Geschiedenis van de Nederlandse stam

[p. 7]

Inleiding

Ik wil beproeven de geschiedenis van de Nederlandse stam te schetsen.

Onder de Nederlandse stam versta ik alle volken en volksgroepen voor wie het Nederlands de moedertaal is. Het schouwspel dat die sedert lange jaren bieden, is er een van verstrooiing, vaak van onenigheid. In het Europese moederland, in de lage landen bij de zee, is de Nederlandse stam in twee hoofdgroepen verdeeld, met nog een verbasterd en haast verloren aanhangsel. Van de twee hoofdgroepen trouwens, behoort er een tot het Belgisch staatsgeheel, waarin diezelfde Franse stam die het Nederlands in Frans Vlaanderen vrijwel uitgeroeid heeft, lange tijd de toon aangaf en waarin de zuiverheid en de vrije ontplooiing ook van zijn Nederlandse aard aan ernstige gevaren heeft blootgestaan, ten dele nog blootstaat. Alleen in Nederland heeft de Nederlandse stam zich onder eigen soevereiniteit kunnen ontwikkelen en het Noord-Nederlandse volk is daardoor in de moderne tijd de drager bij uitnemendheid van zijn beschaving geworden. Buiten Europa heeft ook alleen dat Noord-Nederlandse volk voor de verbreiding daarvan vruchtbaar werk kunnen verrichten. Terwijl het nog steeds met gedurig vernieuwde krachten de Nederlandse beschaving als een factor in de ontwikkeling van Indonesië onderhoudt, heeft in Zuid-Afrika - enige althans gedeeltelijk geslaagde kolonisatiepoging uit verscheidene - een planting van Nederlanders wortel geschoten en zich tegen de overmacht van later geborenen, hoezeer in veel opzichten van zijn moederlandse oorsprong vervreemd, als Diets gehandhaafd.

Is het mogelijk van een zo verbrokkeld geheel een geschiedenis te schrijven.

De geschiedschrijvers van voor de eerste wereldoorlog, Nederlanders zo goed als Belgen, kinderen van een tijd waarin hier en ginds het staatsverband alle nationaal besef haast onvoorwaardelijk beheerste, aanvaardden de twee moderne staten als finaal en ideaal, en projecteerden hen als richtinggevend einddoel in het verleden terug. Ons geslacht is beter bekwaam de staat in zijn betrekkelijkheid te erkennen. Wij weten dat nationaliteitsgevoel niet zonder meer uit de staat kan worden afgeleid, dat het integendeel, hoezeer het ook van een eenmaal bestaande staat zijn richting ontvangen kan, uit diepere bronnen van eenheid van taal en beschaving opwelt en in de zelfstandige staat een uitdrukking zoekt. Wij zien dat de Nederlandse stam die uitdrukking maar zeer onvolkomen gevonden heeft. Wij herinneren ons, hoeveel jonger dan de stameenheid als machtige politieke en culturele factor de staten zijn, die het leven der onderscheiden delen in verschillende banen geleid hebben. Niet ten volle bevredigd door die staten, onze verbeelding geprikkeld door de herleving van het ouder verwantschapsgevoel - tot voor kort tegen hun belemmerende werking in -, kunnen wij ons uit de ban waarin zij de geschiedbeschouwing geslagen hadden, losmaken en hebben wij niet alleen meer oog voor de betekenis die stameenheid als politieke vormkracht in het algemeen bezit en ook in de Nederlanden reeds in het verleden bezeten heeft, maar erkennen wij klaarder, hoe onhistorisch de geschiedschrijving die zich binnen een der in de Nederlanden gevormde staten laat beperken, daarin handelt.

Het antwoord op de vraag die ik stelde, kan dus slechts luiden: het moet beproefd worden. Door naar een deugdelijker grondslag te zoeken hoop ik in gemoede de geschiedenis een dienst bewijzen. of ik daarin slagen zal, mogen anderen beoordelen.

Een geschiedenis van de Nederlandse stam zal er in geen geval een zijn van een bewerktuigde eenheid, gelijk een staat is, veelal zelfs niet van een bewuste eenheid, gelijk een

[p. 8]

natie is. Het zal er een zijn van een samengesteld geheel, waarbinnen zich rivaliserende middelpunten kunnen vertonen, maar dat in de verwantschap van zijn delen de ideale mogelijkheid althans van een culturele eenheid biedt. Grote historische stromingen en de staatsfactor zullen wij soms in dienst van, dan weer in strijd met die mogelijkheid zien. Ook in dat laatste geval kunnen zij een werktuig van gedeeltelijke verwezenlijking vormen, en daardoor toch weer een bijdrage waarvan de positieve zin niet valt te loochenen. Niet enkel de gemeenschappelijke lotgevallen met andere woorden, alleen de onderlinge onenigheid, maar ook de afzonderlijke ontwikkeling der delen die in een uiteindelijke synthese verrekend zullen moeten worden, behoort daarom tot het object van onze belangstelling.

