Logo DBNL
Drie seer aenmercklijcke reysen nae en door veelerley gewesten in Oost-Indien; gedaen van Christophorus Frikius, chirurgijn: Elias Hesse, bergh-schrijver: Christophorus Schweitzer, boekhouder; yeder bysonder, van 't jaer 1675, tot 1686 (1694)

Drie seer aenmercklijcke reysen nae en door veelerley gewesten in Oost-Indien; gedaen van Christophorus Frikius, chirurgijn: Elias Hesse, bergh-schrijver: Christophorus Schweitzer, boekhouder; yeder bysonder, van 't jaer 1675, tot 1686

(1694)–Christoph Frick, Elias Hesse, Christophorus Schweitzer–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

III. Hoofd-stuck.

Batavia voortijds Jacatra. Gelegenheyd en Sterckte. Beschrijvingh. Rivier Jacatra. Kasteel. Lustige Wandelwegen buyten de Stad. Rijsvelden. Woningen der Chineesen. Batavia overtreft alle andere Indische Steeden. Oorlogh der Hollanders tegens den Grooten Ma-
taran om Batavia. Met d'Engelsche. Hoe Jacatra van haer veroverd, verbrand, en op deselve Plaets Batavia gebouwd is. Voortgangh der Oost-Indische Compagnie. Suyckervelden. Suycker-Ried. Hoe 't selve geparst, en tot Suycker bereyd werd. Waterval. Eygentlijck beright van den Chineeschen Afgods-tempel by Batavia; en wat de Schrijver daer in heeft aengemerckt. Afgodischen Duyvels-dienst; met de soo grouwlijcke als seldsaeme Ceremonien daer ontrent. Watse van God en van de Duyvel geloven. Verhael van der Batavische en anderwegen verstroyde Chineesen afkoomst. Haere Zeeden, Gewoonten, en andere aenmercklijckheden. Spreeckwoord van haer selven, en van andere Natien. Verder beright van de Chineesen. Haere grouwlijcke Speelsught; en aenmercklijckheden daer ontrent. Huysen. Chineesch Kerckhof buyten Batavia. Offerhanden aen den Duyvel. Begraefnis van een Chinees. Beschrijvingh van de Pinang, en Arrecka, door geheel Indien by Vrouwen en Mannen geknauwd. Kust van Java. Crocodillen, en aenmercklijckheden van deselve. Voorbeelden. Ongemeen Wondergeval met een Slangh, en een van hem ingeslockt Kind. Ander seer seldsaem Geval tusschen een Soldaet, Tijger en Crocodil by Batavia. Verder beright van de Crocodillen, en sonderlingheden van deselve; met Voorbeelden. De Chineesen houden haer vleesch voor een delicate Spijs.

DE Stad Batavia, + voortijds genoemd Jacatra, of Jaccatra, leght, met haer Kasteel, op de hooghte van 6. Graden en 10. Minuten onder de Zuyd-Pool; op 't Eyland Java Major (Groot-Java), twaelf Mijlen van Bantam, en dwars over de Rivier Jacatra. Is seer wel bevestight, + en voorsien van een stercke Ringh-muer, opgebouwd van gehouwene Steenen; veele Bolwercken; breede Water-graghten; stercke Poorten en Val-Bruggen. Midden in de Stad aen de Rivier Jaccatra leght een vierkante stercke Reduit; van welcke de gantsche Stad en 't Kasteel kan beschoten werden.

In de beste plaets der Stad sietmen een heerlijcke Kerck. + Behalven deese noch een andere, in welcke de Christlijcke Religie werd gepredickt in de seer aengenaeme en lieflijck-luydende Maleische Spraeck. Boven dien geschieden op de Sondagen Predicatien in 't Kasteel voor den Gouverneur-Generael en de Heeren Raden van Indien. Voor de Nieuwe Poort, op den wegh nae Jaccatra staet noch een Kerckje; in't welck werd gepredickt in de Portugeezsche Tael. Dus werd hier, even gelijck in de Vereenighde Nederlanden, de Gereformeerde Leere tot op deesen dagh voortgeplant, en onderhouden.

Dan noch heeft deese Stad een aensienlijck Raedhuys; + een Wees,

een Siecken, een Spinhuys; in welck laetste men gemeenlijck vind de Batavische boose Wijven, welcke haere Mannen niet getrouw zijn. Deese Stad voor sigh selven is taemlijck-groot, en seer Volckrijck. Men siet daer seer kostlijcke Steene-gebouwen, + brave breede Straeten, bewoonde Graghten, lustige Burghwallen, Steene Bruggen, aensienlijcke Bazars, of Marckten, welke dickmael vervuld sijn en krioelen van Nederlanders, Mooren, Chineesen, Javanen, Malayers, Maccassars en andere Indiaensche Volckeren.

De Stad en 't Kasteel werden door een groote Plaets en breed Water van malkander afgesonderd. + 't Gedaghte Kasteel leght aen den Oever der Zee, en aen de Rivier Jaccatra; op welcke daeghlijcks Prauwen, Chaloupen, Juncken, Iaghten, en andere Vaertuygen af en aen vaeren.

Dit Kasteel Batavia heeft vier stercke Bolwercken, + genoemd de Diamant, de Rubijn, de Saphir, en de Parel. Oock seer stercke Mueren, diepe Graghten, kostlijcke Poorten en Valbruggen. Is overvloedigh voorsien van alles wat tot den Oorlogh werd vereyscht.

Rondom de Stad heeftmen seer lustige Wandelweegen, + langhs de Landeryen, Boomgaerden, Hoven, aengenaeme Lust-huysen en Woningen. Op 't alderbehaeghlijckste kanmen sigh hier verlustigen, en in seeckerheyd gaen wandelen. Daerenboven vindmen buyten Batavia, een halve Mijl van de Stad, en verder Landwaerts in, verscheydene Schanssen, + Afsnijdingen, Reduiten, Blockhuysen, en andere Wercken van bevestigingh, welcke de Stad beschermen tegens allen aenval, die de Javanen eens moghten doen. Deese sijn beset met Hollandsche Soldaten, en genoemd Jaccatra, Anschol, Maron, Noordwijck, Rijswijck, Vijf-hoeck, en Angee. In 't gemeen leggense by vrughtbare Rijs-landen, + daer veele honderden Javanen en Chineesen wonen, in hoogh-verhevene Hutten, gelijck als in de lught, om voor de Tijgers en andere wilde Dieren verseeckerd te zijn. Van 't eene Huys tot 't andere gaet een Touw, bereyd van gewascht Ried. Aen 't selve is verscheyden Klapper-werck gemaeckt, om door dit gerinckel de Vogelen van de Vrughten af te drijven. Voor de Nieuwe Poort staen verscheydene Water-molens, welcke werden gedreven van de Stroom Jaccatra.

