Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel I. Tochten naar het Noorden 1652-1686

Journael¹⁾ ofte daghregister gehouden by den Corporael⁺ Jeronimus Croes²⁾ vertreckende door last van d'E Hr commandeur Jacobus Borghorst uyt het fort de Goede Hope naer de Obiquaes en Hessequaes om met deselve natie de veehandelingh door de aen hem daer toe mede gegeven coopmanschappen, en 't geene verder ten dienste ende tot profijt van d'E Compe soude mogen strecken, te bevorderen.

A^o 1669.
Den 4 January.

Den 4 January. Ben ick met mijn byhebbende volck bestaende in sestien duytse coppen, neffens eenige Hottentoos uyt het fort de goede Hoope vertrocken ende passeerden op middagh de Soute Revier tot voorby de ruyterwacht, alwaer wy ter neder sloegen uyt oorsaeck dat dien dagh geen ander soo naer gelegen water costen becomen, gemarcheert stijff een mijl.

1) Kol. Arch. No. 3981, f. 763-768.

+ [10]

2) Jeronimus Croese van Bieleveld had als soldaat de landtocht onder leiding van Jonas de la Guerre meegemaakt (zie hierboven bl. 114, noot).

Den 5 do.

Den 5 do. Met het aenbreecken van den dagh braecken op, en marcheerden tot in de witte zantduyntjes, in de tijger valey 6 mijl.

Den 6 do.

Den 6 do. Met son begaven ons op wegh en quamen omtrent den middagh aen de eerste revier in Hottentoos Hollant, en des avonts noch aen de twede offte laetste gemarcheert 6 mijl.

Bevonden hier te leggen 3 à 24 Hottentoos craalen, waer onder oock waren de capiteyns Gonnoma, Ouduson en d'Cuyper, en verstonden van de gemeene Hottentoos, dat sy geresolveert waeren tegens de Soeswaes op te trecken om haer te bevechten, en haer vee t'ontweldigen de reden waerom en wilden sy my niet openbaren 't welck ick (alsoo de Comp^e jaerlicx veel vee van deselve natie becomt) niet graegh soude gesien hebben, riep derhalven de capiteyns tot my en heb haer ondervraeght off oock sulcx van sints waeren, doch wilde daervan in 't eerste niet weeten, maer seyden ten laesten dat sulcx nu niet een³⁾ verrichten souden dan naer ons retournement, 't welck ick oock op haer versocht en begeerde dat zy het alsdan noch niet souden aenvangen, alvooren zy met d'E. hr. commandr.

3) Lees: eer.

[p. 123]

daer van soude gesproocken hebben, 't welck zy oock belooffden, insonderheyt de Cuyper die seyde sulcx noyt te willen doen, soo d'E. hr. commandr. daer in niet en bewillighde. Ick ruylde noch des avonts 11 beesten en 2 schapen meestendeel voor tabacq en brandewijn.

Den 7 do.

Den 7 do. 's Morgens braecken wederom op en marcheerde tot onder het vaste geberghte 1 ½ mijl alwaer ter nedersloegen van sints ons goet aldaer tot packen klaer te maken, en d' draeghossen een weynich te laten rusten om den aenstaenden dagh vroegh op te breecken, en in de coelte 't geberghte over te marcheeren.

Den 8 do.

Den 8 do. Met het lamieren van den dagh braecken op en marcheerden over het geberghte tot aen de Palmijts revier¹⁾ 4 mijl.

1) Palmiet = Prionium Palmita.

Den 9 do.

Den 9 do. Braecken vroech op en marcheerden tot over de revier Dolphij 6 mijl.

Den 10 do.

Den 10 do. Braecken vroegh op en marcheerden tot aen de revier Sonder Endt 5 mijl.

Den 11 do.

Den 11 do. Bleven van daegh hier leggen om ons beesten wat te laten uytrusten, als mede uyt oorsaeck dat alhier, eenige Hottentoos van de Soeswaesse natie was verwachtende, om uyt haer de hoedanichheyt van d'Obiquaes en waer gelegen te verstaen, alsoo deselve natie noyt voor desen aen d'E. Comp^e eenigh vee heeft gepraesenteert te verruylen, alsmede dat voor desen geen Hollanders by deselve Hottentoos haer craelen hadden geweest.

Den 12 do.

