Guido Gezelle 1830-1899

II. Zijne moeder.

Monica Devriese, Guido's moeder, was de dochter van Eugeen Devriese en Isabella Deriemaeker; ze werd geboren te Wynghene op den 31ⁿ Maart 1804 en overleed te Heule, op meiavond, 't jaar 1875.

Guido was in 1875 reeds zijn derde jaar te Kortrijk, en de rouwgedachtenis van zijne moeder, werd gedrukt bij Eugeen Beyaert te Kortrijk, bij wien de dichter in dien tijd al zijn werk liet drukken; dit en de stijl van het doodsberichtje, bij gebrek aan vaster bewijzen, laten vermoeden dat het door hemzelf werd opgesteld. Het luidt als volgt:

‘Zij heeft in eer en deugdzaamheid geleefd en is in eer en deugdzaamheid, gelijk hare voorouders, gestorven, achterlatende, tot eene christelijke erfenisse, het exempel en de lessen van hare christelijke en moederlijke bezorgdheid. Tot haren laatsten adem toe was zij ons indachtig, wij en zullen ze ook in eeuwigheid niet vergeten.

Gebed.

‘Ontsla, o Heere, de ziel van uwe dienaresse Monica, opdat zij dezer wereld overleden, bij U leve, en al hetgene zij,

[p. 20]

door menschelijke krankheid misdaan heeft, het weze haar, door uwe allerbermhertigste goedertierenheid, vergeven! Door Christus, onzen Heere. Amen.’

Guido zelf en zijne broeders en zusters waren over hunne moeder heel weiger in bijzonderheden, 't was hun aan te zien, dat ze er liever over zwegen; niet omdat ze zich over 't mensch te schamen hadden, integendeel, ze was eerlijk, te eerlijk zelfs, ze was goed als een lam, en zeer godsdienstig, maar zij was de vrouw, zij was vooral de moeder niet om op een gemoed als dat der Gezelle's eenen diepen, eenen onuitwischbaren indruk achter te laten. Tot bewijs hiervan moge dienen het zoo levendig beeld dat ze van hun vader in hunne gedachtenis behielden, zoo één zoo allen: de liefderijke meêwarigheid die hunnen toon zoo zacht maakt wanneer ze 't over vader hebben; de vergoelijkende toegevendheid waarmeê ze zijnen grootheidswaan bewimpelen en verontschuldigen, al glimlachen ze er om, heel stil. Wie is er die een echte moeder heeft bezeten en niet van haar eene gedachtenis heeft bewaard, veel zwaarder en dieper in het hert gedreven dan die van zijn vader en die daar onuitwischbaar leeft en blijven leven zal, wanneer vaders indachtigheid al begint uit te slijten onder den tred van den tijd? Ze was stug en in haarzelf gekeerd, vreesachtig en zwijgzaam, en 't schijnt dat ze door den stillen huiskring heeft gedwaald als een schim, veeleer dan als eene doorslaande persoonlijkheid; hare schaduw gleed over hare kinderen en er bleef geen opmerkelijk spoor achter van dit voorbijgaan. Florence, hare jongste dochter, schrijft me over haar het volgende:

‘Moeder was de dochter van Eugeen Devriese en Isabelle Deriemaeker. De ouders van Isabella waren zeer welstellende boeren op een groot hof te Wynghene. In den franschen tijd is hunne hofsteê gansch verwoest geworden door de soldaten, zoodanig dat na het vertrek van het fransche leger zij niets anders meer bezaten dan de tinnen borden of pateelen die ze hadden geborgen in de spoelkuipen, vóór dat ze gevlucht waren. Isabella trouwde met Eugeen Devriese tegen 't gedacht van haar ouders, immers de Devrieses waren van minderen stand dan zij. Eugeen Devriese was weduwnaar

[p. 21]

met vier kinderen en gesteld op eene “koeiplekke” - (hofstedeke van ééne of twee koeien) - te Wynghene. Hij heeft met zijne tweede vrouw nog zeven kinders gehad, vier zoons en drie dochters, waarvan eene, Ursula, religieuse gestorven is in de Biloke te Gent, en de andere, Monica, trouwde met Pieter Jan Gezelle’¹⁾.