Uyt 't geen alreeds is verhaeld, blijckt genoeghsaem, + dat de Stad Batavia, aengemerckt nae haere tegenwoordige gelegenheyd, alle andere Indiaensche Steeden verr' overtreft. Gelijck dan ook deselve is opgevuld met allerley Natien; en al van Anno 1619. tot heden toe is geweest de Hoofd-stad en 't Comptoir der Hollandsche Oost-Indische Compagnie; de Stapel aller Koopmanschappen, derwaerts gevoerd werden de versaemelde Waeren van alle andere Comptoiren in Indien, en van daer voorts nae Holland overgebraght door de Iaerlijcks daer heenen afgesonden werdende Retour-Vlooten. Sy heeft een seer bequaeme Zeeboesem, bedeckt door veele kleyne Eylanden; derhalven men hier een verseeckerde en seer bequaeme Ancker-plaets vind.

De Hollanders, + eerse meester van Jaccatra wierden, en naederhand de Stad Batavia daer bouwden, hebben groote Oorlogen moeten voeren tegens den Koningh van Japatra, of den Grooten Matran, die sigh Keyser van geheel Java noemd. Hy heeft wel tot tweemaelen toe, en de laetste mael Anno 1629., onder den Prins van Madure, met een ontelbaere meenighte volck de Stad Batavia belegerd gehad; doch moest t'elckens, sonder eenige verrightingh, weer opbreecken, en de Nederlanders, tot sijne hooghste schimp, laeten behouden 't geense besaeten.

Desgelijcks had sigh oock te voren tusschen d'Engelsche en Hollanders, + wegens de bekomingh en 't besit van Jaccatra, een openbaere vyandschap aengesponnen. Beydersijds deedense een Zee-slagh, welcke van 's middaghs af tot op den avond duerde; in dit Gewest noyt op sulck een wijs gesien of gehoord. + Eyndlijck heeft de Hollandsche Admirael Coen, uyt de Moluckische Eylanden gekomen, met seventhien Zeylen de Stad Jaccatra veroverd, en tot de grond toe afgebrand. Waer op gevolghd is, dat de Hollanders, op de Plaets daer Jaccatra had gestaen, deese seer heerlijcke Stad Batavia hebben gebouwd. D'Engelsche moesten sigh begeven in d'Enge Straet, genoemd Sunda, welcke leght tusschen Groot-Java en 't Eyland Sumatra. Met'er tijd sijn de Hollanders op dit Eyland soo maghtigh geworden, datse niet alleen Heeren van Batavia sijn, maer oock, by mijnen tijd aldaer, alreeds de Koningh van Bantam (over welcke saeck sy noch niet tot een verdragh sijn geraeckt met d'Engelsche Oost-Indische Compagnie), + en haest daer nae oock den Grooten Matran, haer Cijnsbaer gemaeckt, en alsoo de Souverainiteit van 't seer groote vrughtbaere en rijcke Eyland Java door de Wapenen aen sigh gebraght hebben; waer van hier nae yets meer sal gehandeld werden.

De gemelde Buytenwercken tot bevestigingh deeser voortreflijcke Stad Batavia sijn voorsien met veele Suycker-velden, + al t'saemen beset met Suycker-Planten, nae de wijse, gelijck by ons in Duytschland de Taback (welcke hier oock in een taemlijcke veelheyd werd gebouwd), en de Kruyd-Planten werden verplant.

Als dit Suycker-Ried, ter hooghte van twee Mannen lenghte, + opgewassen, en rijp geworden is, werd het afgesneeden, en op groote Karren, van welcke yeder elf-honderd en vijftigh ponden Rijs kan laeden, door een Buffel nae de Suycker-Molens gevoerd. Dit slagh van onguere Ossen is tot dit werck van haere Regeerers, of Leyders, soodaenigh afgeright, datse met haere voorste Beenen neerknielen; de Kar selfs op den neck vatten, en sigh inspannen. + Oock spandmen by d'uytparssingh des Suycker-Rieds altijd een paer Buffels in de Suycker-molen by de Pars: In welcke 't gemelde Ried driemael werd afgeparst. Het daer uyt gelopene sap, 't welck door een Canael voor den Oven in een ronde Kuyp loopt, en uyt deselve in twee groote Vaten werd geschept, gietmen in de voorste twee Ketelen (welcker vier in een Oven nevens malkander gemetseld, en te voren met Suycker-water uytgeslagen sijn); en werd allenxen saghtlijck gekoockt, tot dat het byna droogh

werd. Onder 't koocken werd 't opgeworpene schuym afgenomen, en in de naeste Ketel geschuddet: + 't Welck naederhand, als 't groofste daer van afgesonderd, en op den bodem des Ketels geset is, weer daer uytgeschept, en als 't eerste Suycker-water gesooden werd. Het op den bodem leggende dicke grond-sap werd door een groote Loogh-doeck in een Vat geseyghd, en d'andere suyvere Suycker gelijck gemaeckt. Voorts werd d'afgesodene bruyne Suycker in groote Potten gedaen, en bewaerd; naederhand in de Stad door een Chinees geloutert, en tot gecandeerde bruyne en witte Suycker gebraght.

Als ick, + wegens mijn' onpaslijckheyd, nevens een goede Vriend, in een soo genoemde Corambay, of overdeckte Schuyt, uyt de Stad Batavia over de groote Rivier Jaccatra nae mijnen aengenomenen Inlandschen Doctor voer, passeerden wy op even deese Vloed, tusschen de Boomgaerden en Huysjens, op d'Oost-Indische wijs seer lustigh en aengenaem gebouwd, voorby de Waterval, waer van de gantsche Stad, 't Land, en de Vloot haer Drinck-water heeft; en die aght voeten hoogh uyt sijn eygen Canael afvalt. Wy namen onse cours na der Chineesen Tempel; welcke ick bevond op de volgende wijs gesteld te zijn.

