Logo DBNL
Drie seer aenmercklijcke reysen nae en door veelerley gewesten in Oost-Indien; gedaen van Christophorus Frikius, chirurgijn: Elias Hesse, bergh-schrijver: Christophorus Schweitzer, boekhouder; yeder bysonder, van 't jaer 1675, tot 1686 (1694)

Drie seer aenmercklijcke reysen nae en door veelerley gewesten in Oost-Indien; gedaen van Christophorus Frikius, chirurgijn: Elias Hesse, bergh-schrijver: Christophorus Schweitzer, boekhouder; yeder bysonder, van 't jaer 1675, tot 1686

(1694)–Christoph Frick, Elias Hesse, Christophorus Schweitzer–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

IV. Hoofd-stuck.

Tijgers. De schoonste op Groot-Java. Sijn verschricklijcker als de Leeuwen. Seer hittigh nae menschen en beesten. Haere gestalte. Hoe de Javanen haer weeten te vangen. Vriendschap tusschen de Tijgers en Rhinoceren. De Mist der Neushoornen seer kostlijck. Beschrijvingh deeser Dieren, en derselver Hoornen. Doen niemand leed, die haer niet beleedighd; maer dan werdense woedend. Aenmercklijck voorbeeld hier van; waer uyt te sien is de geweldige kragt deeser Dieren. Haeren Oorlogh tegens d'Elephanten. Beright van d'Elephanten; en verscheydene seer seldsaeme aenmercklijckheden van deselve. Waer voor d'Elephanten verschricken. Hoese in Ceylon van de Hollanders gevangen werden; tot groot voordeel derselve. Hoemen haer t'scheep brenghd. Andere haerer eygenschappen. Hoe d'Elephanten in 't Koninghrijck Pegu door list van tamme Elephanten werden gevangen. Kennis en als vernuf-betoning der Elephanten boven alle andere Dieren, en de Menschen aldernaest bykomende. Centepie, of Duysendbeen, een seer giftige Worm. Schaedlijcke Scorpioenen; en hoe haeren steeck geneesen werd. Kackerlacken, een seer groot ongemack in de Scheepen. Ellendige Muggen-plaegh, welcke insonderheyd treft de geene, die uyt Europa eerst in Oost-Indien aenkomen. Wat'er de Schrijver tegens deed, was te vergeefs. Haeghdissen, in alle Huysen met meenighten. Hanen. Kostlijcke Bury-vogelen. Paradijs-vogelen. Ofse voeten hebben. Koningen der Paradijs-vogelen. Pompelmoes, of Jamboa. Cajubes. Inka, of Soorsack. Duriones. Pisang, anders Bananas, of Indiaensche Vijgh. Ananas. Druyven. Cocos-bomen, en beright van derselver meenigerley nuttigheden. Palm-bomen, met een Redenvoeringh van deselve. Indiaensche Wol-bomen.

WAt nu belanghd d'Indiaensche Tijgeren, + onder welcke die op Groot-Java voor de beste werden geaght, deselve sijn veel verschricklijcker, feller en wreeder dan de Leeuwen. Traghten beesten en menschen t'overweldigen; jae vervolgen haer tot in de Hutten, Stallingen en Huysen. By mijnen tijd hielden twee deeser Dieren, een oude en een jonge Tijger, sigh op by 't Berghwerck te Sumatra; welcke

eenige Paerden, 'snaghts niet opgehaeld, weghnaemen. Desgelijcks ook eens eenen van haer een Buffel, + die onse Slaven voor haer gekoght, en 'snaghts laeten staen hadden, vastgebonden aen haere Woningh. Plotslijck overviel hy hem. Met kleyne moeyte sleepte hy hem met sigh den Bergh af, over Stocken en Steenen heenen, en maeckten'er sijne Spijs af. Echter liet hy een goed deel aghter, wijl hy niet alles op eenmael in sijn Roofnest kon brengen.

Van deesen ouden en seer grooten Tijger wierden de Hoender-hutten onser Berghlieden by naght dickmael besoght. Meenigh schoon Gebraed ontvoerde hy haer. Al wat hem voorquam braght hy om 't leven, en vrat het op. + Dickmael wierd by naght vyer op deesen diefschen en moorddadigen Tijger gegeven, doch altijd vrugtloos. Men kan dit Beest by stick-donkere naght genoeghsaem gewaer werden, en kennen aen sijne vyerige oogen, welcke vlammen gelijck twee brandende Fackelen. Wanneer hy een Mensch of Dier heeft betrapt, slaet hy sijne voorste klauwen in des gegrepenen Schouder, en sleept sijnen Roof dus wegh, gelijck een Kat de Muys. Die van een Tijger vervolghd werd, is alreeds soo veel als aen de dood overgeleverd; en veel eer bevind hy sigh aengevallen, als door sijn aenkoomst verschrickt.

Hy heeft de grootte van een Kalf. + 't Hoofd en d'andere Leeden sijn die van de Katten gelijckvormigh; doch al t'saemen veel afschouwlijcker. De klauwen sijn als die van een Leeuw. De Huyd is wit en swart gesprickeld; oock somtijds wel rood; en seer blinckend. Werd derhalven by d'Oost-Indianen in een groote waerde gehouden.

De Javanen weten de Tijger-dieren op een bysondere wijs en lightlijck genoegh te vangen in gemaeckte diepe Groeven, + by welckese een Geyt, of Schaep, vastbinden; dat, door honger, dickmael begind te bleten. Als dan de Tijger, volgens sijne gewoonte, 't geluydmaeckend Schaep aenvallen wil, en sijnen sprongh doet, tuymeld hy in de Kuyl, en bevind sigh dus gevangen. Terstond schieten de Javanen op hem toe. Slaen hem evenwel niet dood; maer weeten hem met Roeden, langh, taey, en veel sterker, als by ons de Rijstacken van Barcken of Willigen-bomen sijn, soodaenigh te binden, dat hy sigh niet kan beweegen. Draegen hem dan aen een langh Bamboes-Ried nae 't Kasteel Batavia; daerse van den Gouverneur-Generael voor elcke gevangene Tijger, gelijck ook voor yeder Crocodil, veertigh Hollandsche guldens tot een Vereeringh bekomen. Op even deselve wijs heb ick op verscheydene maelen drie gevangene en vastgebondene Tijgers in Batavia sien brengen. Onder welke d'eene, wegens de groote hitte, en om dat hy sigh, door 't al te vast binden, niet 't alderminste kon verroeren, haest daer nae stierf.

