De regenboogkleuren van Nederlands taal
(1917)–H.J.E. Endepols, Jac. van Ginneken–
Auteursrecht onbekend
[pagina 103]
| |
1. Herkomst der Saksen.De Saksen zijn van uit Duitschland in ons land gekomen. Zij vestigden zich in het Oosten: Salland, Twente, Drenthe, Groningen, een gedeelte van Friesland en de Graafschap Zutphen, streken, waar weinig Kelten en Oer-Europeeërs woonden. Later werden de Saksen door de Franken onder Karel den Grooten onderworpen en de Saksische dialecten ondervonden vooral in het Zuiden den invloed van de taal der veroveraars. Omgekeerd oefende in het Noorden het Friesch op de Saksische dialecten zekeren invloed uit. Onder de Saksische dialectgroepen, onderscheiden wij als de voornaamste: het Geldersch-Overijselsch, het Midden-Geldersch, het Drenthsch, het Groningsch en het Stellingwerfsch. | |
2. Saksisch van over de grens.Het Saksisch uit ons land is (evenals het Frankisch) slechts een gedeelte van de taal der Saksen. Ook de Nederlandsch-Saksische dialecten zijn stamverwant aan de Duitsch-Saksische en vertoonen hiermede soortgelijke overeenkomsten als de Limburgsch-Frankische met de Duitsch-Frankische (zie blz. 70). Maar ook hier zien wij de verschillen tusschen Duitsch-Saksisch en Nederlandsch-Saksisch hoe langer, hoe grooter worden, daar het Saksisch in ons land zich aanpast aan het A.B. Nederlandsch en het Saksisch uit Duitschland aan het A.B. Duitsch. Tot het Twentsch en Groningsch naderen zeer dicht de platduitsche en oost-Friesche dialecten van over de grens. Als staaltje hiervan geven wij een dichterlijk bewerkte sage uit het begin der 19de eeuw, die B. ter Haar ten onzent verwerkte tot zijn bekende romance: Huibert en Klaartje. Joost un sien Greetje, arm in Good,
ManGa naar voetnoot2) riek in Kindergaven;
Satt'n upp een Avond wal-gemood
Mit'n Bietje sückGa naar voetnoot3) to laven.
Se sprakken van 't bekrumpen Deel,
Bi so vöel leeve Kinder;
Un dat, wenn 't Dutzend wurde heel,
Ellks porsje wurde minder.
Se stenddenGa naar voetnoot4), süchtten hen un weer,
Un kunden 't neet uutfinden: -
Wenn 't Huusgesinn noch jümmer meer
An Kinder sulde winnen! -
Dan is der oock geen Raad meer vöer,
Seggt Joost, - alleen 't SchoflikkenGa naar voetnoot5)
Holt uns de Maanders neet van d'Döer,
Dat will ick di wall wikken.
Wat Raad nu dann, mien leeve Joost?
Vragt Greetje - heel verlegen; -
Sünn wi eerst heel un dall verwoost,
Waar dann wat heergekregen?
Mit eenmaal kloppt welGa naar voetnoot6) an de Döer,
De will Baas Joost ins spreken,
Un segt heel vrüntelick an höerGa naar voetnoot7):
‘Se muchten d'Lamp ansteken’.
| |
[pagina 104]
| |
't Was 'n rike Heer, heel wiet van hier,
Dat kunn man gliecks wal marken:
He was so deftig un so swier,
In all sien Doon un Warken.
Tien Jaar hadd' he al mit sien Frau
In Leefd' un Trau versleten,
Un noch was hum vöer all sien Trau',
Geen Kindje togemeeten.
He wul döer ander Middel reis,
't Si na of wiet vernehmen:
Of 't hier of daar neet Lüden gaf,
De sück wall wull'n bequemen:
Een kindje an hum of testaan,
Vöer Geld un goode Woorden,
All musst' he dan oock so wiet gaan,
Heel in gansch frömde Oorden;
So kwam he dann be Joost sien Döer,
Up goode Mannens Raaden;
Un vund' vöerwahr hier good wat vöer
Van de Schoflikkers Saaden.
‘Segg Joost’ - so sprack he, - ‘'k hebb' wall höert
Dat ji in 't Vleesch bin segend,
Un dat het oock wall reis geböert,
Dat Kummer Ju bejegend.
Seggt an, will je mi wal ofstaan -
Mit alle Pretensionen:
Een Kind? - de Kös' mag Ju tostaan,
Vöer mi blift dann 't Belonen.
Dit Loon sall seker neet gering,
Un unbedüdend wesen;
So dat daardöer ju grote Kring,
Mit eenmoal wordt genesen!’
Nu spande Joost de Ohren regt,
Un dee dit Greet vertellen,
He wünskt dat Greetje oock man seggt:
Dat sall uns weer herstellen!
‘Vivat! seggt Greet, ‘de Tied is daar,
Dat wi mit ruumer Handen,
Bedeelen könen unse Schaar,
Vüer 't Spöhlen van höer Tanden’.
Nu wendt sück Joost weer to de Heer,
Un deit hum vrüntelk vragen:
Of 't Antwoord upp sien Vrage weer,
Hum mörgen kon behagen?
De Heer begrippt dann oock heel good,
Hiermit to vree to wesen; -
Want, 't handelt nee so ligt um 't Blood,
Dat hadd' he wall al lesen.
Daarupp verlett de Heer höer dann,
De Antwoord of to wachten,
Un deit, döer Mitlied angedaan,
Höer Leed noch eerst versachten.
He drückt - heel unbemarkbaar sacht -
Uns' Joost een Stück in 't Handje; -
Greet, de 't van veeren süchtGa naar voetnoot1), de lacht,
Un knickoogt an höer Manntje.
Nu gingen Joost un Greetje dann,
Gelieks an 't overleggen,
Wat se wall an de goode Mann,
Upp mörgen wullden seggen.
ManGa naar voetnoot2) leeve Mann, - wat meenst' dan wall,
Wat Kind sulv' hum dann geven? -
Me dünkt uns' Lammert, - Heh! jawal!
Segt Joost, - un sprekkt höer tegen.
Man laat uns nemen 't grote Wicht,
Dat kann mi heel nich scheelen:
Se kösst man Geld um deent un niks, -
Dat kannst du neet verheelen. -
Nee Joost, dat geit nu gaar neet an; -
Dat grootste Wicht sullkGa naar voetnoot3) missen?
Daar 'k nu eerst Deenst van hebben kann!
Kumm, dat will 'k anders slissen:
| |
[pagina 105]
| |
Sta leever to, dat w'unse Jan,
De groote Heer mitgeven,
Daar west uns' Huushold 'n nicks neet van,
Un köen wi buten leven.
Jawall, proostmaaltied! dat soo neet;
Uns' Jan moot bi mi bliven:
De arbeidt, flickt un kennt al 't Neet
An alle SchoonenglievenGa naar voetnoot1).
Daar hest du oock wal regt mien Kind,
Uns' Jan köen w' neet untbeeren;
Ick bin vullkomen so gesinnt,
De Tied sall uns 't noch leeren. -
't Was beter dan dat Wilhelm ging,
De is van Aart wat moodig;
Uns' Huus is hem doch to gering,
- Misschien geit hum 't vöerspoodig. -
Mien leeve Wicht, ick sta versteld!
De knappste van uns' Kinder,
Ga naar margenoot+Willt' ofstaan vöer een handvull Geld! -
Nee, dann hebb' wi se minder.
Dan laat du unse Anna gaan,
De het 't BedenstGa naar voetnoot2) noch nödig;
Se will oock toch neet good verstaan,
Un is van Aart wat sprödig.
Waar denkst du hen! - mien Mooders Naam
Sull ick so man hengeven? -
Dat was vöer mi ja eene Blaam,
De mit mi ging doër 't leven!
Man as 't toch eene wesen moot,
Dan laat het Jochem wesen:
Dat is een Junge wal-gemood,
Un kan oock al wat lesen.
Jüst, um dat he al lesen kann,
Kummt he mi mooi te stade;
He schrift mien Arbeit altied an,
Dan lied' wi oock geen Schade.
Man Stientje, - nee! - dat kann haast neet -
Dat is mien Süsters Name;
'k Wull anders seggen: de nimm Greet,
As 'k mi neet vöer höer schaame.
Nee! Stientje de geit neet van mi,
De is mi suurder worden;
Als d' andern all', beloof ick di,
Un daar kann neet van worden!
Nehm Albert dan, de RusebussGa naar voetnoot3),
De kann uns 't minste lohnen;
Un kunn, as 't oock ins wesen muss,
Wall 't meeste noch vertonen.
Wat, Albert sull ick nooit weer seen,
Un so man laten driven?
Van d'heele Bodel sull mi geen,
An 't Harte so vöel griven.
Man Greetje, de uns so vöel köst,
Aan Krankheit un an quälen,
De sliet wi noch upp 't allerbest,
Un kann uns 't minste scheelen.
Fui! - schaam di Joost, ho maggst du 't wall,
Upp dine Lippen nehmen?
Dat luttje, kranke Greetje sall,
To 't Reisen sück bequemen?
Dan segg' 'k vöel eer dat Hinderk sück
In d' Frömmde 't best kunn schicken,
De weet noch van geen schware Drück,
Un oock van geen Schoflickken.
Nee! nee! dat kind geit neet van hier,
Dat kon 'k jo nooit vergeten!
Un wen du di besinnest schier,
Dan hett dien Woord di speten.
Nu hebb' wi jo mann eene meer,
Van use groot Getalle!
Kumm an! - segg' du man an de Heer:
He kriggt geen een van alle!
| |
[pagina 106]
| |
3. Het karakter der Saksen.Reeds in de Vaderlandsche Geschiedenis leerden wij, hoeveel moeite Karel de Groote had, de koppige Saksers te onderwerpen. Trouw aan hun ouden heidenschen godsdienst, vrijheidlievend, onverzettelijk en hardnekkig aan het oude vasthoudend, konden zij slechts ten koste van stroomen bloeds er toe gebracht worden de heerschappij van den Franken-keizer te erkennen. Uiterlijk zijn de Saksers onverschillig en koud, maar even gesloten als zij zijn voor de buitenwereld, even vertrouwelijk en openhartig toonen zij zich in den vrienden- en familiekring. Een sterk sprekende karaktertrek is hun neiging tot het geheimzinnige en bovennatuurlijke, al wachten zij zich er meestal voor, hiervan openlijk blijken te geven. | |
4. Karakterinvloed op de taal.Bij de Zeeuwen (blz. 25) konden wij waarnemen, hoe op de vorming van de klanken, het klimaat invloed uitoefende. Bij de Saksers komt vooral goed uit de invloed van het karakter op de taal, meer in het bijzonder op de spraakklanken. Immers stugge, gesloten naturen plegen den mond slechts weinig te openen. Welnu, de kaakopening heeft een grooten invloed op den aard der uitgesproken klanken en de klinkers zullen in de Saksische dialecten ten gevolge van de geringe opening van den mond een eigenaardige scherpe kleur hebben. Een tweede opvallend verschijnsel in de Saksische dialecten is de wijze, waarop de uitgangen van de onbepaalde wijs, het verleden deelwoord en de meerv. persoonsvormen worden uitgesproken. De toonlooze en wordt een zoogenaamde klinkerlooze sonant n. Zelfs de meest beschaafde Sakser kan deze gewoonte, als hij A.B.N. spreekt, niet afleggen. Ook dit is natuurlijk te wijten aan de Saksische voorkeur voor gesloten lippen. Dan kan toch de adem alleen langs den neus ontsnappen en krijgen dus de neusklanken een streepje voor op de mondklanken. Als derde eigenaardigheid zou men ten slotte kunnen vermelden het missen der Keltische eigenaardigheden, die zich zoo druk in de Frankische dialecten vertoonen (blz. 14). | |
Oefening.1. Over welke streken van ons land strekt zich het Saksisch dialect uit? - 2. Welke vreemde dialecten hebben op het Saksisch (waar en waarom) hun invloed doen gevoelen? - 3. Wat is de reden, dat het Saksisch van ons land hoe langer hoe meer gaat verschillen van het Saksisch in Duitschland? - 4. Toon aan, dat er een bepaald verband bestaat tusschen het karakter en de spraakklanken. - 5. Welke twee echt-Saksische eigenaardigheden zijn je bekend? - 6. Noem de voornaamste Saksische dialect-groepen en noem eenige steden, die tot ieder van hen behooren. | |
5. Overijsel en de Geldersche Achterhoek.De bewoner van Gelderland, inzooverre hij tot de afstammelingen der Saksen behoort, is evenals deze uiterlijk stug en gesloten; al heeft het Frankische karakter | |
[pagina 107]
| |
deze eigenschappen eenigszins getemperd. In Overijsel daarentegen is het Saksische karakter onveranderd gebleven. Daar vindt men den onvervalschten Tucker, wiens ontoegankelijkheid en zelfgenoegzaamheid spreekwoordelijk zijn geworden. Zijn volhardingsvermogen stelt hem in staat de grootste moeilijkheden op den duur te boven te komen en zich te midden van ongunstige levensomstandigheden te handhaven. De Gelderschen, de adel in het bijzonder, waren reeds in de Middeleeuwen bekend om hun eigenmachtigheid, hun trotschheid, maar ook hun onverschrokkenheid en een Hollandsch rijmpje typeerde ze: Hooge peerden, Blanke zweerden,
Ras van der hand, Dat zijn de snaphanen van Gelderland.