't Was een seer oud steenen Gebouw, + nae de Chineese manier, en met gebackene Muer-steenen bedeckt. Aen de vierkante Poort stonden twee Steenen Afgoden, die bynae de gedaente van eenen Salvator vertoonden. De Tempel was soodaenigh gemaeckt, dat hy den Voorhof, of veel meer 't voorste overdackte deel desselven, gelijck als door een vierkante openingh van 't aghterste afsonderde. In deesen Voorhof des Tempels hingh een groote Lantaerne; gelijck dan oock gintsch en herwaerts eenige kleyne diergelijke; met verscheydene Figueren van allerley verwen vercierd. Op elcke sijde waeren twee Altaren, en op yeder stond een Afgod: Voor deselve een langhwerpigh Roock-vat, waer in 't Reuckwerck brandde.

Voorts, op yeder sijde stonden, + op twee lange verhevene Bancken, aghtthien, d'eene helft Mans, d'andere Vrouwspersoonen-Beelden, elck een half El hoogh, sittender wijs gesneden, met Goud en Silver-verwen opgepronckt. Deese Afgoden waren gevormd na veelerley Menschen-gestalten. Doch voor haer waeren noch Roock-vaten noch Reuckwercken gesteld. 't Choor was met een Houten Staeckelsel van 't andere deel des Tempels als afgescheyden, en met twee Deuren voorsien. De gedaghte aghtthien Goden en Godinnen stonden in dit Choor, niet verr' van de drie in 't selve geordonneerde Altaren; waer nae toe men moest klimmen over eenige Trappen. Reght tegens over den grooten Altaer saghmen een langhwerpigh Tafelken; en op 't midden een Reuck-Altaer van Tin, sonder Reuckwerck. Weersijds laegen twee van Hout gemaeckte dingen, bynae een Oorloghs-Helm gelijckvormigh; + waer op sy slaen met een Le'er overtrocken Hout ten tijde des Offers, en soo dickmael sy sigh voor haere Afgoden bucken. De drie groote Altaren in 't Choor stonden in drie bysondere Hallen, met Houtene Stijlen afgeschoten. De middelste Hal streckte sigh ontrent de lenghte eener El voor de twee an-

dere uyt; voorsien met allerley Sijden-cieraed, gelijck by de Roomsch-Catholijcke. Op deselve stonden haere drie Hoofd-Goden. De swangere Vrouwen besoecken de middelste, om voor haere Vrught t'offeren. De daer op staende Afgod vertoond de gestalte van een Vrouwspersoon; maer de twee andere sijn van Manlijcke gedaente.

In 't voorste deel des Tempels, + reght boven de Deur, hingh een opschrift; 't welck bestond in vier Chineesche woorden, die wy niet leesen konden. Een diergelijck hingh boven den hogen of middelsten Altaer in 't Choor, op een groene Grond; beduydende, gelijck ons beright wierd, haeren Calender, of Almanack. Had oock niet meer als vier woorden; welke beteeckenden de naem haers Keysers; nae wiense altijd haere tijdreeckeningh righten, en weer vernieuwen. 't Derde hingh boven den gedaghten Altaer, onder de Iaer-reeckeningh, of Almanack: Doch de beteeckeningh hier van woumen ons niet bekend maecken.

Soo veel wy de tael verstaen konden van eenen harer Papen (vry sterk en vollijvigh) gaf hy ons, + op onse gedaene vraegh, tot antwoord, dat in deesen Tempel geen ordentlijcke Godsdiensten op seeckere daegen werden verright; maer dat elck van der Chineesen Religie daer in quam, om te bidden, wanneer hy wou. Ter sijden deesen Tempel was een Deur, door welcke men over een langhwerpige Hof (Voorhof) kon gaen nae der Papen Cellen, of Klooster. Deese Cellen waeren laege, opene Hutten; gebouwd van Bamboes-Ried en dunne Plancken. Aghter den Tempel van deese Cellen stond een Boomgaerd, beset met Vrught-bomen. Van daer ginghmen door een Deur op een groote Plaets, daer een andere Tempel stond; met Staecketselwerck onderscheyden; doch door Plancken soo hoogh boven d'aerde afgeschoten, dat geenen Man, hoe groot hy oock sijn moght, daer in kon sien. + In deese Ruymte waeren twee Deuren; en, voor soo veel men met groote moeyte kon gewaer werden, daer in waeren gesteld allerley Kisten en Kassen. Buyten voor 't Traly of Spijlwerck hingh een groote ronde Lantaern. Voor 't selve Tralywerck stond een groote Tafel; waer op sy 'snachts leggende waecken. In den langhwerpigen Hof tusschen den Tempel en de Cellen haddense een kleynen Aep, diense een Hoen voorhielden, en hem afrighteden, om sigh met 't selve te vermengen. Waer uyt de beestlijcke onreedlijckheyd deeser Heydensche Chineesen genoeghsaem kan afgenomen werden. Dus veel van haeren Tempel.

Wat haeren Godsdienst betreft, + deselve is soo ellendigh, als Godloos. Men kan haer deselve dickmael op Batavia sien verrighten; daer de Chineesen voor haere Huysen eenige Toneelen opstellen; en op deselve haere Heydensche Afgoden en Duyvelen, nevens brandende Wasch-kaerssen, setten. Onder deese haer' Afgoden sijn sulcke vervaerlijcke Duyvels-gestalten afgebeeld, datmen over d'aenschouwingh der selve sigh moet ontsetten. Yeder onder haer moet voor deese Beelden en Figuren sigh buygen en neer-bucken. Insonderheyd toond de Paep (die dickmael een lange tijd op sijn aengesight blijft leggen, en met de mond

't een en 't ander murmeld) sigh by deesen handel, die meest by naght, of 'smorgens met 't aenbreecken des daghs geschied, seer aendaghtigh.

