Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel I. Tochten naar het Noorden 1652-1686

[p. 34]

Jan van Herwaerden's landtocht.

⁺ Tegen den avondt compt den vendrigh Jan van Herwarden met⁺ al sijn volcq nevens een man van de Cochouquas wederom te keeren, met 3 koebeesten, 2 calven ende 10 schapen tot vereeringe aen den Commandeur van den grooten capiteyn der Cochoquas, genaempt Oedasoa; maer wierden evenwel betaelt, welcken Oedasoa met bijsonder aengenaemheyt d'aen hem gesonden schenckagie aenvaert ende d'onse heel wel getracteert had, maer niet cunnen resolveeren selffs mede te comen, excuseerende sigh op d'indispositie van sijn grootste vrouw, die heel dick swanger, oocq sieckelijcq ende, na 't bleecq, de eygen suster van de tolckinne Eva was, sijnde een man sonder baert, van redelijcke ouderdom, cleyn ende mager, seer statelijcq, ende van goet ontsagh onder sijn volcq hebbende, soo 't scheen hij noch iemandt van sijn volcq noyt cristen mensch gesien, ende gevraeght off den Hollantsen capiteyn oocq affcomstigh van groot volcq, ende wat luyden sijn, ende voors vendrighs voorouders waren geweest &^a. Daerop na vereysch van saken was g'antwoort¹⁾, ende bij denselven den gantschen nacht over den vendrigh gerecreert, die desgelijcx met fioolspel hem oocq dede doen, ende verscheyde poetsen maecken door seecker soldaet, tot hun ende al sijn volcx groot vermaecq, sonder veel als tegen den dagh wat te slapen, na 't welcke ende genot van sooveel soete melcq als 't volcq begeerden, van den andren affscheyt namen ende onsen vendrigh door voors. Oedasoa met een sleep van wel duysent menschen een halff uyr buyten 't leger uytgeleyt wierd, affirmatie gedaen hebbende dat seer gaerne met den Hollantsen Commandeur in vruntschap wilde leven ende sijn volcq soo veel bestiael aen denselven laten verhandelen als elcq van de sijne wilden missen; maer alsoo nabij geen weyden genoegh voor haer beesten, ende tusschen wegen weynigh water om te drincken was, gelijcq den vendrigh oocq verclaerde waer te wesen, costen sy niet wel dichter comen; maer indien den Commandeur daer coper ende coralen stuyrde, hij gaff sijn volcq consent tot handel &^a. Den vendrigh verhaelde wijders, dat in 't Statenleger (langen tijt gedient hebbende) noyt soo veel volcx, in verscheyden negerijen off legers bestaende, bijeen hadde gesien,²⁾ elcq even cloecke mannen wesende, wonende in seer groote ronde huysen van matten, ten minsten

+ [6]

+ 1658.

1) Een vraag en een antwoord Oedasoa en de vaandrig typerend!

2) Jan van Riebeeck schatte de sterkte van enkele stammen als volgt: (Kol. Arch. No. 3973 ƒ. 662 en volgg.)

	Goringhaicona	18 weerbare mannen.
	Goringhaiqua	300 weerbare mannen.	(de Caepmans)
	Gorachouqua	6 à 700 weerbare mannen.	(de Tabackdieven)
	Cochoqua	± 16000 weerbare mannen.	(de Saldanhars)
de kleine Chariguriqua		6 à 700 weerbare mannen.
		_____
		± 17718 weerbare mannen.

Geen getallen geeft Van Riebeeck in 1661 over de sterkte van andere stammen.
G.W. Stow. The Native Races of South-Africa, London, 1905, p. 246-247 geeft voor de Cochoqua 1000 man op. Zijn gissing stemt niet overeen met Van Herwaerden's rapport. Dr. Geo. M. Theal vermeldt in de ‘Editor's Preface’ p. vi ‘Mr. Stow never had an opportunity of research in the colonial archives.’ Vergelijk ook Van Riebeeck's en Andries Frisius' bezoek aan een lager even voorbij de redoet Duynhoop, D. 24 Nov. 1655. Dapper. Op. cit. ƒ. 631 deelt mee dat de Cochoqua in 15 of 16 negerijen van 30 à 50 huizen woonden en meer dan 100.000 beesten en 200.000 schapen bezaten. Voor de Gorachouqua rekent hij 1000 weerbare mannen.