Men houd het daer voor, + dat de Rhinoceros en de Tijger malkander sonderlingh-seer toegeneegen zijn. Want overal, waer sigh een Rhinoceros bevind, sal ook gemeenlijck de Tijger sigh onthouden. Eenige Indianen geven hier van de volgende oorsaeck. Vermits de Tijger, als een vleesch-vreetend Dier, dickmael veel groote brocken in allerhaest en

ongeknauwd inslockt, soo moet sijne Maegh noodwendigh daer door ontsteld en gekrenckt werden. + Even hierom is hy gewoon, altijd den Rhinocer te volgen (die niet anders als Gras en Kruyden, of Boom-loof, eet), om desselven Mist tot een Genees-middel te gebruycken, en soo sijne Maegh te herstellen. Iae, oock selfs d'Indianen houden de gedaghte Mist voor een seer gesonde en kostlijcke Artzeny.

Dit onguere Dier, + de Rhinoceros, werd oock op Groot-Java gevonden. Van een sonderlingh-groote kraght is hy. Op de Neus heeft hy een sterken Hoorn; waerom hy oock Neus-hoorn werd genoemd. De voeten sijn als die van een Elephant. De gedaghte Hoornen werden in groote waerde gehouden.

Johan Nieuwhof beschrijft dit Dier op de volgende wijs: + In de Provintie Suchuen (in China), en insonderheyd by de kleyne Stad Po, heeft men 't Beest, van de Griecken genoemd Rhinoceros, wegens den Hoorn op sijnen Neus. De Huyd is vol rimpelen en vouwen, welcke over malkander leggen; en soo gantsch hard, datmen'er met een goede Japansche Sabel niet kan door-houwen. Dit Dier is niet gewapend met Schubben, gelijck 't werd afgebeeld (in Schilderyen en Teeckeningen); maer alleen schijnen de veele karven, streepen en vouwen gelijck als Schubben of Schilden te zijn. De mond is bynae een Varckens-snuyt gelijckvormigh; doch niet soo stomp; maer wat spitser. + Boven de Neusgaten heeft hy, gelijck alreeds aengeweesen is, een spits-toelopende, scharpe, opwaerts staende Hoorn, gemeenlijck swart (Wouter Schouten steld bruyn-groen) dickmael aschverwigh; somtijds, alhoewel selden, wit van couleur. De witte werden veel dierder verkoght als d'andere. De grootte en dickte eens Rhinocers is bynae als die van een Elephant; behalven dat hy veel korter van Beenen is; 't welck sijn Aensienlijckheyd niet weynigh verminderd.

D'aert en eygenschap deeses Diers is, + niemand te beschaedigen, ten waere men hem eerst beleedighde, en tot toorn aenhitstede. Wanneer sulcks geschied, begind hy seer grouwlijck te woeden; niet alleen tegens sijnen Beleediger, maer ook tegens alles wat hem op den wegh voorkoomd; jae sulcker wijs, dat hy ook groote Bomen met geweld ter aerde werpt. Wanneer hy een mensch heeft ter neer gesmeeten, leckt hy hem dood met sijne scharpe Tongh. Daer na eet hy 't hoofd en 't vleesch op, maer laet de beenderen leggen; geheel anders als de Leeuwen, welcke oock 't Gebeente verbrieselen.

Een gedenckwaerdigh Voorbeeld van de felheyd en furieusheyd des Rhinocers verhaeld de beroemde Schrijver Jacobus Bontius. + Als (seght hy) onlanghs geleeden de Secretarius onser Stad Batavia op 't Eyland Java, genoemd Diederick Jemmingh, met twee andere personen tot vermaeck in 't Bosch reed, bejegende hem aen een moerassige plaets een Rhinocer met sijne Iongen. Als hy dit volck sagh aenkomen, stond hy op; gingh langhsaem voort; en dreef sijne Iongen voor hem heenen nae 't Bosch toe. Alsse somtijds wat stil bleven staen, stiet hy haer met sijne snuyt voort.

Ondertusschen maeckte sigh eenen deeser drie nae dit Dier toe, + en gaf het van aghteren met sijnen Japonschen Sabel d'eene houw nae d'andere: Doch de Huyd was soo dick, dat oock de swaerste slagh niet doordrongh. Alleenlijck vertoonden sigh eenige witte streepen op den rugh en de lendenen. De Rhinocer leed alles met geduld, tot dat hy sijne Iongen onder de Doornhagen had verborgen. Doe begon hy seer geweldigh te grunnicken, te brommen, te rumoeren, te rasen en te woeden. + Schoot op den Ruyter toe, en greep hem, soo als hy noch vegten wou, by de Broeck; die wel haest korter wierd. 't Paerd, wijser als sijnen Meester, sprongh schightigh te rugg', en nam de vlught. De Rhinocer volghde met alle maght. Wierp in sijnen loop geheele Bomen, en alles wat hem in den wegh stond, ter aerden neer. Doe de Ruyter quam ter plaets daer hy sijne Medgesellen had verlaeten, en 't Dier haer gewaer wierd, verliet hy deesen, en gingh op d'andere los; welcke sigh berghden aghter eenige Bomen, die nauwlijcks twee voeten wijdte van malkander stonden. + Tusschen deese Stammen wou de Rhinocer doordringen; waer van oock deselve gebogen wierden als waerense Ried geweest. Echter kon hy sijn dick ligchaem geenen doorgangh verschaffen. Dit gaf de daer aghter staende gelegenheyd, om hem een Kogel door 't Hoofd te jaegen; waer van hy dood ter aerden neer viel.

De Rhinoceren voeren een geduerigen Oorlogh met d'Elephanten. + Gemeenlijk poogd dit Beest sijnen spitsen Hoorn in de Elephanten weken onderbuyck te steken: Want sulkerwijs kan hy hem alderlighst overwinnen. Maer oock, als deese steeck hem misluckt, werd hy van d'Elephant met sijnen Tromp ter neer gebonsd, vertreeden, en met sijne groote tanden verscheurd.