Hier op werd deese stomme Blocken, + deese Duyvelsche Afgoden, d'Offerhande voorgesteld, welcke bestaet in lecker-toebereydde Spijsen, aengenaeme Vrughten, lieflijcke Speceryen, en schoone Bloemen, in veele kleyne Schoteltjens opgedraegen: Welcke deese Duyvel-aenbidders met een seer groote eerbiedigheyd, en geduerige sughten onder haere gebeeden, den Menschen-moorder opofferen. Als dit verright is, neemd de Huysvader, of de voornaemste onder den hoop, eenige stucken van gescheurd Pappier, waer op afgebeeld staen allerley Helsche Grillen, Duyvels-koppen, Beeren-klauwen, en Draecken-backhuysen. Deese werpt hy, met betoningh van een groote ootmoedigheyd, in 't vyer, en mompeld daer onder eenige woorden, somtijds luyde, somtijds saght. Ondertusschen verwaghten d'andere d'aenkoomst des heylloosen Spoocks.

Wanneer de Duyvel (welcke de Chineesen in 't gemeen Joosje noemen) by dit aengenaeme Spijs-offer sigh niet laet sien, + soo staen de naeste Vrienden en Bloedverwanten gantsch treurigh: Gaen in een ronde kringh op d'aerde neersitten; en eeten d'Offerhande op. De Vrouwen moeten waghten, tot dat de Mannen haere Maeltijd binnen hebben. Dan settense sigh oock neer, en maecken sigh vrolijck met de besmeurde overgeblevene Brocken.

Op deselve wijs vereerense oock daeghlijcks den Duyvel in haere donkere Bedelaers-hutten met geduerigh-brandende Lampen en Wasch-kaerssen: + Desgelijcks met andere Offerhanden; even als ware hy den Almaghtigen God. Van wiense wel weeten, dat hy de Schepper van Hemel en Aerde is; doch seggen: + Van hem koomd niet anders als goed; derhalven gantsch onnodigh is, sigh voor hem te vreesen. Doch de Duyvel is een seer maghtigh Vorst der Weereld, die de Menschen met duysendderley plaegen en straffen grouwlijck kan tormenteeren, en om 't leven brengen. Derhalven moet hy gevreesd, met Offerhanden versoend en te vreeden gesteld werden.

Maer 't sal niet ondienstigh sijn, + van deese Heydenen selfs yets te spreken, en den Leeser van haer 't volgende beright te geven.

Deese Chineesen, Afsettelingen der reghte Chineesen, + sijn verstroyd op Batavia, Bantam, Sumatra, voorts in alle andere Landen en Eylanden der Oost-Indische Koninghrijcken, gintsch en herwaerts; even gelijck de Joden over den gantschen Aerdbodem sijn verdeeld. De minste sijn in China, de meeste in de nu genoemde Landschappen geboren. Haere Voorvaderen, uyt China gesproten, hebben deesen naem haere Naekomelingen meë-gedeeld; haere Gewoonten, Zeeden en Godsdiensten deselve naegelaeten. + Meerendeel neemense Indiaensche Vrouwspersoonen ten Houwlijck; en werden daer door looser van verstand, listigh in de Koophandel, en bedrieghlijck gelijck de Joden; yverigh om d'een d'ander, voornaementlijck de Christenen, een greep af te leeren. Tref-

lijcke Meesters sijnse in allerley Handwercken, Konsten en Weetenschappen: + In 't gemeen doortrapt: Ervaeren in de Schip-Vaert: Liefhebbers van allerley Speceryen, Kruyden en Bloemen: Seer geneegen tot de veelheyd van Wijven: Versot op Speelen en Dobbelen: Hoflijck in woorden en Complimenten: Ernstigh in al haere handelingen: Eyndlijck, 't welck aldermeest te beklagen is, ellendige Duyvel-Dienaeren.

Haere Kinderen, + welckese gemeenlijck tot op haer sevende, aghtste of negende Iaer naeckt, of alleen met een light Kleedje bedeckt, laeten lopen, besmeerense, wanneerse aen haer eenigh gebreck bemercken, van 't Hoofd tot de voeten met Borreborry. Dit is seecker slagh der geele Indiaensche Saffraen, welckese vermengen met Cocos-oly, Sandel-hout, en diergelijcke Stoffen. Wanneerse nu grooter werden, onderwijsense deselve in Leesen, Schrijven, Reeckenen en Boeckhouden; (waer toe sy echter alleen seeckere Characteren of Teecken-beelden gebruyken); voorts in allerley Konsten en Handwercken.

Tot 't schrijven en leesen haerer Spraeck hebbense over de tsestigh-duysend Figueren of Letteren van noden; + en nauwlijcks drie-honderd verscheydene woorden; welcke dan noch byna al t'samen enckele Monosyllaba, of alleen van eene woord-greep zijn. In plaets dat d'Europaeische Natien in haere Spraecken veele woorden, weynige Letteren hebben, soo is 't by haer reght anders gesteld. Weynighe woorden, veele Letteren hebbense. Een eenigh woord werd met verscheydene Toonen uytgesproocken, en heeft t'elckens sijne bysondere beduydingh: Wanneerse spreecken, soo is 't bynae even als wanneer wy singen. Haer gemeen Spreeckwoord is: + Alleen de Chineesen hebben twee oogen: D'Europaeers maer een: Alle andere Natien sijn blind. Haere Dochteren leerense oock Naeyen, Bordueren, Breyen, en alle andere Vrouwlijcken arbeyd. In allerley Koopmanschaps-handelingh werdense onderweesen, en afgeright. De Maeghdekens, alsse noch in haere teedere kindsheyd sijn, doense de voeten besluyten in daer toe gemaeckte Vormen, op datse niet groot moghten aengroeyen, maer seer kleyn blijven. Dit veroorsaeckt, datse naederhand of gantsch niet, of seer beswaerlijck gaen konnen.

Al de Chineesen draegen lange witte Kleederen, + bynae als Hembden toegesteld; met lange neerwaerts-hangende Mouwen. Deese Hembden, of Cabayen, welckese meerendeel over de Schouderen hebben hangen, bedecken haere Broecken; die by sommige kort sijn, by andere tot op de voeten komen. Sy draegen Pantoffelen sonder boven-le'er; welcke tusschen de groote en d'overige Teeën door een ronde Spangh, of Gesp, werden vastgemaeckt.

De Manspersoonen laeten haer Hoofd-hayr vleghten, + en om 't aghter-hoofd leggen. Sulcker wijs beminnense haer Hayr, dat veele sigh liever 't leven lieten beneemen, als datse haer 't selve souden laeten afsnijden.

