituli
Paarden	Hackwa	Equi
Leevv	TGamma	Leo
Tyger	tgwassou	Tigris
WolfGa naar voetnoot1)	thouqua	Lupus
Harte beestenGa naar voetnoot2)	thammas	Dura animaliaGa naar voetnoot2)
Bonte bocken	trougos	Hirci maculosiGa naar voetnoot3)
Een rynoster	tnabba	Rhinoceros
Olifanten	twoba	Elephas
tyger bos catten	tkarou	Felis sylvestris
Zeekoeyen	tkouw	Vacca marinaGa naar voetnoot4)
Elanden	tkanna	Alce
Jackhalsen	tensie	Genus SimiarumGa naar voetnoot5), ut videtur
Steenbocken	sehagoudema	Capricornus
Hasen	toa	LepusGa naar voetnoot6)Ga naar margenoot+
Yservarkens	ghoukou	Genus porcorumGa naar voetnoot7)
Holland varkens	haghgou	porci hollandici
Ryst	ghoume	Oryza
taruw of	koorn	kaâ Frumentum

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
Brood	breeGa naar voetnoot1)	Panis
Wijn	driefGa naar voetnoot2)	Vinum
Regen	tonkie	Pluuia
Wind	toya	Ventus
Donder en blixem	kaouw	Tonitru et fulgur
Riuier of Water	kamma	Fluuius vel aqua
een schip	tkomme	Nauis
Wagen	kroyGa naar voetnoot3)	Currus
Maan	tGa	Luna
Son	Sorrie	Sol
Starre	kuanehou	Stella
doncker Naght	thoughou	Obscura nox
Slaepen	quee	Dormire
een Man	Zohee	Vir
Vrouvv	Zoohees	Mulier
Jongens	Gona	Pueri
Meisies	Gois	Puellae
Ogen	moe	Oculi
Neus	ture	Nasus
Mont	kamqua	Os
Ooren	nouw	Aures
Hooft	biqua	Caput
Armen	onequa	Brachia
Beenen	nonqua	Pedes
Ga naar margenoot+ de Buyk	gomma	Venter
de Bille	toia	clunis
de Schamelheyt	tga	Inguina
de Ballen	Kearra	CallusGa naar voetnoot4)
Tanden	Kou	Dentes

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
de tong	tamma	Lingua
de vingensGa naar voetnoot1)	Ouna	Digiti
de voeten	iqua	Pedes
de pramme	semme	....Ga naar voetnoot2)
Melk	brô	Lac
Boter	unwie	Butyrum
Backelyen of oorlog	agou	....Ga naar voetnoot3)
Dood	Koo	MorsGa naar voetnoot4)
Bomen	ay	TympanaGa naar voetnoot5)
Potten	soû	Ollae
kannen	backkerie	Canthari
Drincken	Kaá	Bibere
Eten	ou	Edere
staan	maâ	Stare
Sitten	nouw	Sedere
Leggen	Kobie	Iacere
Loopen of gaan	Koie	Currere seu ire.
vallen	quinga	Cadere
hair	ou	Crinis

Hottentotsche Taal, gebruyckelick by de Natien, op en omtrent de Caab de goudeGa naar voetnoot6) Hoop.	HOTTENTOTTICE.	Hottentottica lingua, qua illae nationes utuntur, quae in & circa Caput Bonae Spei habitant.

Batavice.		Latine.
den Man	k'quique	Vir
een Vrouvv	k'quiquis	Mulier
een Jongetie	koo	Filius
een dagterGa naar voetnoot6)	kos	Filia