Een anderen karaktertrek schildert ons de Geldersche dichter Staring, als hij een Gelderschman laat zingen: Ik ben uit Geldersch bloed!
Geen vleitoon klinkt mij zoet;
Mijn volksspraak, luttel rond,
Geeft nog den klank terug, uit onzer vaadren mond.
| |
6. Sociale groepen.De sociale groepen in het Geldersch-Overijselsch zijn van zeer verschillenden aard. De Graafschap heeft vooral landbouw en in het Noorden aansluitend aan Twente en Salland, weefindustrie. In deze streken vindt men naast de hoog ontwikkelde industrie, groote hofsteden met groot grondbezit. | |
7. Geldersch-Overijselsch dialect.Het diepvoelende, eenigszins mystiek aangelegde karakter van het Saksische volk, wordt getypeerd in het jonge meisje Anne-Merij, gedurende haar geheel leven de beschermengel van haar vader. Zelfs op haar sterfbed, denkt zij niet aan haar eigen leed, dat zij jong het leven moet verlaten, maar vol zelfvergeten offerweelde, zonder een woord van verwijt, wil zij blijde sterven, als slechts de toekomst van die zij liefheeft, verzekerd is. Zulk een figuur, die elders licht te mooi zou lijken om waar te wezen, is aannemelijk in een streek, waaruit op het einde der Middeleeuwen de beroemde godsdienstige beweging der ‘devoten’ haar oorsprong nam. | |
Vaders engel aant.
| |
[pagina 108]
| |
‘Moeder is de deure uutegoan, zie wol noa de winkel’. Hij legde zijne hand op de hare, die boven het dek lag. ‘Fij, wat is oe hand kold, mien beste, doe 'm reis onder de deken’. Zij antwoordde er niet op, maar zei: ‘Koem ie wat bij mij zitten, vaeder?’ ‘Wisse, kiend!’ en Meine haalde een' stoel, om dien bij het bed te zetten. Nog met de rugleuning in de hand bleef hij staan, en vroeg: ‘Wil ie hebben da 'k oe wat veurleze?’ ‘Neen, zoo maar wat zitten’. Meine vond het wel wat vreemd, maar hij voldeed aan haar verzoek. Hij zat aan het voeteneinde, en keek naar Anne-Merij. Zij lag met het bleeke gelaat naar den wand gekeerd. Het trof hem, zoo sterk het glanzige haar afstak bij het doodelijk wit der slapen, en zoo scherp eene lijn de rand van hare kin trok tusschen het licht en de schaduw op het aangezicht. ‘Vaeder’, vroeg eensklaps Anne-Merij, zonder van houding te veranderen, - ‘vaeder, is dat woar, dat ie.... dat ie.... nog vaeke.... te veule gebruken?’ - Zij sprak met een zachte stem, waaruit geen zweem van verwijt te hooren was. De met schier bevende aarzeling uitgesproken vraag klonk in de stilte van het groote vertrek als een droeve vraag. Meine ontstelde; hij wist niet, wat hij hoorde. Eerst zweeg hij. ‘Kiend, hoe kom ie an zukke dingen? Wie hef zoo'n malleproat hier in huus 'ebrocht? Ie moe 'n niet alles geleuven wat de minsen...’ Ann-Merij's gelaat bleef kalm en afgewend. Zij maakte geen beweging van ongeduld, alsof ze verwacht had, dat vader dus antwoorden zou. Had zij hem tegengesproken, hij zou in zijne verbijstering zich opgewonden hebben, doch hare onverstoorbare, ernstige bedaardheid werkte het tegenovergestelde uit. Hij hield zich plotseling stil. ‘Ik wol allienig moar vroagen, vaeder, of 't woar is?’ En toen Meine, niet wetende, wat te antwoorden, verlegen bleef zwijgen, ging zij voort op haar, halfluiden, klagenden toon: ‘Wisse is 't woar, ik wete dat 't zoo is. Vrogger heb ie 't 'eloaten, en in de leste tied bin ie nooit niet onbekwoam thuus 'ekoemen Ie hebben 't 'eloaten om ons, ook om mij.... En o, da 's best van oe, vaeder, o wat is da' best van oe!....’ Deze laatste woorden sprak ze, als wilde ze zeggen, dat het tegenovergestelde niet te dragen ware geweest. - Moar woaromme kan't toch niet goed blieven, vaeder? Moeder hef 'r zoo'n verdriet van. Veur de jongens.... wat moe 'n zie worren op 't letste? En veur oezelfs, vaeder, ie worren al old, en ie binnen zoo'n beste.... 't Is zoo spietig, o wat is 't miseroabel spietig!’ ‘Stille kiend’, zei Meine zacht en aarzelend, ‘stille toch! Proat toch zooveule niet. Ie vermeuien oe veuls te veule; en ie raeken heelkendal uut stuur, a' je.... doarover.... Loa 'k wat waeter veur oe haelen, da' je 'reis drinken!’ Anne-Merij schudde even met het hoofd. Zij lag nog steeds met het gelaat afgewend, doch een blos had het doodelijke wit van hare koon vervangen. Zij sprak nu op den sleependen toon van iemand, die zich in herinneringen verdiept: ‘A' je dan thuuskwiemen, en 't was goed mit oe, wat was 't dan 'n oarigheid, wat was 'k 'r bliede van.... mij dochte, alles in huus was 'r vroolijker en oariger deur. Moar as 't niet goed was, wa' goeng 't mij dan an 't haarte.... om alles en om iederiene, maar 't meest om oezelfs, vaeder!’ | |
[pagina 109]
| |
Ga naar margenoot+‘Och toe, mien beste’, bad Meine, zich vermannende en met krachtiger stem, ‘och toe, proat nou niet meer, proat doár nou niet meer van. Doar dan, ik zegge oe, 't zal niet meer gebeuren!’ Zij wachtte tot haar vader uitgesproken had. Toen keerde zij het hoofd om, en zag hem aan. Het was duidelijk, dat dit laatste haar inspanning kostte. Zij zag hem aan met hare groote vriendelijke oogen, beschaduwd door de lange oogharen en de scherp geteekende wenkbrauwen. En zooals zij daar lag met een zacht rood op het vermagerd gelaat, met den reinen bedroefden blik, zou men gemeend hebben, dat eene heilige sprak tot een bewoner der aarde. ‘Vaeder, ie wete da'k nog al aarg ziek binne.... gien minse wet, of 'k weêr beter worre of niet.... En gerust kan 'k niet wezen, a'k denken moet, dat 't mit mien vaeder niet goed goat.... Moar a'k wust, dat 't mit vaeder goed zol blieven, o wa 'n geluk!’ - zij klemde de magere handen in elkaâr - ‘o wa' zo'k daankboar wezen!’ Meine wist geen' raad. Hij zag zijn kind niet aan. Hij bewoog zich eerst onrustig heen en weêr. Maar weldra zat hij stil. Hij boog het hoofd, hij klemde de handen, met de palmen tegen elkander aangedrukt, tusschen de knieën vast. Hij was ongerust, dat zijn arm kind, zich te veel opwond en inspande, maar schaamte en berouw overstemden elke andere aandoening. Intusschen daalde Anne-Merij's stem, door vermoeienis en aandoening, tot bijkans fluisteren. ‘O vaeder, wa' zo'k daankboar wezen’, herhaalde ze. ‘Wil ie wel geleuven, a'k wust, dat vaeder niet meer zoo zol wezen as vrogger, ik zol mit alles tevreden wezen, mit alles! Vaeder!’ - en ze hief zich op den elleboog overeind - ‘vaeder, al moest ik op 't oogenblik staarven, ik zol niet klaegen.... Ik zol zeggen: As 'r veur mien vaeder gien vreeze meer is, Uw wille geskiede!’ Uitgeput zonk zij in het kussen. En zoo bleef zij liggen met gesloten oogen. Gedurende eenige oogenblikken vernam men niets anders dan het rusteloos getik der huisklok. Maar sneller en heftiger joeg Meine's hart, welks slagen zijne borst beklemden en dreunden in zijn hoofd. Een luide snik, bijna een kreet, ontsnapte hem eindelijk, en tegelijk hief hij den arm omhoog, als gaf zulks hem verlichting. Hij boog zich over het bed van zijn kind heen, greep hare hand, legde zijn ruw gelaat op de doorschijnende blanke vingeren, en hevig bewogen sprak hij. ‘O Anne-Merij, o mien maegien, da'k oe toch zoo'n verdriet anedoan hebbe!.... Hoe 't haarte 'r mij zeer van dot, ik kan 't oe nie zeggen.... As 't beter wordt, hebbe 'k 't an oe te daanken.... an gien minse as an oe!.... Maar 't zal beter worren.... ik belove 't oe, kiend, ik belove 't oe.... God heft 't 'heurd, mien beste!’ | |
Oefening.1. Ken je nog andere sociale groepen uit het Geldersch-Overijselsch taalgebied dan de op blz. 107 opgenoemde? - 2. Welke Frankische eigenaardigheden mist gij in het vorige stuk? - 3. Van welke eigenaardigheid zijn de volgende woorden dan ook een voorbeeld: kold, old, zol, uut(e), gebruken, (t)huus. (Zoek ook in de volgende dialectstukken hiervan voorbeelden). - 4. Wat kun je opmerken bij het verleden deelwoord? | |
[pagina 110]
| |
Vergelijk dit met het verleden deelwoord in de andere dialecten. - 5. Schrijf eens de persoonsvormen op der werkwoorden, die afwijken van het A.B.N. door hun uitgangen. Waarin bestaan deze afwijkingen? | |
8. Midden-Geldersch taalgebied.Het Midden-Geldersch heeft als Zuidgrens een gedeelte van den Rijn en den IJsel. Rijn en IJsel vormen een belangrijke verkeersgrens, maar bijna overal elders staat het Zuid-Oost-Veluwsch wijd open voor den invloed der Frankische dialecten en men kan dan een sterken Frankischen inslag in dit Saksisch dialect waarnemen. De steden Arnhem, Doetinchem en Zutphen hooren tot dit taalgebied, dat hoe Noordelijker en dus hoe verder af van de Frankische dialecten gelegen, des te minder sporen vertoont van vreemde ‘smetten’(?). | |
9. Sociale groepen.In de Zuid-Oost-Veluwe is de heide met schapen- en bijenteelt het overheerschende landschap, terwijl op den Zoom landbouw en veeteelt de hoofdmiddelen van bestaan vormen. Handel en nijverheid vormen verder sociale groepen, vooral in de steden Arnhem en Zutphen. | |
10. Zutphensch dialect.‘Sokkena’ is een schets uit een volksbuurt in Zutphen. Gas en electrisch licht zijn er onbekend, honger, koude en gebrek des te beter. Reeds vroeg moeten ze tobben en zwoegen, de man met zijn ‘petrolie’, de ziekelijke moeder in haar huishouden, als de rijke lui nog in bed liggen. Daar hoort men nog het dialect, daar noemt het volk elkaar met schilderachtige aan beroep of uiterlijk ontleende bijnamen. | |
Sokkena. aant.