Wy konnen niet voorby gaen, + hier oock eenige meldingh van d'Elephanten te doen. De gedaghte Wouter Schouten, in sijn' Oost-Indische Reys-beschrijvingh, tweede Boeck, cap. 20. seght'er dit volgende van. Onder de Dieren, welcke in de Ceylonsche Wildernissen werden gevonden, hebben d'Elephanten de voortoght; en hier heeftmen de schoonste, de verstandighste onder alle die in de weereld zijn. D'andere Elephanten seghtmen sigh voor deese neer te buygen; ten teken van eerbiedigheyd. De Koningen van Ceylon, Aracan, Pegu, en andere, hebben van tsederd lange tijden Elephanten in haer' Oorlogen gebruyckt. Sy binden haer bloote, seer scharpe Sabelen aen de Tromp; en stellen Houtene Kasteelen op haeren rugg', waer in vijf of ses Mannen met haere Wapenen konnen staen. Dus weetense door d'Elephanten onder 't vyandlijck Heyr een groote onorde te veroorsaecken. Doch door vyer of light laetense sigh lightlijck verschricken. De Wijfjens souden haere Maendlijcke tijd hebben. Oock alle Elephanten beschaemd sijn, sigh in de tegenwoordigheyd van Menschen t'samen te vermengen. Indien 't gebeurde, dat yemand haer in deese daed by geval beesigh sagh, soo soudense sulcks gewisselijck wreecken door de dood des aenschouwers, indien hy haer niet kon ontkomen.

D'Elephantinnen draegen haere Iongen in haer ligchaem twee of meer Iaeren langh. + Over de honderd en vijftigh Iaeren werdense oud. Haere Huyd is rimpeligh, hard en vael. Eenige sijn negen of thien voeten hoogh. Hebben groote ooren; en vier tanden in den mond; behalven de twee groote, welcke buyten den selven uytstaen; en 't reghte Elpen, of beeter Elephanten-been zijn. In plaets van een Neus hebbense een lange Snuyt; smal, gerimpeld, met een openingh aen 't eynd, die inwendigh glad en slibberigh is. Deese gebruyckense in plaets van een Hand, waer meë sy haer eeten en drincken in de mond brengen. Op deese Tromp konnense swaere Packen draegen: Een Man van d'aerde behendigh opbeuren, + en, op bevel, ordentlijck weer op sijne voeten neer setten. De meergedaghte lange Snuyt is een delicate spijs. Met deselve kan d'Elephant een Steen opvatten, en seer verr' van hem werpen, reght op yets waer op hy mickt. Hy schept'er water mee, om sijn ligchaem te wasschen. Sijn Hair, insonderheyd wanneer hy oud geworden is, is een verseeckerd bewaer-middel voor quaede en besmettende lught, alsmen 't aen sijn ligchaem draeghd. Sy weeten haere beleedigers seer leelijck te besproeyen met een onreyn, stinckend water, 't welckse met haere Tromp nae sigh in den mond trecken.

De wilde Elephanten op Ceylon doen groote schaede aen Bomen en Gewassen. Doden oock veele Menschen, en houden wonderlijck huys. + De reysende Lieden stoocken by naght groote vyeren, of slaen op Trommelen en Beckens: Waer door sy deese onguere Beesten verschricken, en sigh, wanneerse in de Bosschen moeten overnaghten, voor derselver overval behoeden.

De Nederlanders hebben voor eenige Iaeren oock aldaer een Elephanten-vanghst aengesteld, + en tot noch toe met groot voordeel voortgeset. Met eenige honderd Mannen treckense uyt, by haer neemende tamme Elephanten, Stricken, Bijlen, Schuppen, Spaden, en diergelijcke Wercktuygen. Aen de Plaets, daerse jaegen willen, omsettense een groot stuck Lands met Palen en Heckens. Deesen omvangh is in 't eerst seer groot, doch werd allenxen kleyner t'saemgetrocken, en heeft nae 't eynd een Val-brugh. Wanneer de Plaets toegeright is, soo maken de Iagers een groot geschreeuw in 't Bosch. Slaen op Trommelen en Beckens. Iaegen deeser wijs de wilde Elephanten; welcke dan met'er tijd tam werden; sigh aen Touwen laeten binden, en soo wegh voeren. Daeghlijcks brengense eenen wilden Elephant tusschen twee tamme na 't Water, waer in sy gewoon sijn sigh te baden. + Wil hy dan niet doen als d'andere, soo steecken deese hem met haere tanden, en dwingen hem dus, haer in alles nae te moeten volgen. De gedaghte Hollanders trecken seer groot nut van d'Elephanten; welkese ten deelen selfs gebruyken, ten deelen aen de Mooren en Persianen voor groot geld verkopen.

De grootste moeyte heeftmen om haer in 't Schip te krijgen. + Wijlse seer ongeern over Bruggen, Gangen, Siampans, en diergelijke, gaen, soo bestroydmen die eerst met Palmtacken. Wanneerse dight by 't Schip sijn gekomen, soo bedecktmen haer d'oogen. Dan trecktmen haer met

stercke touwen, en eenige hier toe bereydde Instrumenten, in 't selve.

Aerdigh konnense swemmen. + Baden seer geerne. Lopen geswind, en leggen sigh neer gelijck andere Dieren. Somtijds wentelense sigh dapper om en om; en springen vaerdigh weer op de beenen. Laeten sigh van een Kind regeeren; doch willen geduerigh gepreesen zijn. Men moet sigh waghten, van een Elephant te beschimpen, indien men niet met de neus in 't Sand geworpen wil werden. De Regeerder, of Voerer, set sigh op des Elephanten hals; en bestierd hem met een kleyne Strijdhamer; waer meë hy hem aghter d'ooren slaet, en soo tot gehoorsaemheyd weet te dwingen.