Den 12 do. Braecken op en marcheerden voort aen naer d'Obiquaes,²⁾ alsoo gister avont de van my verwaghte Soeswaes by ons waeren gecomen waeruyt ick verstont waer d'Obiquaes gelegen waeren, en quamen tegens den middagh, ende na 4 mijl voeteerens in een valey by een revier, en alsoo onse toespijs begon te minderen, gingh ick met 2 à 3 man, om te sien off een zeekoe kosten schieten, die wy metten eersten bequaemen, waerom genootsaeckt waren dien dagh daer te removeren.

2) De Obiqua waren Hottentotten waarin veel Boesman bloed was. D. 6 Julie 1672. Dat ze zichzelf niet tot de Boesmans rekenden blijkt uit hun vijandige houding tegenover de Sonqua. D. 26 Jan. 1669.

Den 13 do.

Den 13 do. Bleven alsnoch leggen om het zeekoeyenvleysch wat drooghende en soutende tot mee te voeren klaer te maecken, tegens den middagh braecken op, en marcheerden 4 mijl.

Den 14 do.

Den 14 do. Met den daghenraet begaven ons op wegh en naer 7 mijl voeteerens quaemen omtrent den avont by een crael van de

[p. 124]

Zoeswaesse, bij wien d'Obiquaes tot noch toe gelegen hadden, doch waeren daeghs te vooren vertrocken, versocht derhalven van haer dat ons tot d'Obiquaes haer craelen wilde geleyden, 't welck zy my belooffden op morgen te sullen doen. Ruylden noch in den avont 14 beesten en 3 schapen meestal voor tabacq en brandewijn; alsoo sy van coralen en coper wel voorsien waren.

Den 15 do.

Den 15 do. Met het aenbreecken van den dagh braecken op en quamen dien dagh door aenwysingh van onse byhebbende Hottentoos tot aen de Obiquaes haer crael gelegen aen een breede revier onder een laegh geberghte rontom in kleyne zantduyntjes met struellen en bosjes beseth omtrent 8 mijl van de Soeswaesse crael, en sloeghen onse tent by haer ter neer om te sien off de veehandelingh zijnde als nu d'eerste mael met haer wilde aengaen, voor eerst vereerden ick aen den capiteyn eenige tabacq, coralen, cooper en andere van mijn mede gegeven coopmanschappen, opdat hem tot ruylen mochte aenlocken, alsmede dat hy sijn volck daertoe mochte aenraden, ruylden dien avont 9 slechte beesten en 4 schapen voor dewelcke ick (soo se wilde becomen) gehouden was, eens soo veel te geven als by andere Hottentoos voor goede en bequaeme, en dat meer was sy waren soo stout, dat sy eenighe stucken tabacq, staven coper en bosjes coralen die voor mij lagen, metter haest opnaemen en daer me weghliepen, lachende en jouwende my wat uyt, 't welck ick siende, verwonderde my daer ten hoogsten over, alsoo ick wel wiste dat de Hottentoose natie seer dieffachtich was, en dat sy wel yetwes daer niet al te nauw opgelet wiert met behendigheyt weghnamen, maer hadde noyt te vooren soodanige stouticheit offte geweltpleeginge aen eenige andere Hottentoos bespeurt, vraeghde derhalven aen mijn byhebbende Hottentoos, waerom dat deese boven andere soo stout waren, dat sy myne goederen met gewelt dorsten ontrooven, sy gaven my tot antwoort dat sulcx niet vreemt van haer was, want sy dagelix niet anders en deden als haer nabueren haer vee te ontweldigen, en te ontrooven, waer sy costen off mochten en sy verhaelden my oock dat d'Obiquaes dickwils het beestiael, 't geene andere vorder gelegen natie sochten aen d'E. Comp^e te verruylen, in het voorby dryven hebben gerooft en de dryvers daer van vermoort, jae zy waerschouden ons dat wy wel op onse hoede soude weesen, want seyde sy, sy mochten wel lichtelyck haer oude parten beginnen, en soecken u, u draeghossen (daer sy soo wy mercken connen groote sin in hebben) t'ontweldigen en u, neffens u volck de clop te geven soo sy maer eenighsints u de ge-