De mededeeling houdt dus op, dáár juist waar ze had behooren te beginnen, en persoonlijke herinneringen zijn er zoo weinig of ze zijn zoo gering van bedied, dat ze achterwege blijven. Toch is misschien wel 't weten weerd dat grootmoeder dikwijls versjes maakte en meest voor kinderen. Zij onderwees de kinderen voor hunne eerste communie, en als de heer Pastor ievers eenen botterik had, die wilde trouwen en zijnen catechismus niet kende, zond hij hem naar grootmoeder om door haar onderwezen te worden. Zoo kwam er zekeren dag een, die zijne huwelijksles niet kon onthouden. Grootmoeder zeide: ‘Wacht ik zal ze u eens anders leeren:

‘Wat is 't huwelijk?
Rampe en rooi,
Arbeid en zorgen
't Oude betalen
En 't nieuwe borgen.’

Ik heb me dus tot eene andere bron gewend, en mijne eigene moeder, uitgehorkt over al 't geen ze zich nog van hare schoonmoeder herinnerde:

‘Moeder Gezelle, Monica Devriese,’ vertelde zij, ‘was 61 jaar oud, toen ik ze voor den eersten keer zag. Ze was een beetje raar, zonderling van manieren en eene trunte. Ze durfde bijna nooit opkijken, was lastig en vies (misnoegd) van karakter. Anders een zeer braaf en godvreezend mensch, ze was zelfs te eng en te kortzichtig godvruchtig, zij was scrupuleus. Haar man, vader Gezelle,

1) Isabella Deriemaeker was eene burgemeester's dochter, en niet Monica Devriese (Verriest, Voordrachten, blz. 194); Monica was evenmin eene welstellende boerendochter (Dequidt, Guido Gezelle, Zijn leven en zijne werken, 1911, blz. 5); zij was arm, zie hiervoor bl. 5.

[p. 22]

zei van haar dat ze zelfs niet goed zou geweest zijn om drie kilo's aardappels te bestieren¹⁾ ze zou ze wikken en wegen en altijd weg en weer leggen uit vreeze van iemand te kort te doen. Romaan, mijn vader zaliger, zeide altijd dat ze iets meer gevoelde voor hare zoons-priesters. Bij ons in de St Jorisstraat, te Brugge, kwam ze zelden, en als ze kwam, het was om er over te klagen, dat ze kort van geld zat.

‘Vader Pier-Jan Gezelle had, als geldkoffer, een kleine doos staan, en wanneer het zaterdag werd (marktdag in Brugge) haalde hij er vijf frank uit en gaf ze haar; dat was om hare markt te doen; nooit heb ik haar eenen voorschoot zien dragen, ze had er ten anderen geen; maar ik heb haar meer dan eens eene duchtige pijp zwaren tabak weten rooken. Ze stopte en ontstak vaders pijp uit gedienstigheid eerst maar later ook uit goeste. Ze rookte Datura stramonium voor haren adem; maar ook tabak²⁾. Ze was menschenschuw en vertelde nooit iets uit haar leven. Van alles maakte ze kwaad. Wanneer ze zelf eens overkwam, was 't, na heur beklag over geldnood, om te klagen over Guido, die dan op S^t Walburga onderpastor was: ze had, zeide ze, geenen toegang tot zijn huis dat anders altijd vol vrienden zat, zij moest in den achterkeuken blijven bij de meid, en nochtans had ze zooveel te betalen voor boeken. 't Was somtijds meer dan een geheel jaar voor hij (Guido) er over den dorpel ging, terwijl zij in den Rolleweg woonden. Voor anderen was hij nochtans onuitsprekelijk mild en goed’³⁾.

Mijne moeder kleurt haar beeld wat op zijn zwartst, maar dat valt te begrijpen, als men weet dat haar man Romaan, de eenige zoon was in 't Gezelle-huis, die geen priester werd: hij moest werken en het geheele huishouden recht zoeken te houden, wanneer zijne ouders krank en oud werden en in jammerlijken geldnood dreigden onder te gaan. Hij heeft het zijne ouders altijd een weinig kwalijk genomen dat ze eene zekere voorliefde hadden voor Guido en Jozef;

1) Bestellen, verkoopen.

2) Ook Guido's tante, Rozemoeie, op 't hof: “Het Walleke te Wynghene”, rookte met smaak en bijna aanhoudend hare pijp.