D'aensienlijckste onder de Chineesche Manspersoonen draegen, +

praghtswegen, een gestrickt Netje op haer Hoofd, om haer Hayr daer meë te vercieren. Iae, sy bestrijcken 't met Cocos-oly, op dat het glad sijn, en blincken moght. Meerendeel hebbense een Hayr-naeld, van Goud, Silver, of eenige andere Stof gemaeckt, aen 't Hoofd steecken. Die noyt een Chinees had gesien, sou haer niet voor Mannen, maer voor Wijven houden. Daerenboven ruckense haeren gantschen Baerd uyt. Alleenlijck laetense boven en onder de kin eenige enckele Hayren blijven.

De Vrouwspersoonen draegen langh, + ongevloghten, swart, en met Cocos-oly bestreecken Hayr; doch aen 't aghter-hoofd met een Tuyt t'saemgebonden. Eenige der haere hebben een fijn, dun, light Kleed, als Kamericks-doeck, of Floers, uyt Boom-wol (of Cottoen) gemaeckt, los over de bloote Borsten hangen. Andere daer tegens gaen met den boesem gantsch bloot; behalven datse 't Cottoene Lught-kleed (Fotas) wat hoger als andere Indiaensche Vrouwen, over haere neerhangende borsten omslaen, met een drie of viermaelige windingh rondom haer ligchaem. D'over-kleederen hangen haer tot op de voeten. De Chineese Manspersonen sijn taemlijck wit; doch de Vrouwen wat bruyner; sommige oock gantsch swart; en meerendeel geboren op 't Eyland Baly; welcke eerst van de Chineesen voor Slavinnen gekoght, daer nae meest tot haere Wijven aengenomen werden.

De voornaemste onder haer laeten haere Vrouwen van niemand sien; + maer houdense in haere Huysen, gelijck als opgesloten. Sy neemen veel Wijven, sonder veel Ceremonien, jae dickmael meer alsse geneeren of regeeren konnen. Veeltijds moeten de Vrouwen de kost voor de Mannen verdienen, indiense niet bont en blauw geslaegen willen zijn. D'eerste Vrouw, als die d'oudste Brieven heeft, voerd, naest de Man, gemeenlijck 't grootste woord. D'andere, welcke haer selven voor de schoonste houden, stellen sigh dickmael daer tegens. Dus kijvense en veghtense veeltijds onder een, als grimmige Katten en Honden. + Iae pluckhairen meenighmael op d'openbaere Straet om des Mans Broeck; rucken d'een d'ander de Kleederen van 't lijf; en 't Hayr uyt 't Hoofd; tot datse eyndlijck, alsse genoegh bekrabbeld sijn, door de Man, als haerer aller Heer, van malkander afgejaeghd werden.

Deese Heydensche Chineesen sijn boven maten seer versot op 't Speelen. + Van de middagh af tot in den laeten avond, jae tot de middernaght toe, en noch langer, sittense in haere Hutten, of oock wel midden op de Straet, onder een Boom, geduerigh met 't Spel beesigh. Soo hittigh sijns''er in, dat sommige, wanneerse al haer geld hebben verdobbeld, Huys, Hof, Slaven en Slavinnen opsetten, jae oock Vrouwen en Kinderen: Welcke al t'saemen aen den geluckigen Speeler komen: Die dan de laetstgenoemde tot Slaven maeckt, of de schoonste onder de Wijfspersonen tot sijne Byslaepsters houd.

De grootste schande, + welcke deese Dobbelaers kan weervaeren, is deese, datse, wanneerse alles verloren hebben, dan noch 't Hayr van haer Hoofd, te gelijck met de daer in sijnde Luysen, verspeelen, D'af-

snijdingh des Hayrs is by haer d'alderhooghste schande: En de geene, welcke 't selve verloren hebben, vallen by d'andere Chineesen in sulck een haet, dat niemand onder hen haer eenige gunst of genegenheyd sal betonen. Dan lopense, als oneerlijcke Lieden, op de Weegen en Dorpen, als die by geen eerlijke Menschen derven komen. Iae veele, alles verloren hebbende, door 't Spel, vinden eer geen rust, voor datse oock haere vryheyd verspeeld, en sigh voor al haer leven tot Slaven gemaeckt hebben.

De Woningen der rijcke Chineesen sijn gebouwd van Steen, + Kalck, en andere harde Stoffen; taemlijck groot en wijd; verdeeld in Kameren en Keuckens, waer in men echter geenen Oven siet: Doch sijn niet al te suyver, vermits de Chineesche Vrouwen selfs niet al te sinlijck sijn; soo dat tusschen haer en de Slavinnen weynigh onderscheyd te bemercken is. Oock sijn de Huysen van binnen niet met Steenen gevloerd; maer de Kameren meerendeel beleght met gevloghtene Indiaensche Matten.

Die van geringer Stand sijn, + hebben meerendeel in haere Woningen donckere en kleyne Kameren, waer in men gemeenlijck, soo wel by dagh als by naght, een brandende Lamp vind. De Deuren, en Wanden, of Mueren, sijn beschilderd met Duyvels-koppen, en meenigerley verschricklijcke Wonder-dieren. Hier in verrightense dickmael haere Gebeeden, selfs in de tegenwoordigheyd van andere Lieden.

Doorgaens hebbense niet veel Huysraed; + en bekommeren sigh weynigh daer meë. 't Gewoonlijckste, dat in haere Huysen werd gevonden, bestaet in Matten, Stoelen, Bancken, Schotelen, en Kruycken; oock eenige dingen van Aerde en Koper; nevens sommige Pinangs-Beckens en andere Lomperyen. Haere Spijsen sijn veelerley, en wel toebereyd; welcke den Man door de Vrouw op een kleyne Tafel werden voorgeset, in seven of aght, somtijds oock in meer kleyne Porcellaine Kopjens, of Schoteltjens, nae gelegenheyd van haer vermogen. 't Varckenvleesch houdense voor een sonderlinge delicates. De Man sit gantsch alleen aen den Disch, of te gelijck met andere Mannen. Sy gebruycken geene Messen: + Maer in derselver plaets eetense met twee kleyne langhaghtige Stockjens; welckese houden tusschen de vingeren der regterhand, en de Spijs daer meë weeten in de mond te brengen, sonder met de vingeren aen te roeren. Wanneerse Lepel-kost voor haer hebben, konnense die met slorpen aerdigh in 't lijf krijgen. Ten eynde van 't Mael eetense Rijs, in plaets van brood, om de Maegh daer meë te sluyten. Als nu de Mannen op sulck een wijs haere Maeltijd hebben verright, staense op, en de Vrouwen draegen dan 't overschot nae de plaets daerse eeten willen.