| |
[pagina 111]
| |
geneerde zich: 't was pas zes uur.... en wat was ie nu huiverig.... 't vooruitzicht, daar een vol uur op en neer te moeten rijden met zijn karretje maakte hem nog kouder.... en vóór zeven uur kon hij in geen enkele woning terecht - nergens was ook al licht.... ja toch.... dáár, vlak tegenover hem, leek het wel alsof het gordijn, dat over een horretje gezakt was, een schijntje door liet.... maar wat hielp dat den kouden olieventer! Toch stuurde hij de kar in de richting van dat raam en keek het huisnummer aan: 34a.... las Olie hm! 'n halve kan peetr.... op de pof.... centen ho maar! brrr.... wat een mist.... zo'k 'ns ankloppen?.... Ze is op: Sokke-Na.... zeker d'r vent vroeg nao 't karwei.... verdikke wâ'n kolde.... alla ik kloppe.... en de daad bij het woord voegende tikte Jacob een paar malen tegen de onderste ruit. Een oogenblik later werd de huisdeur op een kiertje geopend en een vrouwenstem vroeg: ‘Is t'r iemand?’ ‘Jao vrouw Blok, ik bun 't, olie-Jacob zâ'k maor zeggen.... 'k heb mien een uur vergist met de tied en noe wô'k oe vrindelik verzeuken, of 'k d'r astoebleef maar efkes in zal kommen.... 'k bevreeze fenaol en 't is nog ruim drie ketier....’ ‘Komp 't'rin’, was 't antwoord, ‘maar wès 'n bietjen stille.... Blok slöp nog en de kinder ook’. Jacob trok zijn kar op de klinkers vóór het huisje en kwam erin.... de huisvrouw liep op de kousen of liever over haar kousen had ze een paar genaaide lakensche sokken inplaats van sloffen of pantoffels.... vandaar haar bijnaam: Sokke-Na. Olie had ook de klompen aan de straatdeur laten staan en trad het vertrek binnen ‘op kousen-voeten’. Vrouw Blok wees hem een stoel aan - en beduidde hem, de voeten op de kachelplaat te zetten, wat de bezoeker terstond deed. - Nieuwsgierigheid was Olie's ondeugd niet, maar nu had hij toch wel gewenscht, dat het lampje een tikje hooger was opgedraaid, dan zou hij eens kunnen rondkijken in het groote kille vertrek, waar 's morgens om zes uur in de maand November de moeder al zat te breien in een omslagdoek bij een peetr-olie licht dat nog te min was voor een nachtpitje. - Zien kon de vroege gast dus niets, maar hooren deed hij heel duidelijk, hoe daar een zwaar snorkend geluid klonk uit de bedstede in het donkere gedeelte der kamer.... en van tijd tot tijd, wanneer het geronk even ophield, vernam hij het geklink der naalden en een onderdrukt hoesten van den vensterkant. - Plotseling klonk door de stilte een helder klokje: het klooster luidde het Angelus-ting-ting-ting.... vrouw Blok legde de kous neer en Jacob nam de muts van 't hoofd.... Sokke-Na bad den Engel des Heeren.... na een oogenblik weer ting-ting-ting.... en voor de derde maal nog eens. ‘Na’ boog het hoofd en klopte op de borst.... toen trilde het schel en vroolijk door de mistige lucht: bim-bam-bim-bam.... herhaaldelijk en met schielijk opvolgende klanken en.... ‘Moeke.... Teuntjen wol opstaon....’, zei een dun stemmetje uit de duisternis....’ ‘Slaop nog maor 'n bötjen, mien jungsken’, zei moeder op fluisterenden toon maar toch goed verstaanbaar. ‘Mieneken slöp ook nog....’ ‘Nee Mieneken is al lang wakker’, riep nu een ander mondje en moeke ging | |
[pagina 112]
| |
naar de tweede bedstede en nam op iederen arm een kindje. Het waren, voor zoover olie-Jacob in het halfdonker zien kon, twee kleine bleekneuzen, die zeker glaasjes melk en eitjes en stukjes vleesch alleen maar van hooren zeggen kenden en die bepaald versterkende bouillon nog nooit hadden geroken, laat staan geproefd. ‘Dag Olie’, zei Mieneke dadelijk en toen in éénen adem: naam des Vaders.... en des Zoons.... en des heiligen Geestes.... Amen!.... Waorum is Olie noe al hier, Moeke?’ ‘Ssstt.... eerst Teuntjen 'n kruuske....’ en het knaapje deed gelijk zijn zusje en herhaalde evenals zij: ‘Waorum is Olie noe al bie ons?’ ‘Jacob was zoo kold,... hee had zich een uur vergist, en noe heffe hier maor zoolange bie 't vuur gezèten - dat moche toch wel?’ Vrouw Blok had de kinderen elk op een stoel gezet en was bezig, ze de kousjes aan te trekken. Mieneken keek voorover gebogen naar de gebukte moeder en één handje loslatend van de zitting, waaraan zij zich vasthield, fluisterde zij nauw-hoorbaar: ‘Nee, dat moche nèèt!’ ‘Maor kind, mos Olie dan maor een heel uur in de kolde loopen?’ ‘Hee lig altied te schelden’.... zei Mieneken. Ga naar margenoot+‘Schelden? wèè dan? oe toch nèèt?’ ‘Nee, mien nèèt.... maor oe!’ ‘Mien en wat zegte dan?’ ‘Vrouw op de pof’, sprak het kind nu heel luid, ‘en dâ bun ie dan, moeke!’ ‘Zoo, bun ik dat? noe dan hêk völle namen. Ze neump mien ook als Sokke-Na hè!’ ‘O, maor dà's geen scheldwoord’.... wierp Mientje tegen: dà's maor veur de vòòten.... maor dat andere dàt zeg Oolie um daj nee betaalt!’ Die bukkende houding moest zeker erg inspannend wezen voor de niet sterke moeder: ze had een hoofd als vuur, toen ze zich ophief. ‘Moej maor lèèver nèè weer tegen 't kind zeggen, Olie’.... sprak ze Jacob aan, ‘ik hebbe oe ummes nog altied betaald, hêk neet?’ Jacob was verlegen.... dat hij nu ook juist hier bij Na een schuilplaats gezocht had.... kon al niet gekker treffen!.... en betaald had ze.... nog altijd! ‘Wat 'n biedehandte vège....’, mompelde hij, het meisje aanstarende, dat op haar beurt hem onvervaard aankeek.... hier bij moeder was niets voor haar te vreezen.... ‘wat 'n vège.... zoj toch zeggen: zoo'n kleinen aap.... alles heurt ze, de blagen (kind), noe 'k hebbe d'r niks args mee gemeend heur ie, vrouw Blok!.... dâ kan 'k oe betuugen med 'n woord van waorheid.... niks heur ie!’ ‘Noe, dan is 't goed heur! Och, 't gèf mien zoovölle nèèt, wat ze zeggen, maor ie krieg t'r zoo'n biename mee en de kinder neumt 't: schelden. Zit noe efkes, dan kriej 'n köpken koffie’. ‘Nee, lao 'k dat noe lééver nèèt doon, 't is mien tied, heur maor: zeuven ure’. ‘Jao, dat 's op 't Klooster, noe hei j'nog vijf menuten.... hierzoo, dan buj heelemaole warm, van binnen en van buiten!’ Jacob dronk de koffie uit.... 't was niet veel sops.... proefde hij wel.... peekoffie (aant.) met gebrande stroop.... de kinder stipten d'r sneetjes wittebrood in.... | |
[pagina 113]
| |
Seldremonika wad 'n wonder, dat de schaopen d'r zoo schrieltjes uutzaggen.... dan moz ie bie hùm kommen.... Kees en Jans hè.... twee dubbele sneejen roggebrood met smout d'r tusschen speulden ze maor fiebeldefors nao binnen.... en Zondags, as de vrouw wittebrood met solo gaf.... ze atten met z'n tweeën een acht cents mikke op, aj ze hun gang lieten gaon! Olie stond op enschoof den stoel weer op de plaats, waar hij behoorde te staan, stijf tegen den muur, naast twee andere. ‘Noe, vrouw Blok, dan zâk oe maor vrindelijk bedanken veur alles! dag beste meid, dag mien jongen!’ ‘Niks te danken, Jacob, aj straks langes kompt, reik mien dan 'n halve kanne olie an astoebleef!’ ‘Wi j' 'm noe sebiet hebben? geef oe kenneken dan maor!’ ‘Nee, dâ kan 'k nèèt, 'k mot zoo eerst 't lempken vullen en dan geet 'r net 'n halve kanne in -’. ‘Noe, lao 'k d'r maor effen 'n slumpken (weinig) in tappen, dan gao 'k strakjes deur.... waor hei j' 't kenneken? zoo, jao d'r is ook nog wat in.... hierzoo’, en de venter reikte het nu geheel gevulde halve Liters kannetje aan de huisvrouw terug. ‘Hier zoo Olie, zes cent....’ ‘Bi j' wel snik, zeg! veur zoo'n fitsken olie! oew kenneken was nog meer as hallef vol! niks d'r van, ik komme d'r nog 's veur schulen!’ ‘Noe, dank oe dan wel heur!’ ‘Van 's gelieken, goeie morgen, dag kinder!’ ‘Dag Olie’, zei Mienke, en: ‘dag Olie’, papegaaide Teuntje. ‘Morgen Jacob’, sprak moeder, ‘en goeie zaken vandaag!’ En een paar tellen later klonk Olie's geroep peetr-olie.... peetr-olie.... en kwamen de huismoeders en kinderen hun voorraad voor een halve week opdoen. | |
Oefening.1. Schrijf eens de straatroepen op, die je wel eens gehoord hebt. Ook de liedjes, die straatventers en marktkooplui bij den verkoop vaak zingen. Tracht door de spelling de klankwijziging der geroepen of gezongen woorden weer te geven. - 2. Het woord Solo behoort tot de reclame-woorden. Ken je nog meer zulke woorden? Schrijf ze op en denk er eens over, hoe zij ontstaan kunnen zijn. Denk aan de namen voor: margarine, geneesmiddelen, genotmiddelen, reukwerkjes enz. enz. | |
11. Drenthe. Land en volk.Drenthe bestaat vooral uit heidevelden, waarvan de ontginning sterk voortgang maakt. Op de hoogere leemgronden liggen de oude brinkdorpen met hun behoudingsgezinde bewoners, meestal grondeigenaars. De hoogvenen worden sedert eeuwen afgegraven en daarna in cultuur gebracht, zoodat men er een zeer aanzienlijke bevolking van turfgravers en kleine boeren aantreft. Talrijke en uitgestrekte veenkolonies zijn vooral in het Noorden der provincie ontstaan. De Drenthenaar vertoont het echt Saksische karakter. Krachtig en onverzettelijk, maar ook ruw en somber. De ontwikkeling | |
[pagina 114]
| |
van het gewone volk staat nog op laag peil. Drenthe behoort tot de provincies met het grootste aantal analphabeten. Een star vasthouden aan het oude heeft ook het Saksisch dialect vrijwel onveranderd doen voortleven, zoodat men in Drenthe het zuiverste Saksisch vindt. | |
12. Drentsch dialect.Een geheel andere zijde van het Saksische karakter als die in Anne-Merei geschilderd wordt, nl. de ruw-krachtige, voor lichamelijke pijn geheel onverschillige aard van den bewoner der veenkolonies, openbaart zich in de geschiedenis van Jan Knol, die gevoelloos en ijskoud, cynisch spot met zijn eigen ongeluk. Zijn opzien tegen den schoolmeester, die zooveel letters, ‘evreten’ heeft en de zonderlinge stijl van zijn verzoekschrift zijn karakteristiek voor de volksontwikkeling. | |
Kiekje uit het leven in een Drentsche veenkolonie aant.Mijn eerste standplaats als onderwijzer was een Drentsche veenkolonie. Mijn kostbaas was herbergier. Naast de deur prijkte het bekende bordje ‘Bier en Koffie’. De eigenaar had dus geen vergunning, maar een verlegen mensch kon er wel ‘wat’ krijgen, en volgens zeggen van den ouden man ‘kon hij beter zonder vergunning dan zonder drank’. Het bedrijf was dan ook niet precies in overeenstemming met de letter van de wet en van het houten bordje, - de aanloop overtrof de verwachting. De ouwe baas kon gezellig praten, - de bezoekers waren typen om te stelen, - ik had biljart en vertering vrij, - ‘ik studeerde voor de hoofdakte’, als mijn familie mij vroeg, - als kellner meen ik me in die dagen nogal verdienstelijk te hebben gemaakt. Wanneer men in Den Haag een café binnengaat, buigt de kellner en vraagt: ‘en de heeren?’ Ik moest vragen: ‘wat zal 't wezen?’ Een boer, die een varken afgeleverd had, vroeg ‘een glassien schoone jannever’, - had hij zijn eega bij zich, dan werd er aan toegevoegd ‘een braanwientien met suker’, - ‘van 't zùlde’, als men op één been niet loopen wilde. Stamgasten gingen zitten en bestelden nooit, of zeiden hoogstens ‘'t olde recept’. Als er dak op 't huis was, nam men bier of ‘een schippersmadera’, welke laatste in normale omstandigheden ‘bittere borrel’ heette. 't Was op een regenachtigen Octoberavond. Wij zaten er gezellig in de ruime ‘jachtweide’ (gelagkamer). De kachel, die juist was gezet, brandde lekker. Er heerschte een prettige stemming onder het half dozijn Veendorper burgers, dat elkaar het nieuws van de week vertelde. De ‘olde’ trakteerde vanwege de verloving van Koningin Wilhelmina en wij ‘stootten aan de wieg’. De voordeur ging open. Een man hompelde binnen, - ‘klets-boem’. Zijn rechtervoet stak in een omhoepelde klomp, zijn linkerbeen was vervangen door een paal, dien men een houten been of kunstbeen noemt. ‘Goeien aovond’, zei de eigenaar van het houten been. ‘Ook goeien aovend’, klonk het terug. ‘'t Hef d'er wel an, da'k zien kan, wie a'j' bint’, begon de waard tot den nieuwen bezoeker. ‘Ie kent mij toch wèl’, zei de aangesprokene, wiens gelaatstrekken in het | |
[pagina 115]
| |