3) Zie blz. 138 en Aant. 14 Reeds vroeger, in zijnen leeraarstijd, hebben wij zijnen broeder Jozef hooren klagen dat Guido niet dikwijls genoeg naar huis komt (blz. 110). Was dit ondankbaarheid bij hem, ongevoeligheid of erger nog, beschaamd-zijn over zijn familie? Zooniet, hoe is dat uit te leggen, hoe te verontschuldigen?
Hem te verontschuldigen lîgt evenmin in onze bedoeling als binnen de palen van dit werk. De uitlegging van zijne houding tegenover zijne familie ligt, ons inziens, gedeeltelijk hierin: hij was zijne familie geheel en gansch ontgroeid.
Kinders van arme menschen of van kleine burgers die op een college besteed worden om hunne priesterstudiën te doen, zijn, al vroeg, en voorgoed weg, niet alléén uit de ouderlijke woon, maar ook uit het famieleven. 't Zijn vogels die gauw den nest ontvlogen, ook gauw den nest ontvreemd worden en vervreemden. Het is hunne schuld niet, al wordt het hun somtijds ten laste gelegd, dat de familiebelangen, tehuis, een tien- twintigtal jaren, hunnen gang gaan buiten hen om: twee, driemaal, slechts op een jaar en dannog voor enkele dagen of weken, komen zij naar huis terug, en telkens, hoe langer hoe meer, ondervinden zij dat ze van takjes tot boompjes worden met een eigen zelfstandig, een hooger leven, een ruimer leven, dan dat tehuis, los van den vader- en moederlijken stam, verder en verder van broeders en zusters, die, ten anderen, ook aan hunnen kant hunne eigen wegen beginnen te gaan. En 't is niet uit eigenwaan, uit misplaatste ijdelheid, dat de jonge student zijn leven hooger en ruimer vindt, dat hij zich onder het ouderlijk dak te eng, te benepen begint te vinden: hij gevoelt het zoo omdat het zoo is. Hij lijdt eronder, en het wordt hem verweten dat hij vervreemdt; hij doet zijn best om weêr kind van den huize te worden; en het gaat in de eerste oogenblikken: zijne huisgenooten zijn er zelfs een stond gelukkig om, en laten niet na hem dat geluk te toonen; want, wat zij zoeken is niet anders dan hem terug te dwingen in dat leven dat het zijne niet meer is: zijn hert en geest zijn bij zijne boeken, bij zijne maten; later als hij professor geworden is, zal zijn geest en hert bij zijne kinders en collega's zijn; de belangen van de familie zijn voor drie maanden ver van hem geweest: hij kan ze nu voor de enkele dagen dat hij tehuis is, niet gaan aanpakken en aanpassen als een ontwende kleed.
Telkens komt hij naar huis met verlof, om rust na drie maanden werkens, en met een verlangen alsof geheel de tijd der verlofdagen niet zou lang genoeg zijn om het te voldoen; en nauwelijks is hij een paar uur tehuis of, alles is verteld, alles is uitgepraat: elk doet voort aan zijne bezigheid en hij staat alleen, de handen in den schoot, zonder boeken, zonder werk, zonder iets.
Wanneer vader, moeder, broers en zusters uitgepraat zijn, laten zij hem alléén tot 's noens, tot 's avonds, wanneer ze hem zullen wedervinden als 't hun lust: wanneer zij moede van werken zullen verlangen naar een uitrustend praatje; maar dan, en gedurig, is hij 't nietsdoen al lang moe en beu: hij heeft zoo weinig te zeggen: hij gevoelt zoowel dat de plaats die hij openliet, toen hij den nest ontvloog, stillekens aan toegegroeid is; hij zelf is gegroeid, te groot geworden, met eigen vlerken voorzien, en hij kan er niet weer in. Zij lijden en hij lijdt, hij ondervindt wat E. Poe genoemd heeft: the torment of meditation: de foltering van te moeten dagen achtereen met zijn eigen gemoed bezig zijn, zonder dat er stoffe toe is.