Nae 't onderscheyd der Landen is oock d'Elephanten-jaght en vanghst verscheyden. + Garcias ab Horta beschrijft de manier, op welcke de Koningh van Pegu haer bekoomd. Men timmerd in de Stad veel Elephanten-kerckers, van Houtene Zuylen. Tusschen deselve blijft soo veel ruymte, dat'er de Menschen lightlijck, d'Elephanten gantsch niet door konnen komen. Hier nae laetense eenige tamme Elephantinnen nae buyten in 't Bosch gaen: Doch te voren heeftmen haer door dreygementen hard verboden, sigh in 't Bosch met de wilde Elephanten te vermengen; maer datse haer, door een Teken, de vermengingh sullen beloven, wanneerse in haere Stal sijn gekomen. Behalven dit sijn d'Elephanten, gelijck alreeds gehoord is, van natueren seer schaemaghtigh ontrent dit werck; 't welckse niet verrighten als in 't verborgen. Indien yemand onverwaght haer daer op betrapte, soo soudense den selven seer grimmigh aenvallen.

Eer de Wijfjens uytgesonden werden, + bestrijcktmense aen eenige harer Leeden met een sekere Oly. Wegens deese reuck krijgen de Mannekens haer soo lief, datse haer, met een seer groote drift, onaengesien de tegenwoordigheyd der menschen, volgen waerwaerts sy heenen gaen; selfs tot in de gedaghte Besluytingen. Dus sijnse gelijck een reght afbeeldsel van sulcke Menschen, die sigh door de blinde liefde uyt haere vryheyd in dienstbaerheyd laeten voeren, en d'oogen sluyten voor de kennis van 't geen tot haere welvaerd diend.

Soo haestse in deese afpaelingh gekomen sijn, + staen'er eenige gereed, die haer de Boeyen aendoen, en alsoo den uytgangh sluyten. Vervolgens gaen de Wijfjens weer in hare Stallen; welcke dight by de Gevancknissen staen; en die terstond van de Iagers werden toegemaeckt. Als d'Elephantinnen wegh gegaen sijn, bemerckt de wilde Elephant, dat hy bedrogen, en een gevangene is. Begind daer op seer hevigh te woeden, en gebruyckt al sijne kraght, om weer los te geraecken. D'aenschouwers neemen haere verlustigingh, in te sien, hoe dit groote Beest sught en weend; ook gintsch en herwaerts loopt; tot dat door deesen arbeyd hem 't sweet allerweegen uytbreeckt, en hy sigh gantsch afgemat bevind.

Als nu de Iager eyndlijck deesen Vreemdelingh in een Stal wil brengen, + voerd hy 't Wijfje weer by hem, welcke voor-uyt-gaet, en hem

den wegh wijst waer hy Logeeren sal. Deese Stal is niet grooter, als voor eenen Elephant genoegh is: Derhalven 't Wijfje, ingekomen sijnde, aen d'andere sijde weer uytgelaeten werd. Doch de wilde Elephant werd 'er in gehouden. Men geeft hem in een tijd langh niets met allen t'eeten; tot dat hy door droefheyd en honger getemd is. Dit geschied gemeenlijck in aght daegen. Dan voeghd men hem Waerneemers toe, die hem afrighten, soo ten Oorlogh, als tot allerley andere Gebruycken.

Hier kon ick een wijdlopigh verhael maecken van der Elephanten Hoflijckheyd, + en sonderlingh-groote kennis; soo datse 't menschlijck verstand, oordeel en vernuftige Besluyten veel naerder komen, als eenige der andere Dieren: Want of schoon d'Apen veele menschlijcke bedrijven nabootsen; waerom oock de Cafres van haer seggen, datse niet willen spreecken, om niet gedwongen te werden, te moeten arbeyden; soo sijnse echter op verre nae by d'Elephanten niet te vergelijcken. Doch mijn voorneemen is, in dit Werck my der kortheyd te bevlijtigen; en sal derhalven van deese Beesten hier geen verder beright doen.

Onder de seer schaedlijcke en verderflijcke Ondieren in Oost-Indien, + is een seecker slagh van Wormen, genoemd Duysend-beenen; in de Spraeck der Portugeezen Centipie. Meerendeel sietmense een Span lang; en de voeten van een bruynaghtige verwe met wit vermenghd. Seer giftigh sijnse. Werd yemand van haer gewond, so loopt 't beleedighde deel terstond op, en veroorsaeckt onuytspreecklijcke smerten. De beste Artzeny hier tegens is de vette vuyligheyd, welcke in der Menschen ooren sit.

Men vind hier oock seer veel Scorpioenen. + De kleyne sijn wit; de groote, soo groot als een middelmatige Kreeft, swartaghtigh. S'onthouden sigh in de Mueren; en wanneer 't Regend, komense voor den dagh. Haeren steeck is seer giftigh; en nauwlijcks kan men de gestoockene plaets bemercken. Sonder uytstel moet de gewondde hulpmiddelen gebruycken tegens dit quaed. 't Alderbeste is, d'Oly van de Scorpioen selfs. Anders neemdmen den Scorpioen, en men verpletterd hem op de plaets daer hy den steeck heeft gedaen. Voorts laetmen hem op de wonde leggen; en dan treckt hy al 't vergif weer nae sigh. Dit houdmen voor een wel-beproefde Artzeny.

Daerenboven werden de menschen in Oost-Indien, + voornaementlijck op oude Scheepen, seer geplaeghd van de Kackerlacken. Dit Ongediert is bynae de Kevers gelijckvormigh; doch wat langhaghtiger; roodverwigh, en hebben kleyne Vleugeltjens, waer mee sy een weynigh konnen vliegen. Sy knaegen Boecken, Pappieren, en Kleederen. Sijn aen elck seer schaedlijck. Kisten en Kassen, indiense niet gantsch dight sluyten, sijn'er niet voor bevrijd. + Gantsch begeerigh lopense nae Honigh, Oly, Boter, Suycker, en nae diergelijcke soo soete als vette Waeren. Soo greetigh sijnse hier nae, datse dickmael in groote meenighten sigh daer in om 't leven brengen. Ofmen'er schoon by duysenden verpletterd, of 't Hoofd afruckt, soo schijnd echter haer getal niet te ver-

minderen. Alsmen haer met de handen aengrijpt, en dood druckt, gevense een leelijcke reuck van haer; en selfs oock de handen werden'er stinkend van. Sy leggen Eyeren als kleyne Bonen; waer in een seer vuyle, stinckende voghtigheyd is; daer uyt naederhand de jonge kleyne Kackerlacken met hopen voortkomen. In een groote veelheyd lopense de slapende menschen over 't lijf; soo datmen van dit boos ongediert op alle Scheepen in Indien ellendigh geplaeghd werd.

