Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

5. De V-positie

Na de TOP- en de C-positie is tot slot de V-positie aan de beurt. Zoals we al opgemerkt hebben in paragraaf 2, wordt recentelijk aangenomen dat het Middelnederlands net zoals het moderne Nederlands onderliggend een SOV-taal is. Dat betekent dat herschrijfregel (10d), die we hier herhalen als (94), ook in het oudere Nederlands van toepassing zou moeten zijn.

(94)	VP ---> ..... V

De hierdoor voorspelde overeenkomsten tussen het oudere en het moderne Nederlands zijn er zeker, zoals de lezer vermoedelijk zelf al heeft geconstateerd aan de hand van feiten die wij eerder presenteerden. Toch zullen we hier ook stuiten op een paar zeer opvallende verschillen.

5.1. De positie van objectspronomina

De puntjes in (94) geven aan dat deze regel geen uitspraak doet over de onderlinge volgorde van de constituenten links van de V-positie. Dat wil niet zeggen dat die onderlinge volgorde in het Middelnederlands altijd hetzelfde is als in het moderne Nederlands. In hoofdstuk 2 paragraaf 4.3 hebben we er al op gewezen dat dat zeker niet het geval is. We verwijzen nog eens naar de daar gegeven voorbeelden.

Een bijzonder geval waar de volgorde van de constituenten links van de V-positie verschilt van die in het moderne Nederlands treffen we aan bij objectspronomina. Het oudere Nederlands kent een mogelijkheid om objectspronomina aan het subject vooraf te laten gaan die het moderne Nederlands niet heeft:

(95)	a. Doe so bat heme Lanceloet Dat hi tot hem daer quame (LANC 258-259)
	b. - Dat weet hi, dient al es cont, Die niet en es verholen - Dat mi die crancheit sal doen dolen (BEA 76-78)
	c. Doe worpense die ioden int water bider stat (MGP 201)

In de bovenstaande voorbeelden staat het objectspronomen (heme, mi en -se ‘haar’) vóór het subject (Lanceloet, die crancheit en die ioden). In het volgende hoofdstuk zullen we een verklaring proberen te geven voor de verschijnselen in (95).

We treffen de rangschikking pronominaal object - subject ook nog aan in sommige hedendaagse Nederlandse dialecten zoals het Hellendoorns en het Katwijks. In het standaard-Nederlands is deze volgorde alleen mogelijk bij twee speciale klassen van werkwoorden: de zgn. ergatieve en passieve werkwoorden (die naast de genoemde eigenschap ook gekenmerkt worden doordat ze de voltooide tijd met het hulpwerkwoord zijn vormen):

[p. 113]

(96)	a. Joop vertelde dat hem de beker was overhandigd
	b. Ik weet niet waarom me die dingen niet zijn opgevallen

5.2. Extrapositie

Als we regel (94) combineren met onze kennis van V-plaatsing, voorspellen we dat in het Middelnederlands het werkwoord altijd helemaal rechts staat als V-plaatsing niet heeft plaatsgevonden (bijv. omdat er een voegwoord in C staat of omdat het (achterblijvende) werkwoord niet een persoonsvorm is). Die voorspelling komt vaak uit. Maar ook heel vaak niet, zoals de volgende voorbeelden laten zien, waarin de gecursiveerde constituent is geëxtraponeerd:

(97)	a. Daer wildi weten weder dat die beelden waren so hol so vol (ST 225)
	b. Hem hadde harde wel ghenoeghet dat hi hem hadde ghevoeget metten apostelen (ST 193)
	c. Hi altoes ghehaect heeft na die bitter passie (193)
	d. Dese riddere na u heeft ghebeit tote nu (ST 193)

Deze voorbeelden kunnen beschreven worden dankzij de in paragraaf 2 besproken afleidingsregel Extrapositie. Volgens die regel kunnen PP's naar rechts over het werkwoord worden verplaatst en moet dat zelfs als er sprake is van een objectszin. De verschijnselen in (97) wijken dan ook niet af van wat we gewend zijn in het moderne Nederlands:

(98)	a. Wij willen weten of dat niet mogelijk is
	b. Hij had op die dag goedgekeurd dat wij thuis zouden blijven
	c. Hij heeft altijd een hekel gehad aan pannekoeken
	d. Wij zullen op je wachten tot maandag