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
een getrouvvd Man	quleheis	Maritus
een getrovvde Vrouvv	tieheis	Uxor, Marita
het hooft	biquäan	Caput
het hajir	nucquäan	Crinis
de oogen	mon	Oculi
de neus	qui	Nasus
de mond	quamqua	Os
den baard	nomba	Barba
de Kin	ganna	mentum
de strot	domma	iugulum
de hals	qu'aö	collum
de borst	ouk'á	pertus
d' armen	öá	brachia
de handen	omma	manus
de Vingeren en teendenGa naar voetnoot1)	oucqua	digiti in manibus de pedibus
de nagelen	clo'	ungues
de buyck	chomma	venter
de vrovvelykeGa naar voetnoot1) schamelheyt	qu'äou	membrum muliebre
de mannetlyckeGa naar voetnoot1) dito	chá	membrum virile
de dito getuygenGa naar voetnoot2)	chra	testiculi
de billen	Saun	clunus
de dyen	Kalou	....
de knie	qua	genua
de beenen	tietsa	ossa, crura
de voeten	Y	pedes
het hart	qu'au	Cor
het net	houw	Diaphragma
de darmen	quinqua	intestina
de long	chanon	pulmo
de leuer	qu'ein	iecur
den donder	quô	tonitru
Water	kamma	aqua

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
de Zee	houry	mare
het Land	qu'au	terra
de Zon	soré	Sol
de Maan	k'châ	Luna
de Sterren	t'en houw	Stellae
Regen	touquy	pluvia
den OlefandGa naar voetnoot1)	Chöa	Elephas
een Leeuvv	Chamma	Leo
een renoceros	Nabba	Rhinoceros
een tyger	Choassouw	Tigris
een Wolff	Ouck'ha	Lupus
een Yser varcken	Ouwäa	genus porcorumGa naar voetnoot1)
een paard	hacqua	equus
een buffel of Stier	qu'Arahó	bos maior
beesten int' gemeen	hory	bestiae in genere
een Draag Os	heechóo	bos gestans onus
een Koey	hoos	Vacca
een Kalff	nona	Vitulus
een lam	chauna	agnus
een Schaap	hoedie	Ouis
een varcken	hacquou	porcus
een berg	k'koe	mons
een grote vlakte	k'käa	....
een riuier	k'â	fluuius
visch	k'auw	piscis
een huys	k'omma	domus
een regerend heer	k'koeqaé	Princeps seu Dominus regnans
Klederen	Nomma	Vestes
een hoed	Kabba	pileus
de Hottentotsche NationGa naar voetnoot1) in 't generalGa naar voetnoot1)	quena	Natio Hottentottica in genere
Svvarte vremte NationGa naar voetnoot1)	Chobona	Nigrae nationes extraneae

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
Duytsche Natie	Honquecqua	Natio Germanica
Schepen	deu komma	naues
Vaartuygen	non naquäas	nauiculae
de Duyvel	Gam'ouna	Diabolus
een BavianGa naar voetnoot1)	Chöachamma	genus Simiarum
een Wagen	KroyingGa naar voetnoot2)	Currus
Rys	K'ony	oryza
Coorn	blee	frumentum
een Vogel Struys	ammy	struthio
een harte beest	K'kamma	durum animalGa naar voetnoot3)
een Eland	K'chamma	Alce
een Buffel	t'Aouvv	Bos syluestris
een jeus BockGa naar voetnoot1)	t'chó	Caper
een tyger Boskat	K'loe	tygris syluestris
een Jackhals	Kenlêe	genus animalisAfricani
een Hond	Likanäa	Canis
een Kat	choaa	felis
een das	K'on	meles seu taxusiGa naar voetnoot4)
een Muskeljaat Kat	k'ouvv	felis muschata
een rode wilde Kat	k'ha	felis syluestris
een stuck Canon	Kaey k'habou	tormentum
een Snaphaan	K'habou	latroGa naar voetnoot5)
een kogetGa naar voetnoot1)	K'haboukory	....
buskruyt	K'habo clou	pulvis tormentarius
Bomen	bi inquäa	tympanaGa naar voetnoot6)
Hout	equa	lignum
Koper	Nonnemou	cuprumGa naar voetnoot7)
Yser	Kaukourie	....
Klippen	Yqua	rupes, scopuli