[p. 35]

van 30 à 40 voeten wijtte in haer diameter, ende voornamentlijcq hadden den Oedasoa 3 dito huysen voor hem, die noch veel grooter waren, mitsgaders soo vol van hasegayen, pijl ende boogh, oft een formele wapencamer was. Ende wijders sijn slaepplaets op een heel fijn matjen in een cuyl op den grondt, gelijcq al de Hottentoos, oocq met vellen gecleedt ende soodanigh gesmeert, dat het hem langs 't lijff offdroop, dat de hooghste pracht is. Ende 't bestiael wasser soo overvloedigh veel, datter geen eynd aen te sien was; die oocq in een halven dagh al de weyden wel souden cael maecken van de gansche circumfrentie deser Caep met al dat, dat de Compagnie ende vrije luyden besaten, hebbende desen morgen gesien, dat de schapen alleen wel drie uyren besigh waren in 't uyttrecken van de cralen, eer de laeste buyten was, ende de beesten niet min, die soo groot waren als geen ossen in 't Vaderlandt cunnen wesen ende hij noyt aldaer gesien had, wesende na sijn verclaringe wel 2½ voet breet op den rugge ende billen, mitsgaders soo hoogh, dat hij (een heel langh persoon wesende) maar even over deselve sien ofte met den elboogh op den rugh reycken coste. In somma dit was een seer machtich ende rijcq volcq van bestiael, die na haar seggen de Caepmans &^a. wel in haar holen souden doen cruypen als se wilden, maer lieten haer aen deselve soo veele niet gelegen, datter eens om opstaen mochten, ten ware sij haer te veel spel maeckten, sulcx dat wij harendthalven deselve niet behoeven te ontsien, ende soo wij daer wilden comen, den handel met haer volcq was ons open ende in liberteyt vergundt, maer om redenen voors. te verde om met soo groote troppen aan 't fort te comen. Affirmerende voors. vendrigh oocq, ingevalle hij coper ende cralen by sich hadt gehadt, gister-

[p. 36]

avondt laet daer gecomen wesende,¹⁾ in haeste een goede partije beesten soude hebben gehandelt, maer hun gedeclareert hebbende dat eenlijcq met schenckagie van den Hollantsen Commandeur aen den oversten Oedasoa was gecomen, wierd van denselven ingehaelt, ende door sijn bevel datelijcq den draeghos by de sijne gebracht ende ordre gestelt tot bewaringe van al d'onse haer persoonen ende goet.²⁾

2 November trok Van Herwaerden er weer op uit ‘met de affgesanten........van Oedasoa,’ en 17 soldaten, een wagen met 6 trekossen, en een partij ‘coopmanschappen om tegen bestiael te verhandelen’. Hij bezocht zowel Oedasoa, als de andere ‘grooten capiteyn der Cochaquas genaemt Ngonomoa’ en bracht 7 November 203 schapen en 25 koebeesten mee. Een der opperhoofden was nog een oude bekende: ‘ende was desen Ngonnomoa selffs den persoon, bij ons genaemt den swarten capiteyn, welcke 's avonts noch bij den Commandeur aen 't fort was, doen Herry over 5 jaren d'E. Compagnie des anderen daeghs de beesten ontvoerde.’³⁾ Herhaaldelik heeft Van Herwaerden getracht nog vee te kopen, maar zonder veel sukses.⁴⁾ De Hottentotten deden alleen schapen of zieke koebeesten over.⁵⁾ De gedane reizen, in kaart gebracht, kregen Bewindhebbers.⁶⁾

Dieper het land in zouden, volgens Eva's verhalen, nog belangrijker vol-⁺

1) Aan de overzijde van de Tafelbaai kampeerde toen Oedasoa's volk, 9 uren gaans van het Fort.

2) D. 31 Oktober 1658.

3) D. in dato. Op 19 Oktober 1653 toen er dankdienst gehouden werd voor de geboorte van Abraham van Riebeeck, dreef Harry ruim 40 beesten van de Compagnie weg. Zie hierover De Stichter van Holl. Z.A. bl. 96 en volgg.

4) Jan van Herwaerden's overlijden op 18 Febr. 1659 was een groot verlies voor de jonge nederzetting. ‘Den 20 dito is den vendrigh met de vereysschende solemniteyten ter aerde gebracht.’ D.i.d. Pieter Cruythoff van Lin volgde op, met de titel van ‘corporaal van d'adelborsten met 16 gl. maendelijcx’ en als ‘boumeester.’ Soldaten deden het akkerwerk: vandaar de eigenaardige samenvoeging van ambten. Pieter Everaert van Cruyssaert werd ‘alssargeant geconfirmeerd.’ Resol. 1 Maart 1659.

5) Resolutie 8 Nov. 1658 en D. 15 Nov. 1658.