Anders is het gesteld met de verschijnselen in (99):

(99)	a. Nu moete ons God ghebringhen daer (ST 210)
	b. Si hadden gheworden stridens mat (ST 196)
	c. Hi soude dorbreken den muur (ST 216)
	d. Doe Moyses upghehief sine hant (ST 207)

Als deze verschijnselen al met Extrapositie worden afgeleid, moet worden vastgesteld dat die regel dan in elk geval verschilt van de Extrapositie in het moderne Nederlands. De volgende zinnen zijn immers ongrammaticaal:

(100)	a. *Wij zullen niet blijven daer
	b. *Zij zijn geworden moe
	c. *Hij zal doorbreken de muur
	d. *Hij heeft opgeheven zijn hand

De klemmende vraag dient zich aan waarom het moderne Nederlands een andere regel Extrapositie heeft. Die vraag wordt nog klemmender na de volgende subparagraaf.

[p. 114]

5.3. De positie van partikels

Aparte vermelding verdienen hier de partikels van scheidbaar samengestelde werkwoorden zoals nakijken, opbellen en weglopen. In het moderne Nederlands markeren deze partikels altijd de V-positie. Als het werkwoord wordt verplaatst blijft het partikel in de V-positie achter:

(101)	a. Hij zal dat werk toch wel eens nakijken
	b. Joop wil zijn vriendin liever niet opbellen
	c. Zijn dochter zal toch niet ieder jaar weglopen
(102)	a. Hij kijkt dat werk toch wel eens na
	b. Joop belt zijn vriendin liever niet op
	c. Zijn dochter loopt toch niet ieder jaar weg

De structuur van een partikelwerkwoord geven we weer in (103):

In (104) en (105) staan Middelnederlandse voorbeelden die overeenkomen met de moderne situatie:

(104)	a. Ende als hij dit guet...hadde overghegheven (FREN 73)
	b. is den naecten Christum naect naeghevolghet (FREN 75)
	c. soe sende hy se weder toe heren Florens die se uutghesant hadde (FREN 151)
(105)	a. hy en liet niemandt achter (FREN 113) ‘hij verwaarloosde niemand’
	b. mijn alre liefste brueder, staet op om Godes willen (FREN 128)
	c. soe en liet hy niet af dat woert Godes...te prediken (FREN 7)

In (105b-c) heeft Extrapositie respectievelijk een PP en een S verplaatst.

Echter, net zoals de groepen in (99) kan ook het partikel in het Middelnederlands in extrapositie verschijnen:

(106)	a. Die vrouwe die mi souct ane (=beproeft) (LOEY 42)
	b. Dattet afgode beedde an (LOEY 42)
	c. de longere (=long), die welke haelt in den wint ter nesen ende ter monden (MNW III, 941)
	d. Geetsvel sullen si dragen an (LOEY 46)
	e. Want die coninc ... niet en wilt breken no gaen af Datti den ridder te voren gaf (LOEY 46)
	f. Men ginc gene pesen trecken in (LOEY 46)

Als we vasthouden aan regel (94) moeten we ook deze verschijnselen afleiden met een vorm van Extrapositie die in het moderne Nederlands niet bestaat.

[p. 115]

Wie geconfronteerd wordt met al deze Extrapositieverschijnselen zou terecht kunnen vragen waarom men eigenlijk vasthoudt aan de veronderstelling dat het Middelnederlands een SOV-taal is. Merk echter op dat vervanging van regel (94) door (107), die VO-volgordes genereert, niet veel helpt: nu zou een onbekende regel Intrapositie moeten worden ingevoerd om de OV-volgordes af te leiden.

(107)

VP ---> V ...

We houden ons in onze beschrijving dan ook aan de opvatting dat het oudere Nederlands onderliggend een SOV-volgorde en een afleidingsregel Extrapositie kende. Dat hier verder onderzoek noodzakelijk is, is evident. In hoofdstuk 2 paragraaf 4.3 hebben we al een suggestie gedaan welke weg hier gevolgd zou kunnen worden: misschien is het mogelijk het raadsel van extrapositie te relateren aan de aanwezigheid van het casussysteem, en dus ook het verdwijnen van sommige gevallen van extrapositie te relateren aan het verdwijnen van het casussysteem.