[p. 125]

legentheyt connen affsien, en dan soude wy oock niet vry dobbelen, want sy op ons seer gebeten zijn, omdat wy u de paden en wegen in 't lant soo bekent maken, 't welck aenhoorende stont ick verstelt, niet wetende op wat manier ick met goet fatsoen van haer best mocht ontslagen worden, en van daer geraecken, niet sooseer ten aensien dat beanghst was van haer bevochten en overmeestert te worden alsoo ick nu alreede op mijn hoede was, hebbende aen mijn volck sulcx bekent gemaeckt, en belast dat sy haer geweer souden klaer maken, soowel haer pistolen als lange roers; maer uyt oorsake dat daerdoor de vrede en hedendaeghse vrindelycke ommegangh met de Hottentoose natie, niet mochte schynen door my verbroocken en te niet gedaen wesen, doch alsoo ick uyt mijn byhebbende Hottentoos verstont, dat sy en alle ander rontom gelegen Hottentoos verblijt soude wesen, soo ick met d'Obiquaes gedwongen was te schermutselen, de overhant verkreegh en vermeisterde, jae raeden my daer toe aen, en seyden dat sy wel wisten dat alle andere rontom gelegen cralen als dan veel meer vee aen d'E. Comp^e souden verruylen 't welck haer nu dickwils door die roovers beleth wiert, waerom ick sulx horende oock eenichsints verblijt was: dogh resolveerden evenwel daer 's nachs, alsoo het alreede te laet om op te breecken, te removeren om 's morgens met den dagh vroegh op te packen en soo het mogelijck was met goet fatsoen van haer te vertrecken, ick liet seer goede waght houden, en versorghde dat altijt een van mijn byhebbende Hottentoos meede op de waght was, 't welck sy seer graegh deden, en pasten seer vlytigh op, waer uyt wel mercken costen dat zy oock gants geen goet vertrouwen op die Obiquaes hadde, dogh vernamen 's nachs geen onraet.

Den 16 do.

Den 16 do. 's Morgens vroegh besich zijnde met ons goet op de ossen te packen, quaemen 2 à 3 van onse Hottentoots tot mijn, zijnde seer verbaest, zeyden zy pas op, pas op d'Obiquaes maken haer veerdigh, zy sullen terstont u soecken te bespringen, sy hebben haer geweer al in de hant en staen klaer, waer op ick aenstonts last gaff aen mijn volck, dat sy het oppacken souden laten vaeren, en dat haer geweer soude by der hant vatten, 't welck nauwelicx kost geschieden off quaemen op ons los eenige jongens en wyven liepen naer onse draeghossen sonder twyfel om die wegh te dryven, en de gewapende mannen op ons alsoo dat nu ooghenschynelijck bleeck dat sy ons meinden, waerom wy gehouden waren ons lijff en leven volgens goddelycke ende wereltlycke wetten te defenderen belasten derhalven aen mijn volck dat met 4 à 5 man, wanneer sy wel onder-

[p. 126]

schoots waren soude vuer geven, en dat d'andere haer oock wel soude klaer houden, en dat sy noyt gelijck souden lossen maer met gelederen, gelijck ick haer als oock my selve daerin gestelt hadde, doe zy nu wat naeder quaemen, schietende geduerigh met haere hantboghen op ons met vergiftige pylen dogh quetste geene van ons, alsoo wy deselve als wy se sagen aencomen met gemack costen ontwycken gaven wy eyndelijck vuer op haer en schooten 4 à 5 onder de voet, die wij sagen ter neder storten, en alsoo wy met het tweede gelith wilde vuer geven, vernamen wy dat sy met troppen van den anderen scheurden en ons den rugh toewenden, waerom ick belaste dat men niet meer op haer soude schieten, maer dat men met alle man naer de crael soude loopen om haer de pas aff te snyden, opdat sy haer vee niet soude weghdryven, 't welck alreede door ons schieten wt de craal was wtgeborsten ende hier en daer in de bosjes verstroyt liep, doch wier naerstighlick van onse byhebbende Hottentoos opgesoght, en by den andere vergadert doen ick nu sagh dat sy t'eenemael de vlught namen, beslooth ick haer niet verder te vervolgen dogh visiteerden haer hutjes, en vont daer noch eenigh geweer in, 't welck ick neffens de pylen die van haer verschooten, en eenigh geweer 't geene zy in 't vlughten achterlieten alles wel ter deegh opgesamelt zijnde, liet op een vuer werpen, ick gelove vastel. dat men met 't selve geweer wel tachentich man op haer wyse daermede soude gewapent hebben, en alsoo ick uyt onse Hottentoos verstont, waeren zy niet stercker geweest als omtrent hondert weerbare mannen, waervoor sy dan weynich geweer soude behouden hebben, waerom onse byhebbende Hottentoos oock seer blyde waren, ja sy souden oock d'Obiquaes al haer hutjes in den brant gestoocken hebben, soo ick haer sulcx niet beleth hadde. Want sy waeren seer yverigh om d'Obiquaes die sy seyde maer roovers, moordenaers en haer vyanden te wesen, allerley affbreuck te doen, soodat een van haer van ons genaemt Claes¹⁾, zijnde een van de Soeswaesse natie, tegens ons seyde dat is goet, dat d'E. Comp^e die schelmen en roovers, haer vee en meest haer geweer wegh heeft, nu sullen sy over ons soo veel meesterschap niet plegen als sy wel te vooren gedaen hebben, waerom ick verhoope en wil ick niet twyffelen, off het sal meer tot aenwas als tot affbreuck van d'E. Comp^s veehandelingh met d'andere Hottentoos strecken. Nadat ick nu een goede