Twee opmerkingen nog over die synthese die de schrijver steeds als het vaste punt voor ogen staan zal om tot een geordende voorstelling te geraken. Ten eerste: zij is cultureel en ideaal, zij rekent met de staten als historische feiten. Ten tweede: door haar in het middelpunt van zijn beschouwing te stellen geeft de schrijver te kennen dat hij haar voor een historische kracht van de eerste grootte houdt; maar dit wil niet zeggen dat hij zijn zedelijke of geestelijke maatstaven aan die stamconceptie ondergeschikt zou maken of van enige generatie van Nederlanders verlangen dat zij dit doen zouden.

Ik noemde de taal als het eenheidskenmerk van de Nederlandse stam. Het Nederlands is in zijn oorsprong de taal der Salische Franken en de oudste geschiedenis van de Nederlandsche stam is dus de geschiedenis van dat volk, welks veroveringen de andere voorname bestanddelen die hem samenstellen - de Saksen en de Friezen - er eerst mee verbonden en door assimilatie in opgenomen hebben.

Van de Franken, die in de vierde eeuw na Christus voorgoed de Romeinse Rijksgrens doorbraken, zal mijn verhaal dus moeten uitgaan. Ik zal moeten tonen onder wat omstandigheden het eigenlijke Nederlandse stamland dat door hun eerste nederzetting gevormd werd - het strekte zich van de Gelderse IJsel tot in de dalen van Schelde en Leie uit - aan Romaanse streken gekoppeld raakte, en hoe vervolgens, vaak met stuwkracht uit dat Romaanse Zuiden, de grenzen van ons stamgebied over Friese en Saksische streken werden uitgebreid. Een proces dat onder Karel V pas tot staan kwam, maar niet omdat het zijn natuurlijk einde gevonden had. Er was geen enkele inwendige reden, waarom de Saksen van Overijsel en de Friezen van Noord-Holland wel en de Saksen van Kleef en de Friezen van Oost-Friesland niet vernederlandst zouden worden. Evenmin trouwens was er een inwendige reden voor de grote ramp van de zestiende eeuw, toen de politieke scheuring der Nederlanden gebeurde en een eeuwenlange ontwikkeling ruw doorgesneden werd.

Het Nederlandse stamgebied kenmerkt zich door de afwezigheid van natuurlijke grenzen. Maar erbinnen, zooals reeds de eerste Noordwaartse zet van de frankisering het vormde, waren de grote rivieren steeds een potentiële natuurlijke grens. Rivieren weliswaar, scheiden niet, gelijk hoge bergketens of zeeën, gelijk in de eeuwen der volksverhuizing wouden of moerassen: zij belemmeren geen verkeer, integendeel. Maar in geval van nood kunnen zij uitstekende dienst doen als lijn van verdediging. Al tweemaal hadden dan ook, in de vroegste geschiedenis van deze streken, de rivieren een grens gevormd. De Romeinen hadden de Rijn gebezigd als hun laatste borstwering tegen de barbaren. En nadat de Franken hem overgetrokken waren en het Romeinse Rijk was ineengestort, hadden de Friezen zich een tweetal eeuwen lang op de eilanden tussen Schelde en Maas en achter de moerassen van Zuid-Holland tegenover de nieuwe Frankische macht staande gehouden. Een gevaarlijk bezit derhalve voor de eenheid van het Nederlandse stamgebied, die sterke strategische stelling middenin. In de volheid der tijden zou het blijken!

En na de scheuring, uit de fortuin van opstand en oorlog voortgekomen, de lange onenigheid; de bloei van het Noorden, dat de leidersrol die in het culturele lang

[p. 9]

bij het Zuiden geweest was overneemt, dat zelfs buiten Europa loten stekt, maar dat zich uitput in de strijd met Frankrijk om dat Zuidelijk deel; tegelijk dáar diepe vernedering, eindelijk dreigende ondergang van taal en volksaard; dan na de uiteindelijke overwinning van Frankrijk door Europa, herstelde eenheid en hernieuwde scheuring, de worsteling van het afgescheurde stuk om zich uit zijn verval op te heffen en zijn geestelijke toenadering tot de gelukkiger stamgenoten; - ziedaar het stramien waarop zich de geschiedenis van de Nederlandse stam zal laten borduren.

Wat al kansen verijdeld, verwachtingen teleurgesteld, wat al strijd en mislukking. Maar ook, naast veel voor immer verloren, wat kostbaars gered, wat hoop, vooral, voor de toekomst! En aan krachtig en eigenaardig politiek leven, aan culturele oorspronkelijkheid, nu in het éne dan in het andere stamgewest opspruitend, wat rijke en frisse kleuren tot verlevendiging van het patroon!