schemeruur niet duidelijk zichtbaar waren. ‘Nou, an de praot zuk 't al haost zeggen, maar lao'we de laampe maar ies opstikken. Bij het licht der groote petroleumlamp zag ik een man zitten, die, als arbeider gekleed, naar de getuigenis van zijn stoppelbaard, nu juist niet zoo bijzonder veel werk van zijn toilet maakte. Het meest opvallend in 's mans voorkomen was het rechterbeen, dat als een tolboom horizontaal van de stoelmat vooruitstak. ‘Heerink, Jan, bin ie dat?’ ‘Dat bin ik!’ ‘Bi'j d'er weer uut Prusen?’ ‘Zoo a'j' ziet!’ ‘Wat he'k eheurd, bi'j' wat ongelukkig ewest?’ ‘Dat ku'j zien’, zei Jan, die op zijn kunstbeen sloeg en het interessant scheen te vinden, dat men zich om hem groepeerde. ‘Op twij bienen bin 'k hen ekuierd, en met anderhalf zie j'mij weerume, - olde baos, schenk mij ies 'n borrel in’. ‘'t Olde recept?’ ‘'t Olde recept’. 't Olde recept was voor Jan Knol 'n glassien schoone jannever. ‘Ja, wij heb er van in de kraante elèzen, dat oe 'n ongeluk overkomen is bij 't spoor - hoe hei dat ehad?’ ‘'k Hebbe onder 'n lorre ezèten’, zei Jan en proefde even. ‘Onder 'n lorre?’ zei de timmerman en stak uit. - ‘Onder 'n lorre!’ bevestigde Jan en schoof bij - zijn leeg glas n.l. Ga naar margenoot+‘En 't bien d'er af?’ ‘Rejaal’, zee Jan, die korte antwoorden gaf. ‘Ze hebt mij op 'n ladder naort kraankenhuus in Dortmund edragen’. ‘En oe bien?’ - ‘Dat za'k oe vertellen, daor bin 'k ongelukkig of ekomen. Doe ze mij op de ladder lèën, doe zeg de ploegbaos: “Knol”, zeg hij, “wo'j oe bien ook nog met hebben?” Ik zegge: “Ja, zeker, wil ik mien bien met hebben, zoo lange as d'er nog vleisch um de botten zit, is d'r niks weg”. Ze lèën mij dan op 'n ladder en gaven mij 't bien in de n'arm. “How ies”, zeg de ploegbaos, “lao'we nou verstaandig wèzen, en bien 'n hum 'n touw onder de straampel (stomp) deur, aanders lup hij oens ook nog lèèg”. Nou, umme de waorheid te zegge, het bludde niet, maar het stroomde’. ‘En verloor je je bewustzijn niet tengevolge van pijn en bloedverlies?’ vroeg de kommies, die naast mij zat. ‘O, nee jong, 'k harre piene genogt, daorvan niet, ik kun 't wel uutschruwwen, maar ik harre mien verstaand nog best. In 't kraankenhuus hullen ze mij 'n flessien onder de neuze. Ik zegge: ‘wat wo'j’, want ik zagge wel, d'er lagen zagen en messen genogt op de schaafbaank. Ik zegge: ‘A'j' snien wilt, mu'j' snien, - a'j' zagen wilt, dan zaag ie, maar ik wille d'er zuls bij wèzen - vort met dat flessien’. Toen prakkezeerden ze, ze wollen alles liek maken en dan dicht neien. Ik zegge, ‘Prefesser’, zeg ik, ‘as ik ook ies wat zeggen magge, a'j' mien bien zuukt, dat ligt in 't pertaol, ik wol 't er geern weer an hebben, 't komp niet zoo krek, al zit 't wat krange (slecht), a'k d'er maor op gaon kan. Daor wollen ze niet op in. Ze lachten 'n beetien en zèden wat tegen mekaar in 't Latien, maar dat kun 'k der wel uut opmaoken, ze wollen 't bien hollen veur de studenten, - d'er lagen meer ofgekleuven botten. | |
[pagina 116]
| |
Nou, toen dan alles terecht was, toe zee de prefesser, hij had nog nooit zo'n harde kerel onder haanden ehad’. En zich tot mijn patroon wendende: ‘Maar um kurt te gaon, meister, as 't niet te veule “evragd is, ik wolle geern, da'j” mij 'n dienst bewezen’. ‘Toe maar, Jan’. ‘Ik heure, dat de Koninginne nog wel ies 'n ongelukkig mense an 'n broodwinning helpt. Doove Jante hef lest 'n neimesiene (naaimachine) kregen en in Koevern (Koevorden) woont 'n kerel, die hebt ze uut den Haag 'n harmonica estuurd, nou wol ik geern, dat de meister of de ondermeister veur mij 'n briefien schreef naor de Koninginne, um 'n örgeltien, 't hoeft niet zoo mooi te wezen, a'k d'er maar lieties uut dreien kan’. ‘Heb je wel 'n sterke borst, 't komt nogal op je blaasbalg an’, merkte de kommies op. - ‘Och, mien lieve jongen, ik heb 'n börst, ie kunt er wel op gaon staon daansen, zoo stark’. De ondermeister haalde pen en inkt, er werd een rondje gegeven, - we sloegen het handig van de beenen, - weer 'n rondje en in die stemming werd het groote werk begonnen: Een brief aan de Koningin. ‘Nu lijkt het mij het beste’, zei de kommies, die wel van een lolletje hield, ‘dat Knol duidelijk zegt, wat hij aan de Koningin te zeggen heeft; den vorm kunnen we aan den meester wel overlaten’. ‘Nou’, zei Jan, ‘dat geleuf ik ook, - de meester hef meer letters evrèten as wij allemoale met mekaar’. Zoo ontstond de volgende brief: Geachte Majesteit! Ik neem de pen in de hand, om U een lettertje te schrijven. Ik heb in Pruisen onder een lor gezeten. Toen hebben zij mijn been afgezaagd. Zij leeren er nu de studenten van. Zij hebben er een houten weer onder gezet. Nu ben ik gansch niet rap ter been. Ik kan zoo goed als niet meer werken, omreden mijn been niet meer mee wìl. Ik wil graag op een fatsoenelijke manier een stukje brood verdienen. Ik hoor dat Kroeme Derk laatst van U een harmonica gekregen heeft. Hebt gij voor mij niet een draaiorgeltje? Als gij er nog een hebt, stuur het dan maar met de Dedemsvaartsche tram. Dat gaat het gauwst. Groet s.v.p. ook uw beminde, die zich noemt J. Knol. P.S. Ik drink om zoo te zeggen geen sterken drank, dat wat is. De brief werd voorgelezen. ‘Nou, Jan, wat dunkt er oe zoo van?’ ‘Nou, as de meister dunkt, dat 't zoo goed is, 't liekt mij best toe’. ‘Dan mut 't er zoo maar hen?’ ‘Ja, maar, - de meister hef denk wel 'n keforte (omslag, couvert)?’ De enveloppe lag er al, - het adres ontbrak nog. De vergadering stelde op voorstel van den eerstbelanghebbende vast, dat het zou luiden: Aan Mej. W. van Oranje, Paleis des Konings, Den Haag, Noordeinde. ‘Is 't zoo goed, Jan?’ ‘'t Komp best over, - best!’ ‘How ies’, merkte de timmerman op, ‘dat adres is niet goed, - ie mut zoo rèken'n, - zij is nog niet etrouwd, - zij woont nog | |
[pagina 117]
| |
bij heur moeder in’. Algemeen was men van de onvolledigheid van het adres overtuigd. Het couvert werd verscheurd en een nieuwe enveloppe droeg weldra het verbeterd adres: Aan Mej. W. van Oranje, per adres: Mej. de Wed. W. de Derde, Paleis des Konings, Den Haag, Noordeinde. Jan sloeg de handen in mekaar van verwondering over de kennis en het vernuft van menschen, die ‘lezen en schrieven’ kunnen, die ‘letters evrèten hebben’. ‘Wat mut er op?’ vroeg hij en schoof de hand in zijn zak. ‘'t Is an de koningin Jan, d'er huuft niks op’, werd hem geantwoord. ‘Dan is 't zoo veur menaar?’ ‘'t Is kloar!’ Ga naar margenoot+‘Wat bin 'k oe schuldig?’ ‘D'er huuft niks veur te wezen, laot maar zitten’. ‘'n Borrel lust oe toch wel?’ ‘Nee, zeker niet, 'k wil gien meer hebben’. ‘Nou? - 't 's oe aanders wel gegund!’ ‘As 't orgel d'er is, dan krijgen wij de première’, zei de kommies, die vroeger in Den Haag bij de jagers gediend had. ‘Daor zal 't niet an mekeeren’, zei Jan, die wel vermoedde, dat 't 'em met die première in de buurt van 't orgel scheelde. ‘Nou, dan bedaank ik oe met menaar vrundelk, en veural de meisters, ten hoogsten bedaankt, - dan zuuk ik nou mien vrouwe maar ies weer op, - asteblief, kastelein’. ‘Nee, laot zitten, dat verrèken wij later met 't orgel wel’. ‘Nou, veurloopig bedaankt dan, - g'n aovend, allemaole’. Klets, boem, - Jan de deur weer uit. Den volgenden dag schreef mijn patroon een brief naar den Haag. De brief ligt als curiositeit in een klein laadje van mijn boekenkast. Een paar maanden na de verzending van den brief kwam er geld. Voor dat geld kocht men te Zwolle een orgel. Dat orgel arriveerde met de Dedemsvaartsche tram. De jongens brachten het bericht op school: ‘Jan Knol haalt van middag 't örgel van de tram’. Dien dag heerschte er een onrustige stemming in de Openbare Lagere School te Veendorp. Mijn patroon klaagde: ‘Dat örgel, dat wet wat’. Tot deze uitspraak kwam de man naar aanleiding van sommengeknoei. Er was een wijnhandelaar, die water in den wijn deed, - jong Veendorp liet 'em knoeien, - ja, knoeide mee. Een vat liep door 3 kranen leeg, - ze lieten loopen, wat loopen wou, - Gods water over Gods akker. ‘Leien weg!’ hoorde ik mijn patroon gebieden. ‘In naam van Jan Knol!’ had hij er aan toe kunnen voegen. Als goed paedagoog smeedde de hoofdonderwijzer van Veendorp het ijzer, nu het gloeiend was, en liet dus schoonschrijven: ‘De koningin gaf Jan Knol een orgel’, en maakte meteen van de gelegenheid gebruik, om te vertellen, dat Jan Knol hier een belanghebbend voorwerp was. En het werd door de jeugd uit het land van hei en turf merkwaardig gevonden, dat een houten been een mensch tot zulk een hoogen staat kan brengen. En toen eenigen tijd later een schoolopziener aan | |
[pagina 118]
| |
een van de kinderen vroeg, wat een belanghebbend voorwerp was, antwoordde deze Veendorper kortweg: ‘Jan Knol!’ ‘Wie is Jan Knol?’ vroeg Zijn Edelgestrenge. ‘Een belanghebbend voorwerp’, werd er even lakoniek geantwoord. | |
Oefening.1. Zoek voorbeelden van het taalverschijnsel, dat bepaalde medeklinkers den voorafgaanden klinker verlengen. Zoek hiervan ook voorbeelden in de Limburgsch-Frankische dialecten. - 2. Hoe is de gewone aanhef en het slot van een verzoekschrift aan de Koningin? Hoe zou je zulk een brief adresseeren? - 3. Schrijf eens op de officieele titels van de volgende personen en zet er naast de woorden, waarmede zij in de omgangstaal of om ze te bespotten worden aangeduid (A.B. of dialect, platte uitdrukkingen worden niet gewenscht): advokaat, rechter, officier, apotheker, dokter, ontvanger, notaris, pastoor, dominee, onderwijzer. - 4. Klets-boem is een zoogenaamd tusschenwerpsel. Schrijf eens op eenige tusschenwerpsels, die a) geluidnabootsingen, b) gevoelsuitingen, c) signalen zijn om iemands aandacht te trekken. Is de naam tusschenwerpsel wel goed gekozen? | |
13. De Groningers, Saksen en Friezen.In tegenstelling met het Drentsch is het Groningsch geen zuiver Saksisch dialect meer. De Groningers vertoonen evenals hun dialect een vermenging van Friesche en Saksische eigenschappen. Zij zijn heel wat minder gesloten dan de Drenthenaars of Tuckers en kenmerken zich veeleer door een zekere gemoedelijkheid. Het ontbreekt hun niet aan initiatief en ondernemingslust (veenkoloniën), die zij misschien van het Friesche karakter hebben overgenomen evenals hun bedrijvigheid. De invloed van Duitsche opvattingen is in Groningen niet gering. Trouwens in het gedeelte der provincie, dat aan Duitschland grenst, komen juist als in het Limburgsch, veel woorden in beteekenis of vorm met het Hoogduitsch overeen. Zoo heet een geit in Fivelingoo: bok, maar in het Oldambt en Westerwolde: sege (hgd. Ziege). Fivelingoosch: hai wascht hom staat tegenover Oldambtsch: hai wascht sok en Westerwoldsch: hai wasket suk. Westerwoldsch nich staat tegenover niet en nait in de rest der provincie. In Westerwolde schijnt zelfs nooit Friesch gesproken te zijn (er zijn ook geen oude Friesche plaatsnamen te vinden), zoodat hier het oude Saksisch onvermengd bleef; wat b.v. ook blijkt uit den meervoudsuitgang -t voor alle drie de personen van den tegenwoordigen tijd, terwijl de andere Groningsche dialecten, juist als de Nederlandsche schrijftaal, in den 1sten en 3den persoon een -n hebben. | |
14. Hoogere en lagere vaktalen.In Noordelijk Groningen is de landbouw overheerschend, vooral in het kleigebied (59% land-en tuinbouw). Cartonfabrieken en aardappel-industrieën vormen afzonderlijke sociale groepen. Groningen zelf is behalve een belangrijk handelscentrum, door zijn Universiteit een invloedrijk intellectueel middelpunt. | |
[pagina 119]
| |
15. Overgangen van dialect tot Algem. Besch.De Saksische dialecten passen zich hoe langer hoe meer aan bij het A.B.N. (vergelijk blz. 59) en het Groningsch doet dit, misschien onder invloed van het Universiteitsleven, sneller dan de andere. Deze overgang heeft overigens steeds geleidelijk plaats. Eerst ontwikkelde zich bv. in Groningen een soort overgangstaal tusschen dialect en A.B.N. Deze werd vooral gesproken door de betere burgerij. Uit deze kringen daalde zij geleidelijk af naar de lagere burgerij, waar zij het dialect verdrong, terwijl zij zelf in de hoogere standen door het A.B.N. werd vervangen. Langzamerhand zal dit A.B.N. ook doordringen tot den kleinen burgerstand. Aardig toegelicht wordt dit verschijnsel, door hetgeen een taalgeleerde in 1886 in Groningen waarnam. In een Groningsche deftige familie vroeg de dienstmeid aan de dochter des huizes, of Mevrouw ‘thuis’ was. Op het ontkennend antwoord van de dochter, roept de dienstmeid de keukenmeid toe: ‘Mevrouw is niet in huus’ en deze deelt dit den buiten wachtenden groenteboer mee met de woorden: ‘Mevrouw is neit in hoes’. | |
16. Fivelingoosch dialect.In Fivelingoo is de Friesche inslag vrij sterk en het volgende verhaal in dit dialect toont dit duidelijk. Het is van de schraapzucht van den rijken landbouwer-veehouder, dat wij daar hooren vertellen: van zijn wreede gevoelloosheid tegenover arme daglooners, van het ruwe sjacheren, het rooken en drinken der veekooplui in het Groningsche land. Maar wij vernemen ook iets van het gezellige, intieme huiselijke familieleven op het platteland, waar het oude moedertje sprookjes vertelt aan het met ademlooze belangstelling luisterende kind. Ook de stugge, gesloten Saksische natuur is niet ongevoelig voor de naïeve kinderpoëzie der sprookjes. | |
Aardmannetjes. aant.