Gelijck nu deese Kackerlacken de Menschen op Zee gantsch beswaerlijck vallen; + soo werdense te Land noch ellendiger gequeld van de kleyne Muggen. Naght noch dagh kanmen'er in Oost-Indien rust van hebben, Niemand echter werd'er meer van aengevoghten, als de geene, welcke eerst uyt Europa in deese Landen komen. Ick aghte gantschlijck d'oorsaeck hier van te sijn, om dat deese Aenkomelingen noch goed bloed in haer hebben. Deese Muggen sijn van sulck een aert, datse de geene, welke in Indien nieuwlijcks de voet op Land setten, door haere steecken sodaenigh teeckenen, datmen daer by haer' eerste aenkoomst in dit Gewest light kan bemercken. Haer' Angelen sijn giftigh. Terwijlse steecken, voeldmen 't niet. Maer stracks daer nae lopen in 't aengesight leelijcke Blaesjens op; en aen de Beenen, wanneer men de jeuckerigheyd met de handen begind te krabben, ontstaen gevaerlijcke Sweeren; gelijck my ook selfs is weervaeren.

'k Heb op Batavia voor dit giftigh gespuys verscheydene seldsaeme middelen gebruyckt, + insonderheyd by naght, om eenige rust te mogen genieten. Dan rees ick, by regenaghtigh we'er, dickmael uyt 't Bed op; gingh in den Hof onder een Goot staen, en liet dus 't Water in meenigte over mijn ligchaem lopen. Als ick my allerweegen wel gewassen had, leyde ick my weer neer; in hoop, van nu bevrijd te sullen zijn. Doch weynigh aghttense deese natheyd. Veel meer volharddense in haer vinnigh steecken, gelijck te voren. Derhalven bedaght ick een andere hulpmiddel. Veel Pappier stack ick in mijne Kamer in brand; meenende haer door den roock en 't vyer te verdrijven. Daerenboven ontstack ick thien, twaelf, of meer stucken Lont, om den sterken Damp te vermeerderen; doch ook dit hielp soo weynigh als mogelijck was. Ick aght deese Muggen-plaegh voor de grootste moeylijckheyd, welcke men in Indien heeft uyt te staen. Dit giftigh ongediert onthoud sigh niet alleen in ontelbaere meenighten in de Huysen en anderweegen; maer oock werdense op veele duysenden gevonden buyten aen de moerassige Plaetsen.

Dan noch werd de menschen een groote beswaernis veroorsaeckt door de Haeghdissen in alle Huysen en Woningen. + Daeghlijcks kruypense niet alleen langhs de Mueren en Wanden op; besoecken de Spijs en Slaepkameren; maer 't gebeurd oock wel, datse een slaepend persoon over 't aengesight lopen, en door haer ongemeen-groote koude hem een geweldige schrick op 't lijf jaegen. Sy beleedigen wel niemand; sijn echter, als onhoflijcke Gasten, niet aengenaem.

Onder de tamme Dieren op Groot-Java werden gevonden, + Ossen, Koe-

yen, Schapen, Geyten, Bocken, Paerden, Swijnen, Buffels, tam en wild; oock Vogelen. Onder deese alle werden bysonderlijck de wilde Varckens, welke door de Iagers te Batavia met Vyer-roers werden doodgeschoten, van elck gehouden voor een heerlijck Wildbraed.

Onder 't Gevogelt sijn de Hanen by de Javanen in een groote waerde, + niet alleen om deselve, wegens haer goed vleesch, ter spijs te gebruycken, maer oock, en veel meer, om haere tijd daer meë te verdrijven, vermitsse haer afrighten tot Hanen-geveghten. Aen d'eene voet maeckense vast seer scharp-snijdende Yserkens. Sulcker wijs laetense haer tegens malkander kampen. Hier by geschieden Wedspeelen om veel gelds, dat deesen of dien Haen den anderen sal overwinnen.

Van de Hollanders werden hier d'uyt 't Eyland Tarnate komende boven maten schoon-gecouleurde Bury-vogelen, + Parkiesen en gantsch witte Kakaluwas, in een seer groote waerde gehouden. D'eerstgenoemde werden byna door geheel Indien versonden, en van de Kooplieden seer dier verkoght. Eenige derselve klappen met een sonderlinge aerdigheyd nae, in driederley spraecken, en alles wat haer werd voorgeseght.

De seer schoon-geverwde en heerlijck-gepluymde Paradijs-Vogelen, + schoon mense noyt levendigh, maer altijd dood, en meerendeel gedrooghd siet, werden desgelijcks op 't gemelde Eyland Tarnate gevonden. 'k Heb selfs eene deeser Vogelen met my uyt Indien gebraght. Eenige sijn'er ook in de Keur-Saxische Konst-kamer te Dresden en te Berlin. Veele verhalen'er van, dat hy geene voeten heeft, en derhalven altijd in de lugt moet sweven: Schoon Aristoteles bekend, dat onder de Vogelen geene sijn, die geen voeten souden hebben; soo hebben echter veele met Tongh en Pen deesen Vogel de voeten benomen, en hardneckigh voorgegeven, dat hy van de Natuer dus gebrecklijck gevormd is. Hier van schrijft Franciscus Patritius, Discurs. Aristot. fol. 312. Deese Paradijs-vogelen, van andere genoemd Gods-vogelen, leven alleen van de lught; of veel meer, volgens 't getuygenis van Joël Bisciola, Tom. 1. Succis. lib. 8. cap. 1. van den Dauw, of van de Dampen, of van de kleyne Dierkens, welcke geduerigh in de lught swerven.