Op seeckere tijd besightighde ick, + nevens den bovengedaghten Inlandschen Doctor, deeser Chineesen Kerkchof, 't welck buyten de Stad Batavia leght, op een vlack veld, aen de seer lustige Wegh nae't Kasteel Jaccatra. Hier sietmen een groote meenighte haerer Graven, verwulfd, of Kelders-wijs, van Kalck en Steen opgebouwd, en vercierd met Chineesche Opschriften.

Hier versaemelen de Chineesen sigh dickmael met haere Vrouwen, Kinderen en Bloedverwanten. + Veelerley kostlijck-toebereydde Spijsen en Delicatessen brengense met haer derwaerts, om daer door by den Duyvel te verwerven een gunstige hulp voor de Zielen der haere. Ter dier oorsaeck offerense hem de gedaghte Spijsen op met veel buckens en buygens; te gelijck oock een grooten Voorraed van beschilderd pappier. Even 't selve doense, wanneerse haer' overleedene begraven. De gemelde Spijsen eetense onder malkander, nae datse die eerst den Duyvel hebben aengeboden.

Terwijl wy dit Kerckhof besightighden, + wierd juyst een Chinees in onse tegenwoordigheyd begraven. De Ceremonien hier ontrent waeren seer wonderlijck t'aenschouwen. Nevens 't Graf saeten twee vermomde Vrouwspersonen, of Klaegh-wijven, welcke een jammerlijck gehuyl en geween maeckten. Als d'eene langh genoegh hier meë beesigh was geweest, begon d'andere. Ondertusschen liet d'eerste door d'Omstanders, wegens d'onlijdlijck-groote hitte, haer een Verquickinghs-dronck geven; doch 't was enckelijck water, om haere gantsch heesch-geschreeuwde keel te bevoghtigen. Dit gehuyl vervolghdense onder haer beyde, tot dat de doode begraven was. Mijnen Doctor berightede my, dat deese Klaegh-vrouwen van des gestorvenen Vrienden tot dit werck werden gehuerd, voor een seecker Dagh-geld.

Rondom 't Graf stonden brandende Wasch-lighten, + oock Reuckwerck. De Kist wierd gemetseld tusschen verwelfd Muerwerck van gebackene Steenen en Kalck; doch wonderlijck-saght, sonder geklop of gerughtmaeckingh; op dat (gelijckse voorgeven) de doode daer van niet verschricken moght. In ons wegh-gaen boodmen ons aen een gedeelte van haere op 't Graf staende Pinang. Ick weygerde d'aenneemingh; doch deed het eyndlijck noch, op toewenckingh van de Doctor; maer niet, om yets daer van voor my te gebruycken.

Deese in Oost-Indien seer gemeene Vrught Pinang, + welcke bynae allerwegen in Indien wast, werd op de volgende wijs beschreven.

De Pinang Appelen groeyen tot de grootte van een Walsche of Ockernoot, + aen kleyne steeltjens, op hooge en welrieckende Bomen, welke boven in den Top groene Telgen hebben, neerwaerts hangende gelijck een Plumagie, of Veder-bosch. Boven aen wast oock d'Areecka, sijnde als een gedrooghde Pinang. Sy werden gehouden voor cierlijcke, welrieckende, en te gelijck nuttige Vrughten; niet alleen van de voonaemste in Asia, maer desgelijcks van de Christenen; derhalven geplant in Hoven en Boomgaerden.

't Gewas Areecka is in 't eerst wat sueraghtigh, + doch seer lieflijck van smaeck; 't welck niet alleen van de Mooren, maer oock van alle Oost-Indianen dagelijcks werd gebruyckt met een ander Kruyd, genoemd Ziribo, of met Betel (sijnde sueraghtige, groote en langhwerpige Bladeren), op de volgende wijs.

Sy neemen d'afgesneedene Areecka, + of 't vierdedeel eener varssche Pinang, en winden'er een Betel-blad om. Mengen'er oock een weynigh

Kalck onder. Deese Eedele Compost knauwdmen in de mond soo langh, tot dat 't Speecksel rood is; de Betel en Pinang verteerd sijn; doch het daer aen sittende Hayrige werd uytgespogen. Dit Menghsel gebruyckense dickmael op eenen dagh. Sulcks geschied niet alleen van d'Indianen met haere Vrouwen en Kinderen, maer ook van de Nederlandsche en Portugeezsche Vrouwen en Dochteren; welke meerendeel hier op niet minder verliefd sijn als de Mannen: Iae soo seer, dat haerer eenige van den vroegen morgenstond af tot in den laeten avond dit goed in de mond hebben en knauwen, om een welrieckenden adem, vaste tanden, gesonde Maegh, en frisch Hoofd te mogen bekomen of te behouden; waer toe het insonderheyd goed is.

Daer werd bynae geene Gastery by de Persianen, + Mooren, Benjanen, Gentiven, Chineesen, Portugeezen, Javanen, en Maleyers gehouden, waer op niet Areecka of Pinang, in plaets van Banquet, en tot sluytingh der Maegh, in een Goude, Silver, of ten minsten Koper Vat, de Gasten werd voorgeset. Als d'eene vriend d'andere koomd besoecken, soo werd terstond de Pinang voor den dagh gehaeld; want dit is 't sonderlinghste bewijs van vriendschap, en beleefdheyd.

Maer of wel deese Areecka, of Pinang, 't bloed reynighd, + de Geesten verquickt, en de voorgemelde nuttigheden heeft; soo datmen Mannen en Vrouwen van taghtigh en tnegentigh Iaeren vind, welcke noch niet een eenige tand is uytgevallen, wijlse deese Vrughten op de gehoorde wijs hebben genuttighd, soo werd het echter daer voor gehouden, datse de Galrijcke, hittige personen schaedlijck is; en 't bloed in haer ontsteeckt; waer doorse lightlijck tot de Teeringh konnen vervallen. Dit sal genoegh sijn van de Pinangh en Areecka. Wy treeden tot wat anders.