| |
[pagina 120]
| |
wel vieftig molgoaten komen in ain nacht. Boer Schroaper had d'r nog niks van vernomen, om dei reden, dat 't gras nog al hoog was, en boetendes har he 't meugelk nog wel nait zain, want hai har hail wat aans in 't heufd. 'n Luk endje wieder as dei rand gras, was 'n haile groote boeskoolakker (aant.), en op ain van dei groote bloaden, dei plat op grond wossen, harren eerdmantjes vergoadern. Kraaloogtje ston in 't midden, en meer as honderd stonden d'r om hom tou. 't Was 'n aibels (heel) groot blad, moar a'moal konden ze d'r toch nait op, d'r was 'n kring omhên. Kraaloogtje har besteld, dat mollen even kluunjes (belletjes) om hebben mossen, en as dat gebeurde, den wissen aalle eerdmantjes, dei dat getjingel heurden, dat d'r onroad was en zai wat overleggen mossen. ‘Ik heb joe altemoal roupen loaten’, zee Kraaloogtje ‘om joe te vroagen, of ie ook wat van boer Schroaper of waiten’. ‘Joa, joa, joa’, ruipen ze van aalle zieden, ‘ikke, ikke, ikke’. ‘Nee, nee, nee’, zee Kraaloogtje, ‘dat is den 'n vervlogen boudel, dat ie aaltied altemoal tougelieks proaten willen. Hou zel 'k doar nou 'n woord van wies worden, heuren en zain mout ain ja vergoan zoo. Ga naar margenoot+Ain veur ain mag ie proaten. Komaan, Fienoorke, wat waist doe?’ ‘Veul te veul om te vertellen’, zee Fienoorke. ‘Ik zel allenneg moar zeggen, dat he zoo gierig is as de brand, en zien aarbaiders heur loon hoast nait geven duurt (durft); as he ken, krabt he d'r nog weer wat oaf’. ‘Nou doe, Snuffeltje,', vruig Kraaloogtje. ‘Fiks zoo’, begunde Snuffeltje. ‘Ik heb d'r guster nog stoef bie stoan, dat ain van zien aarbaiders hom zuuver smeekte om 'n luk beetje opslag. Zien hoeshollen wuir zoo groot, zee he, en zai konden zuk nait redden. Zien vrau kon gain geld overhollen veur stopgoaren en veur zaip, zee he, en zai har dat allebaide zoo broodneudig. En zien lutjeste pŏtje begon te loopen, en ze harren d'r gain schounjes veur, en koopen konnen ze ze ook nait. Ie harren zain mouten, hoe roazende kwoad boer Schroaper wuir’. ‘Joa’ zee Kraaloogtje, ‘moar hou was 't den, kreeg dei stumper ook 'n beetje lös?’ ‘Ja, dat ken ie begriepen’, zei Snuffeltje. ‘Wegjoagd wuir he en hai huifde nooit weer komen, en zoodounde is he nou aallens kwiet’. ‘En wat zegst doe nou Goudbloudje, doe kenst nooit zain, dat d'r wat verkeerd is, kenst doe dit nou altemoal ook weer liek (goed) proaten?’ Goudbloudje slokte d'r tegen, net of 't hem hoast nait over lippen wol. Endling zee he: ‘Guster was ik bie Schroapersvolk deur 't geutgat noar binnen goan, omdat d'r 'n arm wief bie deur was, en ik ais waiten wol hou of dat doar gong’. ‘En wat verder?’ vruig Kraaloogtje. ‘Nou’, zee Goudbloudje, ‘dat zel 'k zeggen. 't Arme wief vruig om 'n napke vol soepen veur heur kind, dat zaik was, zooas ze zee. Schroaper kwam d'r zulf op oaf en zee: ‘Moak gauw, dat ie wegkomen, dat heb 'k joe te zeggen! As ik mien soepen aan schooiers geef, woar zel ik den mien zwienen mit mesten?’ ‘Negenoogtje, doe hest ook ja vast nait stil zeten, doe hest ook zeker wel wat zain nè?’ vruig Kraaloogtje dou. ‘Joa’, zee Negenoogtje, ‘ik was op 'n bounder (boender) kropen, dei bie achterdeur lag. Dou 'k d'r goud en wel op zat, kwam d'r 'n kerel aan, dei geern Schroaper even spreken wol. | |
[pagina 121]
| |
Schroaper kwam d'r aan, en zee net zoo vraid: ‘Wat wolt doe?’ ‘Och Meneer’, zee dei man, ‘'k heb gain wark, en 'k schoam mie d'r veur om te bedelen, eu as 'k gain wark krieg, den mout ik verhongern. Help mie toch Meneer, asjeblieft’. ‘Goud’, begunde Schroaper, ‘as doe veur 'n schellen (schelling) doags...’ ‘Gommes doagenGa naar voetnoot1) Meneer’, zee he, ‘doar ken ik mie nait van redden’. ‘Verhonger den moar om mie’, zee Schroaper en smeet hom deur veur neus dicht. ‘Wie waiten nou meer as genog’, zee Kraaloogtje, ‘want 'k wait d'r zulf ook 'n haele bult van, ik heb ook keken en lustert. Wie zellen hom dommee ais zoo te pakken nemen, dat he 't nooit weer verget. Hai wil van doag vief vette ossen verkoopen. Koopluu komen op slag. Wie goan nou altemoal in dei grasrand, en nou wait ie den ook, waarom dat ik doar van nacht zooveul molgoaten moaken loaten heb. Ie mouten nou altemoal akkeroat zoo doun, as ik joe zeg. Zoo gauw as deur opengait, om koopluu d'r in te loaten, most doe mitgoan Fienoorke, om aallens te heuren. En doe Negenoogtje, om aallens te zien, en doe Hardlooperke, om aallens aan mie over te brengen’. ‘Moar’, vruig Stapperke, ‘as deur den weer op slöt gait, hou kommen zai d'r den weer oet om 't te vertellen?’ ‘O, dat is niks’, zee Kraaloogtje ‘wacht maor 's even, dat komt van zulf in order. Ik heb zain, dat d'r twei haile groote kraften met bitter-jenever en citroun-brandewien op toafel stoan. As ze doar moar 'n dik uur bie zitten, is de zoak al gezond. Want den wordt 't heur, met dit warme weer d'r nog bie, veul te glênGa naar voetnoot2) van binnen. Ie zellen ais zain, hou gauw dat ze gloazen opschoeven. Moar doar bin koopluu verachtig al. Allemarsch, nou alle drei gauw d'r mit in. Moar past mie op, dat ie nait op 'n piep zitten goan, en ook nait op tabakspuut, want dei bruuken ze aallebaide; ie zellen wel gauw vernemen, hoe benauwd dat 't doar in koamer wordt’. Stapperke kon d'r nait recht bie. Nait meer as dei drei d'r in goan wassen, vruig he aan Kraaloogtje. ‘Moar woarom maggen ze nou in goudeghaid nait op 'n piep zitten goan, dan kennen ze aallens ja zoo best zain’. ‘Kom, kom 's 'n beetje, bist doe nou nog nait wiezder?’ begunde Kraaloogtje. ‘Als ze op piepekop zitten goan, verbranden ze levendeg, doe begripst doch vast wel, dat ze nait mit 'n kôlle piep zitten te smooken? Nou, en as ze op stoal van piep zitten goan, worden ze d'r oafstreken, zoo'n piep leggen ze gain oogenblik deel, dei gait aal deur handen hên, den weer om te stoppen, en den weer om aan te steken, of oet te preukelen, en zoo wat hên. Moar hol die nou stil, wie mouten nou kieken en heuren en oppassen’. Franske har al 'n zetje hên en weer schontjet (schuiven) op stoof, woar he op zat, 't Was duudelk te zain, dat he geern even wat vroagen wol. Krienje-Mui huil even op en zee: ‘Wat is d'r, mien-ôl?’ ‘Ja Krienje-Mui’ begunde 't jongtje weer, ‘nou is deur dicht en 't glas nog nait omhoog, hou komen dei drei, dei d'r in binnen, d'r nou weer oet, en aal dei nog boeten binnen, hou komen dei d'r in?’ | |
[pagina 122]
| |
‘Wacht moar even’, zee Krienje-Mui ‘'t glas komt vot omhoog. En d'r wassen muurbloumen en blauwklokjes, stoef tegen muur aan, doar klautern ze bie op, en zoo komen ze op vensterbank. Nou en aan binnenkant gong 't ook hail makkelk, want vrau Schroaper har veur 't glas zeten te naaien mit 'n wiedel (naaimachine) veur knecht zien bêr. Moar dou koopluu komen wassen, har ze heur naaien deellegt (neergelegd), half op toafel en half op vensterbank, en ain tip d'r van hong op grond. Zoo har ze 't liggen loaten en was vot goan. 't Was nou ja net zoo mooi veur 'n kander, asof zai 't d'r expres veur moakt har. Doar konnen ze nou ja net zoo mooi bie op en oaf klimmen’. Franske was weer in rust, en har gain oog van 't ôlmensk heur lippen oaf. ‘Negenoogtje was op toafel klommen, en was op 'n goarenklös zitten goan, hai docht, dat dei klös veureerst vailig was, want vrau Schroaper zat d'r ja toch nait bie, en doar har he veur zoover den ook ja geliek aan. Hardlooperke zat op vensterbank, as 't glas den omhoog kwam, kon hei d'r gauw oet. Ga naar margenoot+Fienoorke zat op Schroaper zien pet, ‘dei zet he in zien aigen hoes toch nooit oaf’, har he docht. ‘Dat gebeurt allennig moar in kerk en den nog ins nait aaltied’. Eerdmántjes, dei boeten deur wassen, huifden nait stief lustern, want ze konnen aallens makkelk verstoan, en hou voaker dat Schroaper intapte hou harder dat ze begonnen te roupen. Eerst harren ze 't drok over 't weer en of 't koren riep worden zal. Joa-oa-oa, goud riep den. ‘'t Stait d'r braid veur, moar of 't ook zoo besloagen zel, mout ik nog afwachten’ zee Schroaper. ‘Ik hoop, dat 't veur 'n kander komt’ zee he, ‘want jonge, jonge, wat m'n koopen mout, is hoast nait te betoalen’. ‘Wè-è-è joa’, zee ain van koopluu ‘ie mouten neudeg zoo jeuzelen (klagen). Zol d'r hier wel ain wezen, dei d'r zoo warm in zit as Schroaper! Moar komaan, wie binnen ja komen om te handelen. Wat wil ie veur dei vief ossen hebben?’ ‘'k Wil ze ain veur ain verkoopen,’ zee Schroaper. ‘Dat 's mie ook geern goud’, zee koopman. En dou begunden ze te baiden en te oafdingen, en 't leek net, of dat nooit weer ophollen zol. Negenoogtje was toch zoo doodongerust. Want bie elk bod, sluigen ze mit voesten op toafel, zoo stief, dat goarenklös d'r van op en deel (en neer) danste. En Fienoorke kreeg zoo'n kopzeerte, want Schroaper begon nog moar al harder te roupen, en hai dee niks as intappen. ‘Aan joe is nou zuuver gain cent te verdainen’, zee ain van koopluu. ‘Nee-ee-ee, dat heb ik vot al zegt’, zee aander. ‘As'n 'n stukje brood moaken wil, mout 'n nait bie Schroaper komen. Den ken wie wel beter aanroaken, den mout wie wezen bie luu, dei om geld verlegen binnen’. ‘Zooas guster hè!’ begunde aander koopman. ‘Dat was 'n man op zoo'n luk steeke, dei huur betoalen mos. As he 't geld nait har, zol zien goud verkoft worden. Dei man het aaltied zaikte in hoes, en zoodounde is he nooit zunder dokter over deelGa naar voetnoot1). Nou en den wait men ja ornoares (immers) wel, hou 't gait. 't Geld veur huur mos d'r guster heer, en hai har niks, en dou het he ons zien baide kouien verkoft. Dat | |
