Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel I. Tochten naar het Noorden 1652-1686

[p. 1]

Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd
I. Tochten tot 1685.

[p. 3]

[Bevel tot onderzoek van het binnenland]

Heren Bewindhebbers van de Generale Verenigde Nederlandse Geoctroyeerde Oost-Indiese Compagnie zouden zeer tevreden geweest zijn als de vestiging aan de Tafelbaai beperkt ware gebleven tot de uitvoering van het stichtingsplan: een fort, een tuin en een hospitaal. Hoe groter de ‘ommeslagh’ werd, des te meer zouden de onkosten bedragen. Door een samenloop van omstandigheden was het, en tegen hun zin, dat aan de voet van de Tafelberg langzamerhand een stad groeide, die van heel grote betekenis zou worden voor de Nederlandse stam: de moederstad van het volk der Boeren. Maar de Bewindhebbers konden alleen de lasten zien en het ontstemde hen dat de inkomsten uit Afrika's Zuidpunt verre beneden⁺ verwachting bleven.

Kommandeurs en Goeverneurs werden telkens aangemaand om te bezuinigen en om middelen te zoeken tot vermeerdering der inkomsten. Het binnenland moest nauwkeurig onderzocht worden: wellicht kon er een bloeiende handel ontstaan met de machtige en beschaafde rijken, die op kaarten als in het prachtwerk ‘Begin ende Voortgang van de ..... Oost-Indische Compagnie’¹⁾ stonden vermeld: Monomotapa, aan de Rio de Spirito Santo, Vigiti Magna, aan de rivier van die naam, en andere; sommige namen hadden de belofte van minerale schatten in zich: Rio de Ouro (Goudrivier) en Medaos do Ouro (Goudduinen)²⁾.

Ten tijde van de vestiging aan de Tafelbaai gaf een ‘Liefhebber’, na opsomming der streken waarheen Bewindhebbers hun kielen zonden, aldus uiting aan de verwachting:

Ja! wasser nog een Werld, men zoud' er henen varen
Als Voordeel en Proffijt daar in verborgen lag.
Dat blijkt aan deeze Togt³⁾; men doet vol Goede Hope
De Kaap van Goede Hoop, als zonder zorgen aan,
En sgoon daar duyzenden van Mensgen-Eters⁴⁾ lope:
Zij eten slegs malkaar, wij zijn gereed tot slaan.

+ Bevel tot onderzoek van het binnenland.

1) Gedruckt in den Jaere 1646.

2) Zie de kaart tegenover blz. 5 van: De eerste Schipvaerd der Hollandsche Natie.

3) De expeditie onder Jan van Riebeeck, 24 Des. 1651 uit Texel vertrokken.

4) Deze mening berustte op een uiting in Frank van der Does' meedeling over de inboorlingen. Zie bl. 6.

[p. 4]

 

Ik zi het ingewand der hoge Bergen zoekken,

 

Op hoop van puyk Metaal. Den Hottento¹⁾ verbaast,

 

Di sidderd ende lild, ja sgijnd de Tijd te vloekken,

 

Om dat ons Donder-bus tot lof van Holland raast.

 

Men trekt te Landwaards in doorsnuff'lend alle hoekken

 

Men vind een beter Aard' van Mensgen²⁾; stel u sgrap

 

Man-moedig Neer-lands volk, gij vind door lang te soekken,

 

Gij hebt u 's Heeren wensg, dat's puyk van Koopmansgap³⁾.

De lange reeks land- en zeetochten, op last van Kommandeurs en Goeverneurs aan het Fort of Kasteel ‘de Goede Hoop’ gedaan, hebben niet in hun tijd geleid tot de ontdekking van Afrika's rijke goud- en diamantvelden; maar wel hebben ze veel fantasties van de kaart doen verdwijnen, de kennis van het binnenland verbreid en allerlei belangrijks voor het nageslacht bewaard.

Op de eerste scheepstocht naar Oost-Indië waren de Nederlanders met Hottentotten in aanraking gekomen. Een beschrijving van dit merkwaardige volk, gegeven door de adelborst Frank van der Does luidt aldus:⁴⁾

1) De naam Hottentot was omstreeks het midden van de zeventiende eeuw algemeen in gebruik voor de inboorlingen op Afrika's West- en Zuidkust. In de eerste tijd dat men met hen in aanraking kwam, gaf men hun geen volksnaam, maar noemde hen ‘de inwoonderen’, ‘swarten’, ‘negros’, ‘strandloopers’. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal, VI, 7, kol. 1135 moet er een klanknabootsend woord in het Nederlands bestaan hebben dat hakkelaar of stamelaar betekende. Dapper, Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaensche Gewesten, Amsterdam, 1668, bl. 652, over de eigenaardig klinkende taal der inboorlingen schrijvend, die op het klokken van kalkoense hanen gelijkt, vermeldt dat de Nederlanders ‘hen ten opmerke van deze belemmering, en ongehoorde hakkeling van tale den naam van Hottentots gegeven hebben, gelijk dat woort in dien zin gemeenlijk schimps-gewijze tegen iemant, die in het uiten zijner woorden hakkelt en stamelt, hier te lande gebruikt wort. Zij noemen nu ook zich zelfs met den naam van Hottentot en zingen bij d'onzen al dansende, Hottentot brokwa, Hottentot brokwa: waermede zij zeggen willen: geef Hottentot een brok broot.’ Vóór Van Riebeeck's landing in de Tafelvallei was het woord ‘Ottentoo’ al in gebruik. Zie Jan van Teylingen's missive geschreven ‘in de Tafelbaai voor Cabo de Boa Esperance’ 25 Febr. 1652: ‘De paarden die Ul. zijt inhebbende, moogt vrijelijk aan land zetten, en den Ottentoo, die Engelsch spreekt, bevelen...’ enz. In Van Riebeeck's Dagverhaal en missiven komen de woorden Ottentots, Hottentoos herhaaldelik voor.

2) Namelik die van Monomotapa e.d.

3) In een bijschrift bij een ‘Pas-Kaarte van de Zuid-Westkust van Africa, van Cabo Negro tot beoosten Cabo de Bona Esperance...’ bij Jodocus Hondius 't Amsterdam ‘Aan 't opgaan der Beurze in de Wakkeren Hond’ uitgegeven, wordt de ‘Zee-togt ofte zee-ryze naar Cabo de Bona Esperanca’ beschreven. ‘Op welkker Voyage zeekker Liefhebber dit naarvolgende Lof-dight gemaakt heeft.’ Het vers is ondertekend ‘Anno 1652, in Amsterdam. J J. Wissink.’

4) Afgedrukt in: Jhr. Mr. J.K.J. de Jonge. De Opkomst van het Nederlandsch Gezag in Oost-Indië, dl. II, 1864. bl. 301.