Billijck heeftmen sigh te verwonderen, + dat Franciscus Hernandez, door bevel van Philips de II., Koningh van Spaenje, nae Indien getrocken, om dit Weerelds-deel eygentlijck te doorsoecken, geene voeten aen deesen Vogel heeft waergenomen; gelijck oock niet de wel-bereysde Johan Albert Mandelslo, soo veel men kan verneemen uyt sijne Orientaelsche Reys-beschrijvingh, in 't derde Boeck: Daer doch Adam Olearius in sijne Aenmerckingen over deese Plaets het tegendeel toond, door twee Paradijs-vogelen, welcke in de Gottorfsche Konst-kamer sijn te sien geweest.

Eyndlijck staet te weeten, + dat onder deese Vogelen seecker slagh is, welckemen Regulos, of Koningen der Paradijs-vogelen noemd. Deese sijn van 't Hoofd af nae beneeden bloedrood en blinkend; onder den buyck wit, en van een seer lieflijcke aenschouwingh. Dit Geslaght heeft wel

eygentlijck geen volkomene voeten; maer in plaets der selve twee lange Straelen, soo dick als een Paerds-hayr; aen 't eynd voorsien met een omgekromd groen Vedertje, waer mee sy sigh aen de Bomen weeten te hangen. 't Geheele ligchaem is nauwlijcks een hand breedte langh. Men sie hier van de Gottorfsche Konst-kamer.

Wy moeten hier niet voorby gaen de wonder-seldsaeme Casuaris. Hy heeft een hogen krommen rugg'. + Is wat grooter als by ons de soo genoemde Calicutische (door verbasteringh Kalkoensche) Haen: Hoogh en sterck van Beenen. Heeft noch Vleugelen, noch Tongh, noch Staert. De Vederen sijn swart; en hebben gelijckheyd met die van de Struysvogel. De gangh is gantsch seldsaem en belagchlijck, wijl hy aghterwaerts uytwerpt, en huppelend voortloopt. Eenige harde stucken vleesch, welkemen Quabben noemt, hangen hem over 't Hoofd. Sijne voor-uyt-staende Borst is gantsch hard; en als met een Schild voorsien. Deese Vogelen werden gevangen in de Muscaet-rijcke Bandasche Eylanden; en van daer nae verre Landen vervoerd. Sy verslinden niet alleen alles watmen haer voorsmackt; maer oock Lood, Yser en Tin; jae gloeyende Kolen; diese naederhand door de natuerlijke uytgangh weer lossen.

De Grond deeses Lands Groot-Java brenghd aen sommige Plaetsen twee, drie, oock wel viermael Vrughten in een Iaer voort. + Van Boom-gewassen vindmen hier een sonderlingh-grooten overvloed. Men heeft hier in groote meenighten Citroenen, Goudene Appelen (welcke d'Appelen van China, die in Europa groeyen, verr' overtreffen); Granaet-Appelen, Mangas, Mangas-Tangas, Pompelmoesen, Meloenen, Water-Limoenen, die langhs d'aerde en in 't Sand wassen; Pompoenen, Calabassen, Carambolas, Batates, Cujabes, Pinangs, Pisangs, Cocos-noten, Suycker, en meer andere.

De Vrught Mangas is soo groot als een Persick, + doch wat langer; in 't eerst groen; daer nae werdense geeler. Alsmen'er de dunne Schel afneemd, vindmen'er een sappigh Margh in, sueraghtigh, en in 't snijden eenighsins taey. Inwendigh sit een Steen, den Persick-steen niet ongelijck. De Hollanders op Batavia weeten'er van te maecken een seer wel-smaeckend Moes, daer hoopwerck van Suycker over gedaen werd, om 't suer te versoeten.

De Mangas-Tangas sijn wat kleyner en ronder dan de Mangas. + Inwendigh hebbense witte Korlen. De smaeck is soodaenigh, dat yemand, die sigh in een goede gesondheyd bevind, sigh daer van niet sat kan eeten.

De Pompelmoes, + van de Portugeezen genoemd Jamboa, wast seer overvloedigh buyten de Stad Batavia. De Boom is met Doornen begroeyd, gelijck de Limoen-boom, alhoewel deese veel kleyner als geene. Oock is de Bloessem soo wit, soo welrieckend, als die der Limoenen; en desgelijcks werd'er een kostlijck Water uyt gedistilleert. De Vrught is grooter als een Limoen, en vertoond de grootte eens Hoofd van een aght of thienjaerigh Kind. De Schel is van de verwe eener Citroen. 't In-

wendige is meerendeel roodaghtigh; oock somtijds wit; heeft een tampere soetigheyd, bynae van smaeck als een Wijndruyf. Twee Menschen (indiense geen al te groote Slockers sijn) hebben aen eene Jamboa genoegh t'eeten. Somtijds konnense vier of vijf Maenden langh goed blijven; wanneerse niet gekneusd, maer onbeschaedighd opgehangen werden. Ter dier oorsaeck sijnse seer dienstigh op lange Reysen.

De Cujabes hebben de grootte en gedaente eener Citroen. + Inwendigh sijn veele kleyne Korlen; wit, roodaghtigh, en welsmaeckend. Insonderheyd werdense gebruyckt van Siecke, die de Buyckloop hebben, om deselve daer door te stillen.

De Vrught Jaka, of Soorsack, + wast aen groote Bomen, welcke met haere Tacken en kleyne Blaederen, doch die dight by malkander sitten, een aengenaeme schaduw maecken. De Vrught hanghd aen de Stam des Booms, niet aen de Telgen; even als of de Natuer bevreest ware, dat de Tacken, hoe sterck die oock schijnen, sulck een swaere last niet souden konnen draegen; vermits de Jaka de Nederlandsche Meloenen in grootte overtreft. Doch de Schael is wat harder, dicker, en van een gantsch steeckeligh aensien; soo datse niet anders als met een Bijl kan geopend werden. Van binnen sietmen ontelbaer veel Huysjens, vervult met geel Margh, waer in een Noot besloten leght, die, ten vollen rijp sijnde, gantsch soet, en van smaeck als een gebraedene Castanie is.