6) Nog voordat Christiaen Jansen van Hoesum van zijn tocht terug was, zond Van Riebeeck, 5 Maart 1659, kaarten naar het vaderland betreffende de gedane reizen. Zijn plan was voortaan elk jaar zulk een kaart te zenden. Op het Rijksarchief te 's Gravenhage zijn er enkele over.
N^o. 846. Caerte van de twee gedane lantreysen aen de Cabo de boa Esp. A^o 1657 ende 1658. (6 bladen) (overgekomen 1658).
Er is op aangegeven:

Tafelbay, Bay falce.

Q. het bekendt vast geberghte van Africa.

LL. reyswegh door ons volcq int landt gedaen.

P. laeste reyswegh.

O. rustplaese.

R. Proyeckt tot een handel plaets.

N^o. 847. Caerte aenwijsende de Lanireyzen in 't Lant gedaen...1659. (4 bladen) (overgekomen 1659).
Er is op aangegeven:

Q. Het bekent vast geberghte van Africa.

kk. groote bergh revier.

ll. Eerste rijswegh door ons volcq int Landt gedaen 1658.

P. laeste offte 2^de reyswegh. O. rustplaetsen daer overal water bij is.

R. Proyct tot een handel plaets. Nota voor als noch onnodigh, 1659.

P. luypaertsbergen.

S. darde reys-wegh met de wagen na Oedasoa ende gonnomoa opperste der Cochoquas.

dusdanige otiens buyten de stippen off linen van de reyswegh leggende sijn elck een groot leger van Hottentoos ende Saldanhars daer duysende menschen met haer vee in wonen.

Nota. d' andere letters hier niet gestelt sijn hare aenwijsinge inde Caerten van 't voorgaende Iaer te vinden. p^o memorie.

T. Hier sijn de wilde ende seer schoon gevlamde paerden gesien van Comp. eygen volcq.

V. nieuw gevonde revier daer langs heen veel legers van gonnomoas ende oedasoas volcq sijnde cochoquas lagen.
Bey deselve om de schoone landts douwe Hottentoos Hollandt genaempt met veel geboomten ende welcke revier gemeent wordt inde bay fals uyt te lopen dat nae dese beneffens andere saecken nader sal ondersocht worden.

Hier en daar staat op de kaart, dus behalve bovenstaande aanwijzingen ter verklaring der letters:

oedasoas legers noyt op een plaets blijvende
maer altijt vliegende off reysende.
gonnomoas legers noyt op een plaets &a.

+ 1659.

[p. *10]

Plaat 5
Blz. 36
Dansende inboorlingen.

[p. 37]

ken wonen dan de reeds bekende Hottentotstammen: Chobona of Choboqua, die goud en paarlen zouden bezitten. Dan waren er de Namana of Namaqua, van wie veel vreemds (en onwaars) verteld werd: ze zouden wonen in stenen huizen, God vereren in kerken, zoals de Nederlanders deden, zwarte slaven houden voor het werk, ze zouden blank zijn met lang haar. Slaven, ivoor en vee was er volop.¹⁾

Zeven burgers wilden gaarne een tocht doen tot ontdekking van deze volken;²⁾ zulk een tocht was mogelik doordat Heren Zeventien Van

1) Resolutie 1 Feb. 1659.

2) Christiaen Jansen, van Hoesum, vrij wilschut, decker ende lademaker, eerste aanvoerder.
Jochum Elbertsen, van Amsterdam, vrij Saldanhavaerder. [Hij deserteerde met ƒ 166-6-11 schuld].
Hans Jacob Liskey, van Dantzigh, vrij knecht van de vendrich. [Hij deserteerde met ƒ 110-13-4 schuld]. D. 30 April 1660.
Pieter Jansen, van Middelburg, vrij knecht van de meulenaer. [Deserteerde 21 Maart 1660].
Gijsbert Arentsen, van Bommel, vrij metselaer. [Zijn bruid ‘voor soldaet in mansclederen’ aan de Kaap gekomen stierf in de bruidsdagen. D. 6 Jan. 1660].
Dirk Renskens, van Maseyck, vrij corenmajer. [Deserteerde met een ‘te goed’ van ƒ 66-8-0].
Jan Francken, van Aernhem, corporael in Comps. dienst.
15 April 1662 werd Christiaen Jansen van Hoesum bevorderd tot Compagnies ‘stallmeester’.

[p. 38]

Goens' plannen¹⁾ goedkeurden. Christiaen Jansen van Hoesum had de leiding, dezelfde die in 1655 een landtocht had meegemaakt.

Een uitvoerige instructie kregen ze mee:²⁾

1) Zie hierboven blz. 27.

2) Kol. Arch. N^o. 3971 ƒ. 210. v. - 212. v.