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
Klouen van Bergen	a'ouvv	fissurae montium
geuogelte	k'annequa	volucres
een Nord-KaperGa naar voetnoot1)	't'chaka	genus auium, ut videturGa naar voetnoot2)
een zee Leeuw	Acomma	Leo marinus
een rob	houtéé	genus piscis mariniGa naar voetnoot3)
een haas	k'öá	Lepus
een Steenbock	k'goeda	Capricornus
een reebock	säá	Capreolus
een Klipspringer	k'gogëe	Dama
een Esel	quáchaGa naar voetnoot7)	Asinus
wilde bocken	quonqua	capri sylvestres
een Zeekoey	châ auw	vacca marinaGa naar voetnoot5)
een schildpad	Ceregou	testudo maior
een mol	habá	talpa
een Muys	houri	mus
een ratt	touta ogly	glis, forex
een VligeGa naar voetnoot1)	hyhara	musca
een luys	kousst	pediculus
een vlovyGa naar voetnoot1)	Eychêe	pulex
een sprinckhaan	cheytêe	locusta
een vogel, flaminkGa naar voetnoot6) genaemt	Naukalêe	anis, Flaminck dicta
een gans	k'goáGa naar voetnoot4)	anser
een Enduogel	Ducatore	anas
een SwalweGa naar voetnoot1)	Sosobó	hirundo
een patrys	Chamgry	genus auis peregrinae
een korhaan	k'hackaryGa naar voetnoot4)	idem
een fasant	quáquaGa naar voetnoot4)	anis phasiana
honderenGa naar voetnoot1)	k'houckakeneyGa naar voetnoot4)	gallinae

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
duyven	k'quêê	columbae
een mier eter	k'ehou	....
een pauw	k'chôa	pauo
een swangere Vrouw	k'choin quisquis	mulier grauida
baren	öá	parere
de Baermoeder	k'chô	vterus
groeyen	k'ayse	crescere
erstGa naar voetnoot1) gebooren Kind	kamkonn	primogenitus
een oud man	didaque	senex
een oude vrouw	didaquis	vetula
eeten	onge	edere
drincken	k'á	bibere
leggen	k'quee	iacére
Slapen	k'komma	dormire
Wacker werden	k'chey	euigilare
gaan	k'on	ire
uytgaan	k'qua	exire
horen	k'nom	audire
sien	k'mon	videre
Slaan	doussy	pulsare, verberare
kwetsen dat het blodtGa naar voetnoot1)	ouw	ita comprimere, ut sanguis emanet
genesen	k'ta	recuperare sanitatem
een Vrouw beslapen	queequa	temGa naar voetnoot1) habere cum muliere
vechten	k'auw	pugnare
Vreden macken	onchougou	pacem facere
doodslaan	doucham	occidere
leuen	k'quoniaba	viuere
steruen	k'ó	mori
blixem	meny au	fulgur
hagel en Sneeuw	k'choy	grando & nix
een	k'qui	unum
twee	k'kam	duo
drie	k'ouna	tria

Batavice.	Hottentottice.	Latine.
vier	hacka	quatuor
vyff	kro	quinque
ses	nanni	sex
seuen	honcko	septem
agt	k'hyssi	octo
negen	k'geessi	novem
thien	guissi	decem
Verder getal is by haar niet bekent.		Plures numeri huic genti noti non sunt.