Dat vervreemden verergert nog, met den tijd. Wanneer men professor geworden is, en zijn eigen werkkring heeft gevonden; wanneer men daarbij priester is, past men in een college, gelijk een hand in een handschoe; men is gelukkig, omdat men zich gevoelt als een visch in 't water. Schielijk, zonder overgang, wordt men regelmatig om de drie maanden, daaruit gegooid, om te gaan leven, wekenlang, in een ander element, in een huis, dat vergeleken bij een college, klein is als een notedop: natuurlijk en zedelijk gesproken, loopt men er overal tegen den muur; dat huis is niet ingericht voor een priesterleven: men loopt er als een uitzondering op den hoop, als een zondagskind, voor wie het eerste en 't beste voorbehouden wordt door al te zeer genegen naastbestaanden. En 't is misschien wonder om zeggen: het belang zelf dat in u gesteld wordt, is lastig om dragen, doet lijden. Een verlof van een paar maanden in den huiskring over brengen, is voor een kind, eene zaligheid; voor een volgroeid zelfstandig mensch, eene beproeving.
Want, hij moet zich sterk houden; om er zoo weinig mogelijk van te laten blijken, en de andere, niet te doen lijden; spijts zijn uiterste poging om alles binnen zichzelf te houden en liever aan de brok te bersten, leekt het links en rechts de gaten uit, en zoo ontstaat er misverstand, stil verwijt van ondankbaarheid, van grootschheid en te-klein-achten van ouders, broers of zusters. Hij hoort het, en hij ziet het, en zou in hunne plaats gevoelen en denken, zooals zij, maar hij kan er niets aan doen, de afstand is er en kan niet overbrugd worden, hij is te wijd.
Hoe sterk hij ook weze, daar kan hij niet tegen op, en daarom worden zijn bezoeken zeldzamer, korter.
Voor een werkzaam gemoed is een half uur van volstrekt nietsdoen eene foltering: en voor een gevoelig temperament is zoo eene gespannen lucht onuitstaanbaar.
Dit is één kant. Er is nog een andere:
Zooals de ouders en naastbestaanden trachten, uit genegenheid, den ‘uitgevlogene’ telkens hij terugkomst weêr hun leven te doen meêleven, zoo achten zij zich anderzijds gerechtigd om ook het zijne voortdurend mede te leven. Ouders stellen zich moeilijk voor dat hun kind, al wordt 't vijftig jaar oud, geen kind, meer is; broers en zusters blijven in hem voortdurend uitsluitelijk den broeder zien en beiden vergeten den zelfstandigen mensch te erkennen die hij geworden is: het lid in de samenleving, den leeraar in het onderwijs, den priester in zijn priesterambt, met plichten en verplichtingen, met recht op vrijheid, jazelfs met eene volstrekte noodwendigheid aan algeheele vrijheid; met een invloed die hem dikwijls het zwijgen oplegt ook tegenover hen, met eene roeping waar zij geheel en gansch moeten buiten blijven.
Welnu, mate is t' allen spelen goed, maar, mate is t' allen spelen zeer moeilijk!
Ouders en naastbestaanden geven zoo gemakkelijk het woord aan hun hert in plaats van aan hun verstand, en worden lastig, uit genegenheid.
De jonge en later de rijpe man, priester, is gemakkelijk te doordrijvend in het vrijwaren van zijne bedreigde onafhankelijkheid.
Daaruit ontstaan soms pijnlijke oogenblikken, daaruit volgt noodlottig, verwijdering.
Dit is wellicht het geval geweest met Guido en zijne familie: hij was niet ongevoelig, niet ondankbaar: hij hielp ze, met zooveel dat bekend is en nog zóóveel meer dat alleen zij en God kennen. Maar, in hunne onderlinge betrekkingen hebben beiden wellicht de juiste maat niet weten te treffen of te handhaven.

[p. 23]

dat ze henzelf geldelijk ten onder gebracht hebben om die twee heeren te laten studeeren, en dat hij met den kruiwagen zwaar geladen met stalmest rijden moest in den Seminarietuin, waar zijn broer te wandelen liep, zijne getijden al biddend. Hij had het bijzonder op zijne moeder gemunt, als zou ze de twee priesters te zeer bevoordeeld hebben.

Die taal is zoo klaar, en zoo menschelijk, en geen wonder indien mijne moeder die haren man lief had met eene algeheel onderdanige en zich overgevende liefde, in zijne gedachten deelde! Verders vertelde mij nog mijne moeder:

‘Moeder Gezelle stierf te Heule, in 1875, nadat ze eerst eenige jaren bij Tante Louise (Streuvels' moeder) was gaan inwonen. Vader en moeder waren eerst verhuisd van den Rolleweg, naar de Schouwvagerstraat, en ze waren geheel vervallen tot armoede. Romaan was sterk als een boom en hielp ze al waar hij kon. Stillekens aan verdutsten ze en versukkelden, en vertrokken naar Heule, waar ze gestorven zijn.’