De Vrught Duriones heeft de grootte van een aghtjaerigh Kinderhoofd. + De Schael is seer dick en steeckeligh. Werd meerendeel met de voet opgemaeckt. Heeft vier of vijf Huysjens, waer in een wit-lieflijck en welsmaeckend Margh sit: Gemeenlijck gevuld met drie groote Kernen, als Castanien. In 't eerst hebben'er d'eeters een afkeer van. De reuck vergelijckt sigh al vry met die van onse Knoploock: Derhalven deese Vrught oock Stinckert werd geheeten. Doch alsmense eens geproeft heeft, schijndse de soetste en beste kost onder alle Spijsen te zijn. Iae, soo hoogh werdse van de leckerbecken geaght, datse meenen, niemand kan'er sigh sat aen eeten. Werd oock geteld onder d'aldergesondste en heylsaemste Vrughten.

De Pisangh, van d'oude Bananas, of Indiaensche Vijgen genoemd, + wast aen een taemlijck-dicke Stam, eerder een Struyck als een Boom gelijckvormigh; en die van d'Elephanten seer begeerigh werd gegeeten, wegens sijne weeckheyd en sappigheyd. De blaederen sijn boven maten fijn, weeck, effen, en groot. Eenige hebben de breedte van twee, de lenghte van vijf of ses voeten. Men geeft voor, dat onse eerste Ouderen Adam en Eva met deese blaederen haere Schaemte souden bedeckt hebben. Elcke Stam schiet niet meer als een eenige Tack uyt; waer aen dickmael wel honderd of meer Pisangs of Vijgen sitten. Deese sijn langhwerpigh, en in 't eerst groen. Daer nae, alsse rijp werden, krijgense een geele en langhvormigh-ronde Schel; en hebben een seer aengenaeme smaeck.

Desgelijcks is seer welsmaeckend de Boom-vrught Ananas; + bynae

soo groot als een Citroen; hoogh-geel van verwe, en van een seer aengenaeme reuck. Deselve is boven gekroond met een boschje bloemen en blaederen. Valt seer sappigh; en schijnd van verr' d'Artichocken byna gelijckvormigh, doch heeft geen prickelen. De middelste groote Stronck, daer de Vrught aen wast, is ontrent twee voeten hoogh; en beset met vijfthien of sesthien blaederen. Diese wil eeten, moet de buytenste Schel weghneemen. 't Overige tot schijven snijden; en deselve in Wijn of Water leggen; op dat'er de bijtende kraght, welcke anders bleynen op de tongh veroorsaeckt, uytgetrocken wierd. + Door deese haere scharpheyd verwecktse in de geene, die'er te veel van eeten, een ongeneesbaere Buyckloop; of wel geheel de Bloedvloed.

Men vind oock binnen en buyten Batavia Wijnstocken, + welcke driemael in 't Iaer Druyven voortbrengen, van een seer aengenaeme smaeck.

Eenigh gewagh moeten wy maecken van d'Indiaensche Cocos-boom, + welcke onbeschrijflijck veel nuttigheden verschaft. Hy heeft een seer hoge reght-opgaende Stam, met seeckere Knobbels als in veele Gewrighten verdeeld. Sijn Hout is niet vast, maer seer spongieus, vol gaetjens. De Wortel is kleyn; echter kanse sulck een swaere last draegen. Deese Boom wast door geheel Indien. Heeft geene Tacken; maer spreyd sigh boven uyt in enckele lange blaederen. Onder deselve, dight aen de Stam, wassen de Cocos-noten, tot thien of twaelf toe aen malkander gekoppeld, soo groot als een Struyssen Ey. Eer deese Vrught rijp is, werdse genoemd Lanho. + Is vol Water, of Zap; 't welk de reysende personen, die niet overal Rivieren of Putten vinden, seer wel te pas koomd, om haeren dorst daer meë te verdrijven. Want van de Canarijnen konnense een Lanho kopen voor een seer geringe prijs. Uyt dit Water ontstaet eyndlijck de Kern, welcke wit is, en van smaeck als die van een Haselnoot. Echter eetense de Lieden niet geerne, maer laetense voor haere Slaven; alsse te voren de Melck daer uytgeparst hebben, waer meë men de Rijs koockt.

Door geheel Indien werd een seer grooten Handel met deese Cocos-noten gedreven. + Men vervoerdse wijd en breed. Van de binnenste bruyne Schael kanmen Drinckvaten vervaerdigen. De buytenste werd gedrooghd; en vermitsse gantsch veeseligh is (soo datmense bynae kan afschellen als Hennip), kanmen'er stercke touwen van draeyen; welke door geheel Oost-Indien werden gebruyckt. Doch sy moeten alleen in sout Water komen, want in 't soete verdervense. Met de veeselige stof deeser Schalen stoppen oock d'Indianen de reeten en scheuren in de Scheepen; gelijck sulcks by ons met Werck geschied; doch de Cocos-stof werd hier toe voor veel beeter gehouden.

't Hout deeses Booms, + alhoewel seer sponsaghtigh, is, wegens sijne lenghte, tot veele dingen dienstigh. Want in de Maldivische Eylanden maeckens''er geheele Scheepen van; op soodaenigh een wijs, dat'er niet een eenige Ysere Nagel aenkoomd. 't Hout werd behoorlijck t'saemgevoeghd, en met Touwen aen malkander geheght. Selfs de Zeylen

sijn bereyd van de blaederen der Cocos-bomen. Men gebruycktse desgelijcks, om de Huysen daer meë te decken. Men maeckt'er Hoeden van, welcke gantsch fijn en saght sijn; maer oock vry dier. Uyt d'inwendige Kern parstmen Oly: De gedrooghde Vrughten, welcke men gintsch en herwaerts vervoerd, draegen de naem van Capra.

Wanneer d'Indianen geen Cocos-vrughten willen hebben, + soo snijdense de Bloessem der Cocos af. Daer nae bindense dight daer aen een Kruyck met een engen hals, genoemd Collao. De mond, of 't gat in de Kan, of Vat, smeerense met Leem soo dight tegens de sneede aen, dat'er gantsch geen Wind of lught kan uytkomen. Dus druypt de Kruyck binnen weynige daegen vol Water, van haer Sura genoemd; seer soet en lieflijck te drincken. Uyt deese Sura weeten de Canarijnen en Malabaren veelerley seer nuttige dingen te bereyden, als, Wijn, Oly, Edick, Brandewijn: Iae oock, sy koocken'er Suycker van. Van 't inwendige des Booms kan men seer schoon Schrijf-pappier maecken.