[pagina 123]
| |
was 'n fertuunleke boudel veur ons. Kwam ons dat ieder dag maar over’. ‘'t Begrootte mie toch tou toonenGa naar voetnoot1) oet’, zee eerste koopman dou weer, ‘dou 'k zag, dat dat arme waif zoo schraiwde, dou wie heur kouien van stal oaf hoalden’. ‘Mooie meroakels’, zee ander. ‘Begrooten ook nog wel, net of men den koopman wezen kon. En wel van ons baident har ainlik 't grootste woord d'r over, dat ze haast niks weerd wassen en zoo?’ ‘Dat 's ja van zulf’, begunde eerste weer. ‘Hou meer dat 'k in wacht sleep, hou laiver dat 'k 't heb. Ik mag dat ronde goudje zoo stommegeern lieden’. 't Har Schroaper allaank verveelt: ‘'t Gait mie akkeroat net zoo’, zee he, ‘en daarom wil wie zain, dat wie koop kloar kriegen. Moar wat is 't van doag warm en matsk (drukkend), kom 'k zel 't glas eerst even omhoog doun’. 't Baiden en 't handjebakkenGa naar voetnoot2) duurde nog 'n haile zet, maar endling en ten lesten kwam 't den toch kloar over vaier ossen. Viefde wuir nait verkoft, omdat Schroaper d'r noar zien zin twei kwartjes te min veur kriegen kon. In tied dat kooplui 't geld op toafel oettelden, klom Negenoogtje van goarenklös oaf. Hai har zuk hoast nait langer bedoaren kent, want hij was doodongerust over Hardlooperke, omdat dei bezwiemd was in vensterbank. Hai kon abs'luut nait over tebaksstank. Kraaloogtje kwam d'r ook al op oaf, want hai kon d'r nait bie, dat Hardlooperke hom hail gain tieden brocht. Ze harren 't aans boetendeur net zoo goud altemoal heurt, hou 't d'r tougoan was, moar 't was Hardlooperke besteld, en doarom mos dei 't ook doun. Stumper kon 't nait helpen van zulf. Kraaloogtje en Negenoogtje nammen hom gouw op en legden hom in 't gras. Goudbloudje kwam d'r ook op oaf, hai vong in zien holle handjes 'n dauwdrup op, dei aan 'n blauwklokjeblad hong, doar moakte hai Hardlooperke zien heufdje en zien hoar goud nat mit, en zoodounde kwam dei gauw weer bie zien stukken. Moar verder mithelpen kon he nait, want zien lanteertje was oetgoan van 't woater. Goudbloudje har 't nait veurzichteg genog doan. Aander eerdmantjes wassen zoo drok aan gâng as ze moar konnen. Kooplui wassen weg en Schroaper wol 't geld in brandkast leggen, moar hai bleef nog eerst even zitten, om noar 't geld te kieken. ‘Is d'r nou wel mooier gezicht te bedenken op haile wereld’ docht he, ‘as zoo'n toafel vol geld? Pampierkes, golden tientjes, rieksdoalders en guldens, 't liekt ja zoo störmachtig mooi, ik mout nog 'n zetje kieken noar dat laive mooie geld. Ik ken mie d'r nait zat noar zain’. Hai legde zien baide aarms op toafel en streek en aaide over 't geld hên, net zoo veurzichteg as of 't lutje pŏtjes wassen. Hail laank duurde 't nait, want oogleden wuiren hom zoo zwoar as lood. 't Was net of 't goldgeld en 't zulvergeld altemoal deur 'n kander gong. ‘Komaan’ docht he, ‘ik zel 't opbargen’, moar hai was zoo zwoar, dat oogen hem dichtvŏllen, veur dat he 't wis. Hai har ook ja zoo'n bult (veel) oet kraft had. En nou kon he ze ook nait meer openkriegen, want Snuffeltje en Kraaloogtje | |
[pagina 124]
| |
wassen op zien oogleden zitten goan. Ze harren 'n benauwd oogenblikje, want Schroaper zien heufd zakte veurover op zien baide aarms, en hai was vast in sloap. Gelukkeg dat ze over zien mauwen henkroepen konnen, moar ze wassen toch lêlk komen te vâllen op toafel. Onder dei tied wassen d'r meer as viefteg eerdmantjes op toafel klautert. Kraaloogtje har besteld, dat ze al 't geld weghoalen mossen en dat ze 't in molgoaten stoppen mossen. Loater zollen ze 't den daiper onder grond brengen. Moar wat kwam dat d'r op aan, want 't geld was zoo gloepend (vreeselijk) zwoar. Twei man dik rolden ze 'n gulden veur zuk oet, en dat kon nog. En 't goldgeld gong net zoo. Moar rieksdoalders doar was hoast gain road tou. As ze moar eerst op 't ên stonden was 't slimste gebeurd. Moar dan mossen ze ook nog zoo bot oppassen. Want as zoo'n groot, zwoar ding omvol, wassen ze ja zoo plat as 'n schol. Moar 't kwam in order, hou slim dat 't ook was. Pampierkes druigen ze zes man dik, vaier kregen elk 'n tip d'r van te pakken, en twei zetten heur schŏldertjes aan baide zieden d'r onder. 't Was zoo benauwd, dat d'r zuk glad zwilk (doek) over toafel hên lag. IederbodGa naar voetnoot1) glee d'r ain oet, en Snuffelke verstoekte zien baintje. Hai kon nog allenneg noar hoes tou komen, moar 't dee hom oafgerakkerde zeer. Schroaper snŏrkte omroak, ook nog moar aal, dou zien geld allaank vot was. Eerdmantjes wassen zoo bliede mit aal dat geld’. ‘Wat wollen ze d'r mit Krienje-Mui?’ vruig Franske. ‘Aan arme mensken geven mien-jong, dei hebben 't ja sums zoo broodneudig. Moar eerdmantjes harren eerst hoast 'n halve dag wark om heur handjes weer schoon te moaken. 't Geld was zoo onnuur (vuil), d'r bakten zooveul bloud en zwait en ook nog troanen aan. 'n Haile zet loater wuir Schroaper wakker, en och man, och man, kettern en pandiezen gain gebrek. | |
17. Dialect der Ommelanden.Het kaboutermannetje als straffer van menschelijke ondeugden treedt ook op in ‘De Slijf’. Het geneest een landbouwersfamilie voor goed van nijd en afgunst op grooten en rijken. De drij wenschen of: De Slijf aant.Ga naar voetnoot2)
Doar was rais 'n Kerel, dij Oabeloom hijtte,
Dij was wel gijn groote manheer,
Moar of è ook al veur zien botram broaf zwijtte;
Gezond was è doch, en da's ook toch wat, nijtte?
Zien vrou hijtte Triene Begeer.
Dij luudjes dij hadden 'n oarige stuver,
Vief kuien, twij zwienen op 't hok;
'n Bleske en goud land ook, het boudeltje zuverGa naar voetnoot3)
Twij kinder; 'n wichtje as 'n bladje zoo nuver;
En 't lutjeste, 'n jonge as 'n blok!
| |
[pagina 125]
| |
Den at Oabel doags net zoo veul as hom lustte,
De smeugelGa naar voetnoot1) wuirnooithoasthomkold,
En kwam e van 't land heer, zien Trientjelijf suste
De koffie an 't koken, hij at weer, hij rustte;
Kon 't beter mit puten vôl gold?
En Trien? ze stôn op as de hoanen pas kraiden,
Muik even de boedel an kant,
De pot kloar en gong wat an 't spinnen of braiden;
Zoo konnen dij luidjes 'n leventje laiden
'n Leventje as muskes in 't zand.
Moar deê'n ze-'t? Kiekt, as ie dàt nou mie vroagen
Den spiet mie 't, dà'k zeggen mout: nee!
Begeerlikhaid, ofgunst, dij oakelke ploagen,
Dij konnen ze nijt oet heur harte verjoagen,
Nooit wassen ze bliede en tevrêe.
Op zijkenGa naar voetnoot2), op armen, ook op heurs gelieken
Of arbaiders keken ze nijt;
Op heeren en juffers, op grooten en rieken,
Doar kônnen ze allènt en vol ofgunst op kieken.
Dat gaf heur zoo'n porsie verdrijt!
Zoo zatten ze rais, - 't was dou in 't körst van de doagen -
In twijdonkrenGa naar voetnoot3) baide bie 't vuur,
En deden weer niks as wet stennen en kloagen
Want 't pak wuir heur wezentliek stoer om te droagen,
Doar komt mie, - wat roar kreoatuur! -
Doar komt mie 'n kereltje, klain as 'n rötte,
Deur 't geutgat en grout heur bie noam,
‘Schrikt nijt!’ zegt è, ‘kiekt ook moar nijt noar mien grötte,
Ik bin ijn koabauter en wijt ie, zôk schrötteGa naar voetnoot4)
Is wel tou mieroakels bekwoam.
Nee, zeker, ie huiven zoo vrömd nijt te kieken:
Ik koom hier op al joen gestèn;
Loat mie van dat stennen 't woarom nou moar blieken;
Moar driest ook, en helpt mie den baide rais kieken,
Wat dat 'n koabouterman ken.
Of holt joe moar stille, ik wijt 't wel, ie binnen
Zoo groag wat meer mans, is 't nijtwoar?
'k Leuf, Oabel, dij wôl wel meer dubbeltjes winnen,
En Triene het 't land an heur braiden en spinnen.
Nou 'k bin veur joe baide wel kloar.
Je meugen in drij moanden tieds, dat verstoa je?
Drij wenschen doun, - heurt nou wà'k zeg!
Want kiekt, dij drij wenschen, zoo gouje as kwoaje,
Dij krieg ie voldoan, en meer niks ook!’ - Doar goa je!
Was 't, roef! en het ventje was weg.
| |
[pagina 126]
| |
Dou ruip onze Oabel en vreef in zien handen:
‘'k Wijt vôrt al wà'k wenschen nou mout:
‘Eerst wensch ik’ - ‘Hol bek! vent!’
ruip Trien, ‘wolt die branden?
Gaf 't kereltje ons dóárom 't fertuun in de handen?’
Stil was è - 't gong even nog goud.
Nou kon onze Oabel den stoer prakkezijren:
Den was 't hôm, as zag è 'n mooi hoes,
Woarin è mit Triene zoo uit kon rentnijren;
Ga naar margenoot+Dèn wol è ducht' hom 't Börgemestren perbijren,
Moar stil huil è zôk as 'n moes.
En Trien? joa wel zesmoal van 't zeuvental doagen
Was 't eten nijt kloar op è tied,
Of brandde 't heur an, en heur Oabel kon kloagen,
Dat hij nou moar stôkkendeGa naar voetnoot1) hozen môs droagen,
Dat kon è, moar 't holp hom gijn biet.
Ze docht - nee ze zee niks - ze docht in heur ijntje:
‘Drij moandjes, en den, wel verdraid!
Den hijt ik gijn Trien meer, moar juffrouw Katrijntje,
Of wel mevrouw Oabel - den zel doomnij's Lijntje,
Dij zel bie mie wonen as maid.
En dudt nou al Oabel zien mond ook nijt open,
Zien harte wenscht: ‘Och, was wieriek!’
Joa, of wie ook anders wat oet mekoar loopen,
In ‘nul 'k hol der ijne’Ga naar voetnoot2) is toch 't wenschen en hopen
Van Oabel en mie krek geliek.
En bin wie't, den huif wie der niks om te
Dat Hinderk studijëren gait; moalen,
Hij proat toch al voak van dat leeren van toalen, -
En o! wà'k mien mouderhart op zel goan hoalen,
As Hinman as doomnij doar stait!!
En Grijtje, dat harte! dat onder de kuien
Mit 't melken, twijmoal op 'n dag,
Heur handjes mout ploagen en zoo zôk vermuien,
Ze is fien moar! ken doar den gijn juffer oet gruien?
Ons Grijtje? net Juffertjes slag!’
Wat wol ze mit Oabel dat groag overleggen
Moar kiek rais, doar kwam nou nijt van.
En hij? och zoo geern zien Triene wel zeggen,
Hou hij börgemestren zôl, was dij van Breggen
Moar wuptGa naar voetnoot3) - moar ook dat gong nijt an.
Zoo kwam Oabels hoeshollenk hijldal op slôffen,
Dij kon heur nijt schelen; allènt
Hou dat ze nou 't grootste fertuun doch moar trôffen,
Doar painsden zij op; moar ze zwegen as môffen.
Zoo luipen twij maanden an 't end.
Dou was ter 'n mark in 'n levendig stadje,
Doar van heur 'n uurtje of vijr.
‘Kom Triene!’ zee Oabel, ‘kom Triene, mien schatje,
| |
[pagina 127]
| |
Zel we ook rais noar 't mark tou? En dou kiek dat vat je,
Zee 't wiefke: ‘joa man! mit pelzijr!’
Ze kwammen op 't mark heurden 't roupen en schrijven;
Want 't was der den biester vôl volk!
‘Zij Oabel!’ zegt Triene, dat kon mie belijven!
Wat hangen doar köstlieke nappen en slijven!
'k Wol, dat ik dij slijf had, dat wôl 'k!’
En kiek! ze har wenscht, - en doar springh me al zien doagen,
Veur dat ze nog 't minste nijt arg der in had,
De slijf heur in handen! wat keek ze versloagen!
‘Doe domkop!’ ruip Oabel, ‘konst gekker nijt vroagen
'k Wol 't an de neuze die zat!’
Geheurzoame dijnoar! de slijf, of ze 't heurde,
Muik vort, dat ze 'n ijnhoornGa naar voetnoot1) leek;
En Oabel zag dou as wel voaker gebeurde:
Hij deê, woar è zóó nog zien Triene om bekeurde.
‘Trien!’ ruip è, ‘wat bin wie van streek!’
‘Trien!’ ruip è want dat ze mit zoo'n lang neuze
Der of kwam, dat dee hom toch zeer.
Kiek, Oabel was Oabel, moar doch was zien leuze:
‘Lijf heb ik mien kinder, peerd, piepe en mien deuze
Moar 't lijfste mien Triene Begeer!’
‘Trien, Trien! twij binweg, moar de darde, mien lijvert!
Dij zôl ik verbet'ren, dat zôl 'k!’
‘Zoo!’ zee ze, ‘nou proatste van Triene mien lijvert,
Moar zel 'k die wat zeggen doe roupert en schrijvert!
'k Wôl 't ding doar weer weg was, dat wôl 'k!’
Wup! 't slijfke de kroam in en Oabel en Triene
Dij gongen recht sneu weer noa hoes;
Moar speulden ze baide ook nou eerst pantemiene
In 't leste ruip Oabel: ‘Poot an moar weer Triene,
Want anders bin wie veur de poes!
Ik heb nou mien nôchtGa naar voetnoot2) van kabouter-praktieken,
En donkoatersGa naar voetnoot3) goud in de loer:
Dij altied noa boven, noa grooten en rieken,
Nijt om zôk, of rais noa beneden wil kieken,
Moakt onnut zôk 't leven mor stoer!’
Zien Trien zee: ‘En krieg ie joen ruikloos begeeren,
- Dat wuir 'k an mien neuze gewoar, -
Dan denk ie ‘Ik wôl 'k 't moar weer kwiet was miet eeren; -
Môg dat moar ons baiden dij slijflesse leeren;
Den leef wie te vree mit mekoar’.
Zoo zeeën ze en zoo deên ze, ze wörden weer vlietig,
En kregen mekoar ook weer lijf;
Moar kwam er 'n buike, wuir Trien rais wat spietig,
Of was onze Oabel 'n bitje grammietig,Ga naar voetnoot4)
Den schôl'n ze nog altied: ‘doe slijf!!’
| |
[pagina 128]
| |
Oefening.1. Waarin verschillen de twee Saksische dialecten, het Groningsch en Drentsch van elkaar? - 2. Wat verstaat men onder een overgangstaal? - 3. In de twee voorgaande leesstukken komen voor de vlg. vormen: zij wassen, zij binnen, zij nammen. Hoe zouden deze vormen ontstaan zijn? - 4. Onder no. 15 van het vlg. hoofdst. worden eigenaardigheden van het Friesch vermeld. Zoek van een dezer eigenaardigheden in de Saksische leesstukken voorbeelden. Wat wordt hierdoor bewezen? - 5. Schrijf voorbeelden op uit de twee leesstukken, dat de sch afwisselt met sk, de ch met f. - 6. Wat merk je op omtrent het gebruik der lidwoorden? Hoe is het in het Latijn hiermee? - 7. Schrijf de woorden op, die zoowel in het Saksisch als in het A.B.N. voorkomen, maar in beteekenis verschillen. Van welken aard is de verandering, die deze woorden in het A.B.N. hebben ondergaan? - 8. Welke namen van niet meer gangbare munten zijn je bekend? Leven deze nog voort in uitdrukkingen? | |
18. Weststellingwerf. Land en volk.Zagen wij in het Midden-Geldersch een vermenging van de Frankische en Saksische dialecten, in het Stellingwerfsch, dat zich in een lange strook van de Lauwerzee uitstrekt tot aan de Veluwe, kan men nog duidelijker dan in het Groningsch een Friesch-Saksisch mengproces waarnemen in dezen zin, dat het Saksisch element het overheerschende is. Het karakter der bewoners van dit taalgebied vertoont dan ook duidelijk echt Friesche eigenschappen. De Saksische volharding wordt vaak koppigheid en een zekere koudheid komt in de plaats van den warmen gloed van het mystiek aangelegde Saksische gemoed. Veeteelt en landbouw, maar vooral het eerste, vormen ook hier de voorname sociale groepen. | |
19. Dialectburcht middenzone en randdialect.Het Stellingwerfsch is in z'n geheel - de geographische ligging bewijst het - een prachtig voorbeeld van een randdialect. Wij onderscheiden nl. bij den geleidelijken overgang tusschen de dialectgroepen 1o een vaste kern, een dialectburcht, zeer verschillend van het A.B.; 2o een middenzone, die door isoglossen van de kern is gescheiden en die hoe verder ze zich geographisch van het centrum verwijdert, er ook in taal al langer hoe sterker van afwijkt; 3o een randdialect, dat eveneens door isoglossen van de middenzone gescheiden nog veel minder dialectisch gekleurd is en derhalve sterk onder den invloed van het A.B.N. komt te staan. Welnu, van het Saksisch Nederlandsch vormen nu de Geldersche Achterhoek, de Graafschap en Twente den centralen dialectburcht. Salland, Drenthe en Groningen zijn de middenzone. Maar terwijl het Midden-Geldersch randdialect tusschen 't Hollandsch- en Limburgsch-Frankisch bekneld bleef, kon het Stellingwerfsche randdialect zich wijd en zijd rond heel het Landfriesch taalgebied uitbreiden. | |
20. Overgangen tot het A.B.N.Deze randdialecten vormen meestal de bemiddelende tusschengroepen (cf. blz. 51 over het A.B. Vlaamsch) | |
[pagina 129]
| |
bij het opslorpen van een dialect door het A.B.N. Het is immers natuurlijk, dat menschen, die slechts door kleine verschillen van het A.B.N. gescheiden zijn, gemakkelijker deze klove kunnen overschrijden, dan zij, die tot een sterk afwijkende groeptaal behooren. Eveneens zullen zij, die tot de middenzone behooren, gemakkelijker het randdialect, dat met hun taalgroep verwant is, kunnen aanleeren, dan het A.B.N., terwijl de leden van de centrale taalgroep zullen beginnen met de taal der middenzone. Een goed voorbeeld hiervan geeft de volgende tekst uit Zwolle. Deze stad ligt toch ongeveer op de grens tusschen middenzone en randdialect. | |
21. Dialect geëerd of geminacht.Een kenmerkend verschil tusschen de dialectcentra en de randdialecten is: dat het dialect in een dialectcentrum meestal niet voor minderwaardig gehouden wordt, maar in een randdialect wel. Op het platteland van Friesland of in Zuid-Limburg, twee dialectburchten, geldt het dialect voor even beschaafd als A.B.N., maar in de steden van Friesland, in Noord-Limburg, is het dialect minder in tel. Daar spreekt men van plat, met een ongunstige bijbeteekenis. Dit geleidelijk assimileeren van taalgroepen is een verschijnsel, dat niet alleen voorkomt bij de lokale taalgroepen, maar eveneens bij de andere, familiale en sociale. Op geheel ander gebied dan dat der taal, doet het zich eveneens gevoelen. | |
22. De Zwollenaars.Reeds in het Leuvensch en later in het Zutfensch zagen wij de volkshebbelijkheid van scheld- of bijnamen te geven. De Zwollenaar houdt er minstens even veel van zijn evenmensch met minder eervolle namen te noemen. Uit de zucht om vooral het opvallende, het nieuwe en ongewone als iets belachelijks voor te stellen, spreekt aan den eenen kant een sterk gevoel van eigen voortreffelijkheid, maar van den anderen kant ook een zekere kleingeestigheid en bekrompenheid, die de schrijver van het volgende stukje terecht vergelijkt met de wijsheid van een blaffend en brommend hondje. Deze vrees om op te vallen deelen de Saksen met de Hollanders. De Brabanders en Limburgers zijn hier niet zoo gevoelig voor. | |
23. Zwolsch dialect.
| |
[pagina 130]
| |
en zich wat mäkkeleker könt bewègen van d'īene plaese nô d'andere en zoo wat meer van de wereld te zīen krīegen. Dät vōetbalt of gīet er nô kieken, dät fietst en spoort en bewègt zich nīet meer as vrōgger in 'n klein krinchien. Wat 'n zègen! In dīe olde tied dan waren d'er genōg mensen in Zwolle, die 't beste bekend waeren bi-j un skeldnaeme en van sommegen wisten wi-j de naeme eelemôle nīet. Dīe skeldnaemen waeren maer nīet zoo eprakkezeerd, zīe wezen gewoonlek op 't īene of 't andere ofwiekege, op 'n gebrek of teminsen op iets dāt nīet nô de zin was van de meerdereid. Zoo a-j'n meneer, die 'k nöw maer Kees zal numen en die geregeld Waeter-Kees enuumd wier, umdätt'e zoo as se zeïen in de sociëteit nooit anders dronk as 'n glas kold waeter. 't Is best mogelijk, dät de man ook wel ies 'n köppien koffie of thee dronk, maer ie was, zoo a'w dät tègenswoordeg numen, van de blaauwe knoop en dät viel toe nog lange nīet in de smaek; doeurumme dan ook zo'n soort van verachtend: ‘Waeter Kees’. En toch was 't niet uut knieperigeid datt'e waeter dronk; want ie kon eel best wat missen. Zoo mutte ies 'n orregel egoeuven ebben an 'n kärreke en doeur skrōkken zien nèven en nichten dôneg van. Zie konnen nīet lôten oome, dīe ongetrouwd was, doeur ies wat van te zeggen, maer oome zei nīet völle en gaf 'n volgend joeur ook an 'n andere kärreke 'n ni-j orregel. Spotvôgels zeien tōe dätt'e achter op dät orregel at lôten skilderen: Tot spijt van neven en nichten
Laat Water Kees ten tweeden male, een orgel stichten!