voetnoot1): Sic.
Over de auteur van bovenstaande Hottentotse Woordelijst, de eerste die, voorzover bekend, ooit gemaakt is van de taal der Koi-Khoin, en die tot voorbeeld diende voor J.W. de Grevenbroeck, kan het volgende worden meegedeeld: ‘Int Jaar 1659 is p^r tschip de Gecroonde Leeuw als adelborst alhier verschenen seecker student uyt bruynswycker landt geboortich en genaemt Georgius Fred[er]icus Wreeden de welcke int begin van zyn voors. arrivement alhier leersame lust tot deser Hottentoosen tale becomen hebbende, sich in deselve seer geoeffent en nu soodanigh daer in toegenomen heeft, dat hy niet alleen de Comp. soo nu als dan met vertaelen goede diensten is comen te doen maer heeft hem ooek nu onderwonden een vocabulaer off compendium soo hy 't noemt behelsende de Nederduytse & Hottentoose taele (die hy voor eerst met Griexe letters exprimeert op 't Pampier te brengen,) welck werck hy als nu UEEd. hier nevens Reverentie comt dediceren met vertrouwen dat soo wanneer UEEd. sulcx voor goet en dienstich achten tselve alsdan door den druck wel sullen laten gemeen maecken en eenige Exemplaren daer van herwaerts aensenden.’ Kol. Arch. No. 3976. Kommandeur en Raad naar patria. 21 Nov. 1663. Heren XVII antwoordden 29 April 1664 naar de Kaap dat Wreede's compendium ontvangen was en gedrukt; dat met deze of anders de volgende vloot de toezending zou geschieden; dat Wreede beloond zou worden met een geschenk van 100 Rijxdaalders en bevordering tot assistent of sergeant, ‘niettegenstaande’ schreven ze, ‘wy het daer voor houden dat het voor de Comp.^e veel dienstiger sal wesen dat d'inwoonders aldaer onse dan wy hare tale leren en waertoe het by ul. moet werden aengeleyt.’ Wreede's lijst in druk heb ik niet gevonden. - We zagen reeds hoe hij in 1660 met Danckaert op landtocht ging. 3 Febr. 1665 ging de assistent Wreede met 7 man per de Pimpel naar de Martin Vaez eilanden om er een post te vestigen; tussen 18 en 20 Maart zag men de kale rotsachtige eilanden, waar men niet kon landen. Men zag ook de kust van Brazilië. 19 Mei 1665 was de Pimpel onverrichterzake in de Tafelbaai terug, en vertrok daarna met Wreede naar Mauritius. Het opperhoofd aldaar, Jacobus van Nieuland, was op 27 Mei aan een beroerte gestorven; Wreede werd zijn opvolger. D. 10 Nov. 1666 vermeldt klachten uit Mauritius, en uit D. 27 Febr. 1668 blijkt dat Wreede aan de Kaap terug was als afgezet Opperhoofd van Mauritius. Hij wist recht te verkrijgen en eind April 1669 (D. 30 April) was hij als Onderkoopman Opperhoofd aan de Saldanhabaai, en zomer 1669 (D. 8 en 15 Junie) werd hij Kommandeur van Mauritius. D. 9 Des. 1669 bracht hetjacht ‘de Voerman’ goede berichten over Wreede's werk. Maar op 14 Des. 1672 (D.i.d.) bracht de hoeker ‘de Goutvincq’ het nieuws van Wreede's dood. 29 Febr. 1672 was hij in een zelfgebouwde boot, die hij ‘de Vrede’ gedoopt had, op verkenning. De boot sloeg om, Wreede verdronk; de vijf man, die mee in de boot waren, konden zich redden.

voetnoot1): Met de wolf wordt in Zuid-Afrika de hyena bedoeld.

voetnoot2): Een vermakelike fout! Lees: ‘cervi.’

voetnoot2): Een vermakelike fout! Lees: ‘cervi.’

voetnoot3): Bont is als ‘gevlekt’ opgevat.

voetnoot4): Letterlik vertaald; lees ‘hippopotami.’ O.F. Mentzel, Beschreibung des... Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung... Glogau, 1787, II, S. 68 maakt zich vrolik over het woord zeekoe. ‘Inzwischen aber ist es doch höchstbewündernswürdig, dasz gedachte Einwohner noch niemahlen ein anderes Geslecht unter ihnen, nehmlich einen See-Ochsen entdeckt haben.’

voetnoot5): Het Hollands is weer niet begrepen; lees ‘thoes’.

voetnoot6): De vertaler heeft ‘Hasen’ als enkelvoud beschouwd.

margenoot+: [P.3.]

voetnoot7): Niet een soort varken, maar het stekelvarken, is bedoeld. Lees: ‘hystrix.’

voetnoot1): Dapper (Op. cit. p. 652) vermeldt dat de Hottentotten zeiden: ‘Hottentot brokwa’, wat betekende: geef Hottentot een brok brood. Zou bree het Engelse ‘bread’ zijn?

voetnoot2): Zou dit niet het woord ‘druif’ zijn? Wijn leerden de Hottentotten kennen door de Europeanen.

voetnoot3): Zo doet dit woord sterk denken aan ‘krui’ wagen. Wagens waren de Hottentotten vreemd, maar bij de bouw van het Fort hebben ze van kruiwagens druk gebruik zien maken.