1) De Hottentot-kapitein Coopman doodde Claes tijdens een twist over een vermiste so. D. 14 Junie 1701.

[p. 127]

parthy vee by den anderen hadde en geen tijt off gelegentheyt om 't selve te tellen, doch na gissinghe hondert en vijfftigh stx, braecken wij op en marcheerden 8 mijl tot aen de craal van de Soeswaes alwaer wy op onse oude rustplaets ter neder sloeghen, ick liet 's nachs goede waght houden, soowel van de Hottentoos als van de duytse, verdelende die onder den anderen, off misschien van deselve te weten Obiquaes mochte vervolght worden, als mede voor het ongediert, telden 'savonts noch het vee en bevonden te hebben 139 beesten en 3 schapen, die wy als vooren verhaelt van de Obiquaes verkregen hadde.

Den 17 do.

Den 17 do. Braecken 's morgens vroegh op en marcheerden 7 mijl.

Den 18 do.

Den 18 do. Met het lamieren¹⁾ begaven ons op wegh en quaemen nae 8 mijl marcheerens 's avonts aen de revier sonder Endt.

1) Het aanbreken van den dag. Middelned. Wdb. IX kol. 883.

Den 19 do.

Den 19 do. Bleven alsnoch leggen om onse beesten wat uyt te rusten, die niet al te wel over wegh en costen.

Den 20 do.

Den 20 do. Braecken vroegh op en marcheerden tot over de revier Dolphy 5 mijl en omtrent den avont vernamen wy hier een leeuw waerom wy bevreest waeren dat hy ons den aencomende nacht groot gewelt soude bedryven om onse beesten in sijn clauwen te krygen, stelden derhalven eenighe snaphanen op hem, maer vernamen (dat ons lieff was) niet meer.

Den 21 do.

Den 21 do. Braecken vroegh op en marcheerden 2 mijl en waeren gehouden van weghen den swaren reghen en harden wint op een hoogh geberght ter neder te slaen.

Den 22 do.

Den 22 do. Met son braecken op en marcheerden tot over het hooge geberghte voor Hottentoos Hollant 8 mijl.

Den 23 do.

Den 23 do. 's Morgens braecken vroeg op en marcheerden niet verder als in Hottentoos Hollant en vonden aldaer noch te leggen de 3 à 24 craalen van Gonnoma. Oudeson, en d'Cuyper, die al over 2 off 3 dagen van ons wedervaren verwittight waeren, gelijck sy tegens my door de Cuyper die my wel een uer gaens tegemoet quam loopen, seyde alsmede dat sy daer over seer verblijt waeren, seggende dat sy nu haer vee wel met rust dat²⁾ heen soude connen weyden en vetmaecken, dat sy nu oock d'E. Comp^e van haer offte van andere Hottentoos wel beeter beestiael als voor desen souden toeschicken, terwylen dat die roovers haer wiecken soo gecort waeren 't welck ick overwegende my seer wel aenstont, ick ruylde noch 't savonts laet van haer 2 beesten en 39 schapen.

2) Lees: daer.

[p. 128]

Den 24 do.

Den 24 do. Braecken vroegh op en marcheerden tot in de witte santduyntjes 6 mijl.

Den 25 do.

Den 25 do. Braecken vroegh op en marcheerden tot aen de tygervaley alwaer wy op middagh ons vee telden en bevonden te hebben 175 beesten en 51 schapen te weten 139 beesten en 3 schapen van d'Obiquaes genomen, neffens 36 beesten en 48 schapen die soo hier en daer geruylt hadde tegens den avont braecken op en marcheerden tot aen 't Hoylant te samen 6 mijl van sints op morgen voor de middagh (door de hulpe Godes) aen het fort de Goede Hoope te arriveren.

Was getekent Jeronimus Crus.