Dan a-'j de Stokkebietert of de Stok, 'n olde meneer die de gewoonte ad um de dikke ivooren knoppe van zien wandelstok tègen zien mond te ollen ass 'e prakkezeeren. De pōlletoerpōppe e'k ook nog best erkend. Ie droeg altied 'n ooge ōed. Lastertongen zeïen dätt'e mett'e ooge ōed nô bedde gong. 't Was 'n maegere tôje man met 't eufd zoo'n bettien skīef. Van beroep wass 'e kasten-maeker maer ie verdienen graeg wat met uut pōlletōeren goan bi-j de riekeluu. As de meubels ies 'n goeje beurte mossen ebben dan kwam de pōlletoerpōppe. De meeste dames mochten 'm graag lien, want ie ad wat deftigs ôver zich, ie wist woeur 'e stôn mōs. De ni-jgies (nieuwtjes) uut de stad wist 'e op 'n prik en ie ad er oeurdig slag van um ze te vertellen ook; in 'n tied dät de krante niet alle daegen uutkwam was zo'n levendege ni-jspost, die j'ummers alleenig lieten kommen um te poetsen, zien geld dubbeld weerd! Zoo as de krèjen 'n gebrekkig jonk uut 't nöst smieten en de kippen 'n zīeke kippe in de kop pikken, zoo adden d'olde blaauwvingers (aant.) ook maer zelden mèdelieden met gebrekkegen; die wieren eplôgd, bespot en uuteskölden. As 'n mense zich biezunder onderskeiden van 'n ander mense deur dät 't īene of 't andere deel van zien lichchem wat groot of buutengewoon klein was uut-evallen dan wierd zo'n ofwiekege estraft op zien minsten met 'n skeldnaeme. Rood oeur was ook lange nīet in trek en skelen, manken en bochels viel èven min in de smaek. | |
[pagina 131]
| |
Geregeld wierd zoo iets verkeerds bi-j iemand zien naeme vermeld. Zoo a-j de skele D.., de rooie I.. Jan met de bochel, de manke van D. enz. Toch waeren dät meer bi-jnaemen dan skeldnaemen, ze mōssen eigelk alleenig maer dīenen um d'īene D. van d'andere D., d'īene I. van d'andere te onderskeiden, maer toch eeretietels waeren 't now juust niet; mi-j meuje, dīe nogal bi-jgeleuveg was placht mi-j veur zo'k gebrekkig volk te waerskouwen, deur te zeggen: ‘Waerd ow veur die van God eteekent bint’ (aant.). Ga naar margenoot+De proeme wierd zoo enuumd umdätt'e altied en īewig 'n dikke tabaksproeme achter de kōezen ad, dīe nīet uut zien mond kwam dan asse gong ètenof gong slôpen. De Bels, de Mof en de Poep (aant.) waeren mensen, die 't Zwols nooit gōed te pakken adden können krīegen umdät ze 't ongeluk adden, dat ze waeren geboren ärregens ōver de grenzen. As iemand uutdrukkengen as: ‘Weet ie?’ ‘Zak'k maer zeggen’. ‘Bie veurbeeld’ wat vaeke in de mond ad, dan grujen doeur al gaauw 'n skeldnaeme uut. Zoo ek 'n man ekend die algemīen bekend ston as: ‘Ma'k barsten’. Dīe man ad 'n eele fesoenlijke ärrebärrege met 'n tuun, 'n entien buutten de stad, 'n teetuun zōllen d'ollanders zeggen. I-j konnen doeur bier en thee en koffie en wien kriegen en 'sommers dikkemelk of room (zonder room) met beskuutten. Met mooi wèr waeren d'er in de wèke altied 'kindervesites en Söndes zat de tuun 's middes altied vōl borgermenschen, vaeders en mōeders met kinders, maer 's ôvens waeren er toch ook wel ies plakkers, jaegers die van de jacht kwammen, vetweiers, die nô un koeien adden ekekken en z'ok soort meer. Die klanten dronken in de regel wel wat anders as 'n glaesien slap bier of 'n koppien thee. Zôkke klanten vetelden dan onder 'n glaesien warme rum meer loeugens dan woeureid en de kastelein, dīe zien gasten natuurlek beskeid mos doen, begon dan ook met spek te skieten en zei dan as 'm zien veraelen zels wat ongeleufelk begonnen te lieken: ‘Ma'k barsten as 't niet woeur is’. En zoo effe de skeldnaeme ekrègen van: ‘Ma 'k barsten’. Van vetweiers esproeuken. Dat waeren in de regel stèvege borgers, die 'n bīest ('n bīest dät 's 'n koe en 'n varken dät 's gien bīest, maer 'n varken) konnen weien, dät dan in November eslacht wier. Met mooi wèr 'sommers gongen ze alle daegen 's ôvens nô de bīesten kieken. Meestal adden ze met un twīeën of drieën de koeien in 't zelde stuk land en dan gongen er de vetweiers ook met un twīeën of drieën noa kieken en doeurnô? Wel dan gongen ze an de Boeren-dans, de Biertonne, De Wipstrik, d'Aenekamp of bi-j ‘Makbarsten’ 'n bettien uutrusten. Maer onder de vetweiers waeren d'er ook dīe līever in uus in borreltien dronken dan in 'n ärrebärrege en zoo e'k er drīe ekend, dīe bi-j mooi wèr geregeld op 't zelde uur 's ôvens nô buutten gongen en weer in uus kwammen. Die regelmôtigeid trok d'andacht en wier natuurlk ebrandmärkt. Dīe drīe keken wat eel stemmig en īene van de drīe ad 'n brille op wat altied ärg geleerd lik en zoo waeren 't al gaauw ‘De wiezen uut 't Oosten’. | |
[pagina 132]
| |
Al wat ofweek of biezunder d'andacht trok wier beskimpt en beskölden. Zoo waeren er drīe breurs, eele braeve fesoenlke mensen, maer mooi waeren ze now juust nīet. Ga naar margenoot+D'īene ad 't eufd altied skīef nô rechts en d'ander skīef nô links en de därde dīe met steile ärsens in 't midden liep, ad 'n pestuur off'e 'n wottel ad deureslokt. Dīe drīe lèfden ärg regelmôtig en waeren eelemôle mensen van de klokke. Zīe konnen zich best redden, deeën gien mense kwôd en.... gongen op geregelde tieden kuieren. Is 't wondər dät ze met 'n skeldnaeme beklad wieren? De linkse, die wat zoer keek, was 't azienflessien, de rechtse, die wat vrendeleker keek was 't öllieflessen en de middelste dät was de stelle van 't ‘öllie en azienstellechien’. Soms gongen skeldnaemen op de kinders ôver. Zoo was t' er te Zwolle 'n vrouwe, die nooit anders enuumd wier dan Skeelandieke. Zie wonnen in 'n gruunte-kelder an de Mellekmärrek op 't oek van de Stīenstrôte. 't Mense had 'n eele knappe naeme. Zie was ‘Dirkje’ edeupt, maar dät 's 'n woord, dät in 't Zwolse woordenbōek nīet is te vinden, wel Därrekien, Dette, Deië of Dieken. En zoo was Skeelandieke niet anders dan Dieke, de dochter van Skele Anne. Vremde dingen wieren ook wel ies met 'n bi-jgeleuvige angst ontvangen, maer toch meestal wieren ze met 'n skeldnaeme bedacht. Ik erinnere mi-j nīet oe d' eerste fietsrieder in Zwolle is ontvangen, maer wel ōe e in Hattem is etrakteerd. D'attemers dōsten 't dink nīet an te raeken, maer al wat jonge bīenen ad, jonges en deerns liep 't er nôst tuut ze nīet meer konnen en tōe begonnen ze te skelden en te gooien zoo ard as ze maer konnen. Laeter is mi-j ies verteld, dät de negers in Paramaribo precies zoo deeën, tōe ze veur 't eerste iemand op 'n fietse veurbi-j zagen snorren. D'er is wel 'n bettien gelieksigeid in al dät gedōe, met 't bläffend volgen deur onden, van 'n vremd dink, dat wat ard veurbi-j gīet. Oeleuf mi-j as 'n ond tègen ow bläft dan zutt'e in ow wat vremds en dus 'n vi-jand: al zien gebläf en gebrom beteekent dan ook niks anders dan dat ow uutskeld veur al wat lillek is! Wie dan 'n ander mense uutskeldt, dīe gedraegt zich nīet völle wiezer dan 'n bläffend en brommend untien. | |
Oefening.1. In welk opzicht stemt het Stellingwerfsch min of meer overeen met het dialect van Fivelingo? - 2. Wat is een dialectburcht, wat een middelzone, wat een randdialect? - 3. Welke beteekenis hebben de randdialecten voor het eigenlijke dialect en het A.B.N.? - 4. Welke bijnamen of scheldwoorden ken je uit je eigen omgeving? Verklaar den oorsprong er van? (Vergelijk blz. 50). Doch denk daarbij aan het spreekwoord: Wat gij niet wilt dat U geschiedt, doe dat ook een ander niet. Er zijn toch scheldnamen, waar de zoo genoemde - niet zonder reden - altijd boos om wordt; en zulke worden hier niet gevraagd. Maar er zijn er vele andere, die zóó vast ingeburgerd zijn, dat de persoon in kwestie er niets om geeft. En zoo moet je er nu eens eenige opschrijven, met, als je dat zonder iemand te | |
[pagina 133]
| |
kwetsen kunt, de reden van het ontstaan erbij. - 5. Ken je ook spotnamen of bijnamen voor de bewoners van een dorp of stad? - 6. Het tegenovergestelde van overdrijving, die dikwijls aanleiding geeft tot scheldwoorden, is verzwakking. Waardoor heeft verzwakking plaats gehad in de vlg. woorden: diertje, (harte)diefje, prulletje, poesje? Geef nog eenige voorbeelden. - 7. Wat verstaat men onder euphemisme? Welke gevallen onderscheidt men bij de vlg. euphemismen: transpireeren, malversatiën, bliksteen, drommels, och grut, wat hamer, enbonpoint. pantalon, bezijden de waarheid zijn, achterwaartsche concentratie, constanten druk uitoefenen op den vijand, ajakkes, iemand iets diets maken. - 8. Zoek in dit mengdialect a) woorden of vormen, die voorkomen in de behandelde Saksische stukken; b) woorden of vormen, die met het Friesch overeenstemmen (werkwoordsvormen, medeklinkers!) - 9. Welke Zeeuwsche klankeigenaardigheden vinden wij terug in het Zwolsch? Schrijf hiervan voorbeelden op. | |
24. Verhuizingen en huwelijken.Bij het assimileeren van dialecten is het verhuizen van personen uit een dialectsfeer naar een andere van de allergrootste beteekenis. Verschillende gevallen dient men hierbij te onderscheiden: of de bedoelde personen uit een centralen dialectburcht afkomstig zijn en naar een anderen centralen dialectburcht gaan, dan wel of zij uit de middelzone zijn en naar den centralen dialect-burcht verhuizen, of zij A.B.N. kennen enz. Vast staat, dat in 't algemeen zij, die slechts hun dialect kennen en wel een dialect uit den centralen dialectburcht, zich het minst zullen assimileeren. In de meeste andere gevallen, vooral indien zij, die verhuizen ook A.B.N. kennen, zal het A.B.N. er het beste bij varen ten koste van de dialecten. Bij linguistisch gemengde huwelijken vertoont zich hetzelfde verschijnsel. De ouders bedienen zich in het huiselijke leven meestal van het A.B., vooral wanneer zij met de kinderen spreken. Onwillekeurig schamen zij zich een beetje voor hun eigen dialect. De kinderen spreken zuiver Algemeen Beschaafd. | |
25. Het ouder en jonger geslacht.Leerzaam is het trouwens in middelzone of randdialect altijd: op de taalverschillen te letten tusschen het ouder en het jonger geslacht. Bijna overal hoort men dan dialectische klanken, woorden of uitdrukkingen, die grootvader of grootmoeder nog voortdurend gebruikt, in den mond van vader en moeder reeds veel minder, en bij de kleinkinderen heelemaal niet meer. Vooral geschikt voor dit onderzoek zijn de persoonlijke voornaamwoorden. In Westelijk-Noordbrabant b.v. geven de isoglossen van het onderste kaartje op blz. 68 den toestand aan voor het geslacht, dat nu den toon aangeeft, en dus omstreeks 1860 a 1870 geboren werd. Hadden we daarentegen het jongere volkje gevolgd, dan hadden die grenzen op menig punt al een aardig stukje naar het Zuiden verschoven moeten worden. Dan had b.v. Oudenbosch (26) reeds binnen de jullie-lijn moeten vallen. Probeer ook zelf zoo eens iets te vinden in je eigen dialect. |
|