De Kust Java is honderd en vijftigh Mijlen langh; + de breedte ongelijck. Seer vrughtbaer van Rijs, allerley Indiaensche Boom-vrughten, Rund-vee, Hoenderen, Endvogelen, en Visschen. Alles is voor een billijcke prijs te bekomen. Doch oock werden hier gevonden veele Tijgers, en Crocodillen, van d'Inwoners genoemd Caymans. + Deese sijn sesthien of aghtthien voeten langh; breed nae gelijckmatigheyd. Hebben sulck een harde Huyd, datmen'er met geen Musquet kan doorschieten. Oock sijn hier veel afschouwlijcke Slangen, seer schaedlijck, soo voor de Menschen, als voor 't wilde en tamme Vee. Eens wierd'er eene gevangen, die een Indiaensche Vrouw, en een Steenbock in sigh had. + Gelijck dan ook te Macasser van een Nederlandsch Stierman, daer gevangen sijnde, een groote Slangh wierd gevonden, welcke een groot Macassers Swijn had ingeslockt; doch, volgens alle waerschijnlijckheyd, stracks daer op aen deese onguere brock verstickt was. De Stierman, die in sijne Gevancknis groote honger leed, at van dit Swijn, uyt de Slangh gehaeld, met groote smaeck; en 't is hem niet qualijck bekomen.

Dit slagh van Slangen is selden giftigh. + Meerendeel verstickense in 't inswelgen van al te groote brocken. Onthouden haer in de Bosschen,



illustratie
C Luyken f


en weeten sigh om de Bomen te wickelen. Geven dus, met een nae d'aerde hangend Hoofd, vlijtigh aght, of eenigh Dier of Mensch daer ontrent koomd. Schieten dan onverwaght toe, en verworgen hem. Iae oock selfs de vliedende weetense op een wonderlijck-geswinde wijs te vervolgen. Deese onguere Slockers werden in Oost-Indien genoemd Polpogh. Sijn sesthien, aghtthien, en noch meer voeten langh; soo dick als een taemlijck-groote Linden-boom.

In Banda heeftmen een diergelijcke Slangh gevangen, die tusschen de vijf-en-twintigh en ses-en-twintigh voeten langh was. + In mijnen tijd heeft een Iager te Batavia sulck een Slangh doodgeschoten, welcke thien voeten lenghte had. Ick selfs heb de Huyd in 't Kasteel op de Diamant over dagh in de Son laeten drogen.

My is ook voor waeraghtigh verhaeld, + dat voor eenige Iaeren een Iager uyt Batavia was gegaen met sijn Wijf, die een suygend Kind by haer had, om een wild Swijn te vellen. Doese in 't Bosch waeren gekomen, wierd de Man op eenen der Bomen een Aep gewaer. Hy kreegh lust, om hem af te schieten. In 't neertuymelen viel dit Dier in een meenighte van dighte Struycken, en kon derhalven niet soo stracks van hem gevonden werden. De Vrouw leyde haer Kind by een Boom neer, om haeren Man de geschootene Aep te helpen soecken. Weer te rugg' gekomen, saghse haer kind niet ter plaets daerse 't verlaten had. Sy en de Iager liepen in grooten anghst gintsch en herwaerts door 't Bosch, doch vonden 't verloorne niet. + Eyndlijck wierdense een groote Slangh gewaer, tot eenige maelen toe met sijn ligchaem om een Boom gewonden. De Man sagh een sondelinge uytpuylendheyd aen sijnen Balgh. Vermoedde derhalven, dat dit onguere Dier de Dief sijns kinds was; en nam voor, 't selve uyt sijnen Buyck weer te haelen. Met de Bijl, die hy by sigh had, hieuw hy, in een groote woede, de Slangh om den Boom midden door, en vond in sijn Lijf de Suygelingh noch levendigh; welcke hy, tot eens yeders hooghste verwonderingh, gesond weer binnen Batavia braght.

Noch een ander seldsaem Geval sou sigh toegedraegen hebben aen 't Strand der Zee, niet verr' van Batavia. + Seecker Soldaet gingh in gantsch swaermoedige gedaghten langhs de Zeekant wandelen. Terwijl hy sigh aen den Oever neersettede, sagh hy voor hem in 't Bosch een grouwlijcken Tijger; aghter hem in de Zee een verschricklijcke en onguer-groote Crocodil. Beyde deese vernielende Dieren, 't eene te Water, 't ander te Land, soghten deesen treurigen, + in 't alderhooghste levens-gevaer staende mensch, te verslinden. De Tijger, om sigh meester van dien Roof te maecken, en d'eerste aen den Buyt te sijn, terwijl de Crocodil vast naerderde, deed, volgens der Tijgeren gewoonte, een groote sprongh nae den Soldaet; doch al te hoogh en verr', vermits hy over den neerbuckende Besoldelingh tot in de Zee by den Crocodil neerquam: Die met een groote geswindheyd de Tijger by den hals greep, en sigh met hem t'Zeewaerts begaf. Op deese wijs wierd 't eene Roof-dier 't andere ten Roof, door een vry seldsaem Geval; en

den aen sijn leven gewanhoopt hebbenden Soldaet gingh in vreede weer nae Batavia.

De Crocodil, + van d'Indianen genoemd Cayman, is van gestalte als een Haeghdis. Men teld haer onder de Dieren, welke te gelijck in 't Water en op 't Land leven. Groot, sterck, stout, en ongemeen arglistigh sijnse. Wonderlijck vermeenighvuldigense sigh. Wanneerse versaemelen willen, leght 't Mannsken 't Wijfken op den rugg', wijl hy haer, wegens sijne korte beenen, niet anders kan by-komen. Hier nae leght 't Wijfje ontrent tsestigh Eyeren, die van onse Gansen gelijckvormigh, en broed deselve uyt in tsestigh daegen; alhoewel eenige seggen, datse d'Eyeren onder 't heet Sand begraeft.

Nierembergius schrijft, + lib. xii. Hist. Natur. cap. 5., dat d'Eyeren der Crocodillen, en 't Vet, 't welckse aen de heymlijcke Plaetsen haers ligchaems hebben, even soodaenigh een reuck heeft, als de beste Muscus. Deselve Autheur verhaeld, dat dight by de keel der Crocodillen kleyne Klieren, ontrent soo groot als een Boon, werden gevonden, welcke desgelijcks een boven maten aengenaemen reuck van sigh geven. Veel andere sijn'er, welcke uyt ervaerenheyd getuygen, dat de Teel en andere Leeden der Crocodillen ongemeen-lieflijck riecken. Oock werden in Oost-Indien en in America veele Crocodillen gevonden, welcke men ter Spijs gebruyckt, wijlse even de smaeck van Kalfs-vleesch hebben; en de reuck van een behaeghlijke Muscus. Sie Jul. Caes. Scaligeri Comment. in Aristot. Hist. Animal. lib. 2. cap. 118.

Geen Dier ter weereld, + 't welck van sulck een geringen aenvangh tot sulck een grootte opwast, als de Crocodil. Ick selfs heb'er eenige, soo aen den Oever der Zee, als ook te Batavia gesien, van de Javaensche Visschers gevangen geworden, die vijfthien, aghtthien, jae dickmael meer voeten langh waeren, en de dickte van een Haringh-Ton hadden.

De Crocodil heeft een breed voorhoofd; + een Varckens-snuyt, en een mond, die tot aen d'ooren toe open staet; waer in groote witte tanden sitten, seer sterck, op de manier van Kammen. Alleen 't bovenste Kakenbeen kan hy bewegen. 't Onderste is onbeweeghlijck. Heeft, volgens 't beright der vlijtige Natuervorsschers, geene tongh; maer in desselven plaets een hayrige Huyd, aen 't kinnebacken vast-gewassen; en die'er niet van afgelight kan werden. + Groote en ronde oogen, met swarte oogh-appelen. 't Rugge-grad heeft tsestigh stercke gewrighten; welke hy, wanneer hy loopt, of sigh draeyen en beweegen wil, niet tot sijnen wille heeft. Derhalven hy reght-voorwaerts uytlopen moet, of langhsaem sijnen loop kan veranderen. Dit veroorsaeckt, dat sijnen roof hem dickmael ontslipt. En als een mensch van hem vervolghd werd, kan hy hem ontkomen, en 't leven behouden, door sigh veelmaelen geswind om te draeyen, of in de rondte te lopen. + De beenen en voeten sijn met Uytwassen, gelijck als scharpe Nagelen, gewapend; en staen ter sijden een weynigh uyt. De Staert is soo langh als 't gantsche ligchaem. De Huyd is onder de Buyck weeck, en kan lightlijck

gewondet werden. Doch boven isse soo dick als een Schild; soo datse, gelijck alreeds geseght is, door een Musquet-kogel niet kan doordrongen werden. De verwe is meerendeel doncker-grauw; soo datmen, wanneer hy in slijck leght, geen groot onderscheyd tusschen deselve en de Crocodil kan bemercken. Waer door 't dan meenighmael gebeurd, datmen by hem is, eermen sulcks vermoed had; en derhalven als vliegende van hem moet aflopen. Want wanneerse sat sijn, leggense sigh aen den Oever neer, insonderheyd by laegh Water, in de Son, doch loeren ondertusschen op haeren Roof. + Van verre hebbense de gestalte eens omgekeerden Schips. Iae, sy schromen somtijds de menschen niet, wanneerse met Scheepen nae haer toe komen. 't Welck my selfs eens is weervaeren, als ick te Batavia by avondtijd op de Reede aen boort wou vaeren. Een ongemeen-groote Caiman liet sigh sien niet verr' van de Chaloup op de Reede. Dien arghlistigen en verschricklijken Mensch-vreeter had gantschlijck geen vrees voor ons; maer bleef veel meer gelijck als onbeweeghlijck en loerende in Zee stil leggen.

Meerendeel hebbense den beck open. + Dan vlieghd een kleyn Vogelken, genoemd Trochilus, of Thuynsluyper, nae haer toe, om in haeren mond, en tusschen haere tanden eenigh aes te soecken. Eerst suyverd deese Vogel haer de Muyl; daer nae de tanden tot aen de keel: En vermits haer dit behaeghlijck is, soo sparrense de kaecken soo wijd open alsse konnen.

Sy leven van Visch en Vleesch. + Boven alles sijnse begeerigh, om menschen te verslinden. Met een sonderlinge listigheyd weetense op deselve te loeren. Stellen sigh aen als ofse sliepen; maer overvallen haer daer nae onvoorsiens, en alsse 't alderminst sulcks verwaghten. 'k Heb in 't Kasteel Batavia op den Diamant gesien, dat eens een Crocodil een baedende Slaef in de Rivier Jaccatra weghnam, en met hem geduerigh Zeewaerts in schoot. 't Was onmogelijck deese Slaef te redden, met sulck een geswindheyd, als daer toe vereyscht wierd: Derhalven moestmen de Crocodil sijnen Roof onverhinderd laeten behouden. Want deese Monsters sijn seer snel in 't lopen op haere Beenen, en niet minder in 't swemmen. Evenwel konnense sigh in haeren loop, gelijck alreeds geseghd is, seer beswaerlijck omwenden.

's Naghts begevense sigh een stuck weghs Landwaerts in, + om haer voedsel te soecken. Schapen, Kalveren, groote Honden, wilde Varkens vallense aen. Men kan haer eerder horen by haer Tand geknars, als sien. In de Rivier Ganges soudense dickmael betrappen de geene welcke in deselve swemmen; en levendigh, 't sy ten eersten, of in tweeën gebeeten, 't eene stuck nae 't ander verslinden.

In veele Indiaensche Landen werden de Crocodillen gevangen met Ketenen, + of stercke Touwen, waer aen Haecken sijn, en aen deselve een goed stuck vleesch geheght. Als men'er meester van geworden is, soudense, gelijck verscheydene Schrijvers getuygen, erbarmlijck huylen, traenen storten, en karmen, gelijck de jonge Kinderen. + 't Vleesch des Crocodils werd van de Chineesen en van andere Indiaensche Volckeren

voor een heerlijcke kost, en sonderlinge delicates gehouden; voornamentlijck als hy noch jongh is. Sy weeten 't wel lecker genoegh toe te bereyden. Maer genoegh van de Crocodillen.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen