Spinoza

(1964)–Dimitri Frenkel Frank– rechtenstatus


Zevende scène Nacht. Een kademuur. Vaten. Spinoza in zwarte mantel, een litteken op de wang. spinoza Is daar iemand? Hallo! Is daar iemand? Luistert. Niemand. Nog niet. Trekt mantel dicht om
[pagina 70]
zich heen, wrijft langs litteken. Het geneest al aardig. 't Wordt tijd dat... Is daar iemand? Kijkt rond. Er liggen hier stenen genoeg. Of wordt 't iets anders de volgende keer? Knuppels? Een pistoolschot? Een mes? Met hoeveel komen jullie? Tien, vijftig, honderd? Het kan me niet schelen, maar kom dan! Ik wil weten hoe bang ik ben. Ik wil weten of ik weer op de grond zal liggen, trappelend van angst. Waarom komen jullie niet? Als ik weer in de modder lig, dan kruip ik meteen de synagoge in, voorgoed, jullie missen je kans als je nu niet komt. Buigt het hoofd, peinzend. En wat gebeurt er als er niemand komt? Als alle dertig dagen zo verlopen, ik alleen hier, midden in de nacht? Zacht Of is dat jullie bedoeling, is dat jullie truc: mij alleen laten hier met mezelf, Spinoza tegen Spinoza, Spinoza tegen God, Spinoza tegen zijn angst. Het is koud, zo'n vervloekte koude nacht, zo'n echte Hollandse zomernacht. En jullie weten: hij staat daar en denkt na, zijn gedachten springen door z'n hoofd, hij wil ze opstellen in gelederen van drie, rij na rij, wiskundig geordend, genummerd en bewezen, maar ze bibberen van de kou. Wat denken jullie? Dat je kunt wegblijven en dat Spinoza toch wel gaat liggen? Jankend, huilend, kruipend? Een geluid.
[pagina 71]
Wat? Wat is dat? Hela! Deinst achteruit tegen de muur. O God. Dus toch... Geluid, hij drukt zich tegen de muur. Wie daar? Ruisend verschijnt de gravin in een wijde, kleurige mantel. Jij... gravin Mijn kleine Spinoza. Wat doe je daar, als een katje dat geen huis meer heeft? spinoza Het valt mee. Mijn knieën knikken, maar ik sta nog overeind. gravin Kom toch hier. spinoza beweegt niet. Je hebt geen mes bij je? Je bent die je bent? Geen vermomde moordenaar? gravin gaat naar hem toe. Hoe langer je van me weg bent, hoe meer ik je mis. Dat is mijn soort wiskunde... Houdt haar hand tegen zijn wang. Je rilt. spinoza Nog steeds. Nog steeds. gravin Dus toch... angst? spinoza Kijk me aan. Ziet het er zo uit? Is dit angst? gravin kijkt hem aan, dan zacht Boven staan m'n knechten, ik heb ze je laten zoeken, ze zijn gewapend. Je bent veilig nu. spinoza Veilig! Veilig! Hij lacht, komt naar voren, wijst. Daar heb je de schepen, je kunt ze haast niet zien. Wat zijn dat? Schepen of monsters? Houdt de hand boven de ogen. Kijk, kijk dan!
[pagina 72]
gravin Men zegt dat je gek geworden bent. spinoza Integendeel. gravin Je zwerft door de stad, niemand weet waar je slaapt, soms ziet men een glimp van je... spinoza Als een spook. Een tweede Uriël da Costa. Fel Toen ik acht jaar was ben ik óók over hem heengestapt, hij lag gegeseld, halfnaakt, op de drempel van de synagoge, de hele gemeente stapte over hem heen. Een boetedoening - van een spook dat zeven jaar lang door de stad gezworven had. Net als ik nú. En waarom? Omdat hij ook de waarheid zòcht in plaats van haar kant en klaar in te slikken. Ze hadden hem ook in de ban gedaan. Hij heeft zelfmoord gepleegd. gravin Zie je wel? Je móét met me meegaan naar Italië. We kunnen morgenochtend vertrekken. spinoza scherp Dat is alles wat je me te zeggen hebt? Wendt zich af. gravin Ik wil niet dat je er zo uitziet. Zo... miserabel. spinoza Dat duurt nog maar even. gravin En dan? Met een mes in de rug, hier, op de keien, of in dat vuile water? spinoza Misschien. gravin lacht Zoals je dat zegt! Waar is je slinger, David? Je zou erbij moeten glimlachen, dan zou ik je hier laten. Moed zonder glimlach, da's angst
[pagina 73]
met een masker voor. Zacht Kom toch bij mij. Laat de anderen dapper zijn. spinoza Weer wegkruipen in je bed? gravin Ik wil niet dat je iets overkomt. Je zult zien hoe warm je 't weer hebt. Over een half uur. spinoza Schei uit! gravin Je wilt de hele wereld te lijf. Daar ben je te klein voor. Geef toch toe dat je verslagen bent. spinoza schreeuwt Wie heeft je op me afgestuurd Zíj? Schudt haar. Is dit de nieuwste truc? Hij laa[t] haar los, staart haar aan gravin Je bent werkelijk gek geworden. Het is even stil, dan komt van achter de vaten een rinkelend geluid. spinoza Wie is daar? Drukt zich weer tegen de muur aan. Hela! Wie is daar? gravin Glimlach, Spinoza, glimlach. Van achter de vaten komt het Poolse meisje, blootsvoets, in lompen, om het middel een riem met etensnappen, geeuwend, zich uitrekkend. poolse meisje Wie maakt zo'n lawaai, midden in de nacht? Ziet de gravin. Ben jij dat? gravin Nee, meisje. Hij. Wijst op Spinoza. meisje tegen Spinoza Wat is er met jou, broeder? Ben je ziek? spinoza Wie ben je? meisje naar hem toe Broedertje, nog maar even en alle ziekten zijn voorbij.
[pagina 74]
spinoza Ik ken jou niet. Waarom noem je me broeder? meisje Omdat de grote dag gekomen is, looft en prijst de Heer. Heb je pijn? spinoza Nee. Maakt zich los van de muur. meisje opgewekt Waarom kijk je dan zo verdrietig, broeder? Heb je het nieuws nog niet gehoord? Hij is vlak bij, de lang verwachte, je kunt hier staan en hij kan aan de andere kant van de muur zijn. spinoza Op wie wacht jíj? meisje Hij kan vandaag komen, hij kan morgen komen. Op een wit paard, in het wit, alles wit, de keizers en koningen vallen op hun knieën, de Turken en Polen en Duitsers en Hollanders buigen zich in 't stof en wij zullen leven als in het paradijs. spinoza afwerend Nee, nee, nee. meisje Hij is al in Smyrna, we hebben brieven gelezen, het is zeker, broeder. spinoza verbijsterd Ik heb ervan gehoord. Dus dit gebeurt ook al in Amsterdam? meisje Doe net als wij, broeder. Wees vrolijk! Wijst op gravin. Zij zal ook voor ons buigen, net als iedereen. Je hoeft niet meer bang voor haar te zijn. spinoza Van wie heb je die waanzin? meisje tegen gravin Ik had ook mooie kleren, niet zo mooi als jij, maar ik heb alles weggegeven.
[pagina 75]
gravin tegen Spinoza Wie is dit wezen? meisje Bijna een engel, een meisje voor de grote deur, een gelukkige vogel, de Heer zij geprezen. Extatisch We zijn al met tienduizenden, doe net als wij, broeder. We hebben alles weggedaan wat we bezaten, alles achter ons gelaten, we slapen op de straten, klaar voor het vertrek, in alle landen. Nog maar even, nog maar even. Kijk niet zo, broeder. Geloof. Wees zeker. Ze omarmt hem. Waarom ben je niet blij met mij? spinoza Je huilt. meisje Dat is ongeduld, alleen maar ongeduld. spinoza De Messias van Smyrna. meisje Ze hebben hem al gezien, met hem gesproken, hem aangeraakt, stel je voor! Hij wandelt al onder ons volk, hij eet met ze, hij woont bij hen, hij zegent ze. Ik heb een oom in Smyrna, hij schrijft: we sterven bijna van spanning en geluk, elke dag vragen we hem, wanneer, wanneer, en hij zegt spoedig. Spoedig! Hoor je dat? Spoedig! Het kan morgen al gebeuren - dat hij opeens zijn hand uitstrekt, de hemel is vol vuur, de engelen zweven naar beneden, de keizers knielen en alle joden lopen op blote voeten naar het Heilige Land, maar de stenen voelen aan als wolken. Dan ga jij ook mee, broeder, we zullen dansen over de bergen... Ze neuriet een oostjoodse melodie, draait om
[pagina 76]
haar as, klapt in de handen, neuriet sneller, maar alles zachtjes, in zichzelf. gravin Wat is dit voor waanzin? spinoza Kijk dan. Kijk dan. Dit is toch niet om aan te zien. Kijk goed, dit is erger dan een messteek. Hij doet een stap naar het meisje toe, pakt haar bij de arm, ze staat stil. Scherp. Hou op. meisje Ben je al minder verdrietig nu? spinoza Waar kom je vandaan? meisje Uit Polen. spinoza Natuurlijk. Hoeveel hebben ze er bij jou vermoord? meisje Dat is voorbij. spinoza Voorbij! Hoeveel? meisje Zesduizend. spinoza houdt haar nog steeds vast bij de arm, wendt zich naar gravin. Zesduizend. De grote opstand van de kozakken onder Chmielnicki. Ze hebben de joden geslacht als kippen. Sommigen konden vluchten, zoals dit schepsel. Tegen meisje In jullie stad zesduizend? Je ouders? meisje Ook. spinoza Je broers, je zusters? meisje Ook, ook. spinoza Je hebt 't gezien? meisje Ja. spinoza Hoe ze je zusters verkrachtten? Je moeder in tweeën hakten? Je vader opensneden?
[pagina 77]
Bloed in de goten, hersens tegen de muur, darmen uit de ramen? meisje Ja. spinoza scherp Waarom huil je dan niet? Zoals het hoort? meisje Waarom zou ik? Over een paar dagen zie ik ze allemaal terug. spinoza Onzin. meisje Je hebt de brieven niet gelezen. De Messias... spinoza Onzin! meisje Wacht maar op 't teken aan de hemel. Ik kom een beetje achteraan, onze zesduizend zijn al vooruitgegaan, waarom zou ik nog om ze huilen? spinoza tegen gravin Nu zie je hoe echt de spoken zijn. Tegen meisje, pakt haar hard beet. Luister. meisje Je doet me pijn. spinoza Luister. Snel, dringend Er is geen Messias. De man in Smyrna is een leugenaar, een fantast. We kennen de verhalen, er staat elk jaar een valse Messias op, het is in Krakau gebeurd en in Praag. Jullie maken hem zelf met jullie ellende, met jullie angst. In Duitsland hebben ze zich in modder begraven, spijkers in hun lijf geslagen, gevast, zich gegeseld, boete om hem nog sneller te laten komen. Alles weggegeven, in lompen, net als jij, wachten, wachten - en er kwam niets, niemand, natuurlijk niet. Fel Ik wil dat het afge-
[pagina 78]
lopen is, begrijp je dat? Afgelopen! Heb je ergens gewerkt, als dienstmeid, weet ik veel? Ga terug, begin weer opnieuw, schrap alles achter je, vergeet je ouders, het kan nog. Er is geen Messias in Smyrna! meisje Laat me los. spinoza houdt haar vast. Denk na! Denk na! Je bent alleen, er ís niemand anders, je bent helemaal alleen, hoe verschrikkelijk dat ook is. Maar je hebt je verstand nog, je bent je eigen Messias, je kunt jezelf nog redden, elke dag, elke minuut opnieuw. meisje schreeuwt Hij ís gekomen! Hij ís gekomen! Ze rukt zich los, vlucht naar de gravin. spinoza schreeuwt Je bent alleen! meisje tegen gravin Hij mag me geen kwaad doen. gravin slaat haar arm om het meisje. Wees maar niet bang. spinoza staart hen aan, hijgend Goed. Ze heeft haar verstand verloren, het is begrijpelijk. Als zesduizend mensen geslacht worden, blijven alleen idioten zonder waanzin. Tegen gravin Waarom neem je haar in bescherming? Ze zal sterven van wanhoop, zie je dat niet? Er is maar één manier om haar te redden. Strekt zijn armen uit, zacht Laat haar gaan. Zusje, kom hier. Ik doe mijn vingers om je hals, ik druk en over twee minuten is alles voorbij. Als je blijft leven, krepeer je van verdriet. Zusje, alsjeblieft, kom hier, het is de enige
[pagina 79]
manier waarop ik je nog helpen kan. Gaat naar haar toe. meisje schreeuwt Laat hem niet aan me komen! Ze rukt zich los, draait zich om en is in een flits verdwenen. spinoza staart haar na, het is even stil. gravin En? spinoza staart het meisje na. Dit moet afgelopen zijn. gravin Wilde je werkelijk? spinoza draait zich naar haar toe, zijn gezicht is star als steen. Er moet een manier zijn. gravin doet een stap achteruit. Wat bedoel je? spinoza doet een stap naar haar toe. Waarom ga je achteruit? Ben jij bang nu? gravin kijkt omhoog, opent haar mond. spinoza Wil je je knechten roepen? gravin Je ziet er uit alsof je... spinoza Wat? Wat? gravin Je bent opeens veranderd. spinoza Ja. Hij staart haar aan, draait zich om, verbergt zijn hoofd in zijn handen. gravin Spinoza... spinoza draait zich om, verstikt Ga weg. gravin Je zou de ergste kozak van allemaal zijn, als je de kans kreeg. spinoza Ga weg! gravin Waarom heb je opeens geen angst meer? spinoza Omdat ik nu weet, waarop ik al die nachten gewacht heb.
[pagina 80]
gravin Je kunt het toch niet. spinoza dreigend Wil jij me dat zeggen? Doet een stap naar haar toe. Jij? Een zijden pop met een beetje roze vlees, dat spartelt als je het kietelt? Waar praat je over? Zie je niet dat het uit is met de pret? Dat er geen tijd meer is om te lachen? En dat ik niet meer te vangen ben met kieteling, glinstering, verwarring? Ga weg! gravin roept naar boven Benedetto! Antonio! spinoza Vooruit dan. Draai je om, pak je gouden rokken bij elkaar en ren. Vooruit. gravin pakt haar rokken bijeen, roept Benedetto! Draait zich om. spinoza Loop dan! Vlug! Vooruit! Vooruit! Doet een paar kleine stappen in haar richting. gravin Antonio! Ze rent af. spinoza lacht schaterend, buigt dubbel, kijkt haar na. Dit is geweldig. Links rent af naar de Messias. Rechts rent af naar de vergulde koets. Lacht schaterend En wie blijft er achter? Spinoza. De onbange Spinoza. Hij lacht schaterend. Vanachter de muur verschijnt Zacuto, het gezicht totaal verhuld achter een zwart masker. Hij heeft een mes in de hand. Hij kijkt naar de lachende Spinoza. Als deze bedaart, zegt hij kort zacuto Spinoza. spinoza draait zich om, kijkt, lacht daverend, bedaart weer en zegt vriendelijk Een mes? Dat is alles?

Vorige Volgende

Zevende scène