Deeser wijs gebeurd het dickmael, + dat d'Indianen gintsch en herwaerts over Zee varen, enckelijck, in en met 't geen van de Cocos-bomen koomd. 't Schip, de Laedingh, haere Spijs en Dranck, Kleederen en alles is van de Cocos-bomen gekomen.

't Is genoegh bekend, + dat de Cocos-boom is te stellen onder de Palm-bomen; wegens de grootte, inwendige en uytwendige gelegenheyd en gelijckheyd, welck hy met deselve heeft. Echter is'er dit onderscheyd tusschen, dat de Cocos-bomen Noten; de Palm-bomen Dadelen voortbrengen. De Dadel-bomen sijn eygentlijcke Palm-bomen; welcke na 't onderscheyd der Landen verscheydene gestalten aenneemen, en verschillende Vrughten draegen.

't Alderbeste Palmen of Dadel-Land is Africa; + insonderheyd 't magere Biledulgerid, of Numidien; en 't Sandigh Arabien. Want deese Bomen weeten haer sap uyt 't alderheetste Sand te trecken.

Van de Palm-boom, welcke Dadelen voortbrenghd, en oock van de Cocos-boom, sullen wy noch dit seggen; datse van beyderley Geslaght, Vrouwlijck en Manlijck zijn. + Wanneer twee Bomen van 't een en 't ander Geslaght nevens malkander staen geplant ('t welck gedaen werd om dies te meerder Vrughten te bekomen) soo kanmen, niet sonder groote verwonderingh, aenschouwen, hoe de Wijfjens-boom van de Mannetjens-boom werd begunstighd. Hoe Magnetisch en gelijck als vyerigh sigh d'eene nae d'andere buyghd: Hoe gewilligh 't Wijfje 't Manneken haere telgen toestreckt; tot datse beyde malkander met haere lieflijck-groenende armen bereycken, omwickelen, omhelsen, en gelijck als kussen.

De Carmelit à S. Trinitate (van andere genoemd à S. Terete), + schrijft van deese Bomen in Itinerar. Orient. lib. 7 cap. 8., dat de Mannekens seeckere witte Materie draegen, welcke derselver Eygenaers op seeckere tijden, even als een zaet, in d'opene Tacken en Spleeten leggen. Anders souden de Dadel-kernen, wanneerse uytkomen, niet rijp werden,

maer verdorren; sonder yet anders te leveren als de Schalen en d'ontijdige Kern.

Van dit seer seldsaem en verwonderens-waerdigh Boom-Houwlijck kanmen oock naesien Philostratus in Imaginibus: + Desgelijcks Galenus lib. 6. de loc. affectis. Maer noch veel seldsaemer luyd 't geen Ammianus Marcellinus lib. 24. hier van schrijft. 't Palm-Wijfken werd bestreecken met 't Zaed van 't Palm-Manneken, op dat het moght vrughtbaer werden. Klaerlijck kanmen bespeuren de liefde-drift deeser Bomen tegens den anderen; vermitsse malkander als met een seer groote genegenheyd en tegen-gunst, geduerigh haere Telgen toereycken; even als wildense door dit Teken, gelijck door een wenck, weersijds d'een d'ander verseeckeren van haere liefde. Geene Stormwinden konnen haer van deese gunstbewijsen afhouden.

Indien men deese groenende Bruyd niet bestrijckt met 't Zaed van haren beblaederden Bruydegom, + waer vanse als beswangerd werd, soo geeftse sulckerwijs Vrughten, dat deselve eer verdord en gestorven, als rijp sijn, en noyt tot haere volkomenheyd geraecken. Iae, 't geen noch vry seldsaemer is, indien de Hovenier, of Palmbomen-hoeder, niet weet, tegens wat voor een Mannekens-Palmboom de Palmin in liefde ontstoocken is, soo besmeerd hy haere Stam met seeckere Salve; welckers reuck de Boom, die haeren Liefsten is, natuerlijck aenneemd, en daer door sijne genegenheyd tot den Vrouwlijcken Boom te kennen geeft.

Ter dier oorsaeck sullen voorsightige Palm-hoeders, + om d'onvrughtbaerheyd en gelijck als Mis-geboorten der Wijfkens te voorkomen, de Mannekens en Wijfkens-bomen gemeenlijck sulckerwijs planten, dat de Wind 't Stof van den Manlijcken Boom drijft op de blaederen des Vrouwlijcken. D'ervaerenheyd heeft geleerd, dat, wanneer men op sulck een wijs handeld, de Vrughten der groene Palm-moeder noyt mislucken, maer altijd tot haere volle rijpheyd komen.

Wat voor een onbegrijpelijck Wonder steeckt hier in! + En wat al Schatten van onnaspeurlijcke Vreemdigheden leggen noch verborgen in 't seer groote Thresoor der groot-maghtige Natuer! Hoe veel onuytgevorschte dingen begrijptse noch in haer' ongrondlijcke diepte! Maer oock, indien de Bomen, die doch geen gevoellijcke, en alleen een groeyende Ziel hebben (om hier met de Natuerkundige te spreecken), malkander soo blijcklijck beminnen, hoe veel meer betaemd het dan de Menschen, die niet alleen een gevoelende en levendige, maer oock een vernuftige Ziel hebben, malkander goedgunstigh te sijn, en d'een d'ander als sigh selven te lieven; gelijck hier op sulck een Aenmerckingh maeckt E. G. Happelius, in Relat. Cur. Tom. 1. pag. 687.

By deesen Palmboom moet ick noch voegen d'Indiaensche Wolboom; + die dickmael soo hoogh opwast als de Dennenboom; en sijne Tacken verspreyd in een gelijckstandige orde. De Vrught, wanneerse rijp is, vergelijckt sigh met de Beucken-korlen. Werd in vier deelen gekloofd; en dan koomd'er de Boomwol uyt voort, in de grootte van kleyne Pil-

len; in welcker midden swarte Korlen leggen. Doch vermits deese Wol seer kort is, soo werdse niet versponnen; maer alleen gebruyckt om Kussens daer meë te vullen.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen