De groote tour

[p. 321]

Bijlage

Een groot oordeel van dien grooten en uytsteeckenden justus lipsius over het reysen^*

* Uit: Wegh-wyser..., Amsterdam 1647 (zie overzicht B, Lipsius).

[p. 322]

Een groot oordeel van dien grooten en uytsteeckenden

Justus Lipsius, over het Reysen.

ICk versta, edelste jongelingh, dat ghy nae Italien haeckt; seker, die lust behaeght my, welcke ick weet alleen aen-ghebooren te zijn den besten en edelsten verstanden. Die slechte en geringe Zieltjes, blyven t'huys sitten, en zijn gehecht aen haer aerde: die is Goddelijcker, die den Hemel naevolght, en vermaeck schept in de beweging'. Daerom hebben in oude en oock in onse eeuw' d'uytstekende mannen ghereyst. Doch men lette hier, dat dat geschiede niet alleen met vermaeck, maer oock met vrucht: een yeder kan wel swieren en snuffelen; weynige ondersoecken en leeren; dat is, recht reysen. Op dat ghy dat kont, soo stel my voor al voor oogen uw' recht oogh'merck en de nuttigheyt, die ghy soeckt. Want gelijck die gene, die een pijl schieten, de selve niet slechts wegh en werpen, maer stellen sich eerst een wit voor, waer nae sy micken: alsoo beeld ghy u selven voor, wat ghy in 't Reysen bejaeght. Twee dinghen, gheloof ick; nuttigheyt en vermaeck: doch dit niet alleen: noch en doet niet ghelijck de verçiersters, die d'alderschoonste kruyden en bloemen slechts in haer kranssen en kroonen vlechten, de heylsame verachtende: maer lett' in tegendeel meer op de Ziel en 't Heyl, als op de sinnen en 't aenschouwen. Van 't ghenucht' yets te segghen, is onnoodigh, want die haer selven genoegh op-doet: oock is niemandt soo een steen of block, den welcken die lustige aenschouwing' van volckeren, steden en gewesten niet en sou kittelen: de natuur selfs is daer voerman, noch eenige reden is daer noodigh tot Leytsman. In de nuttigheyt dan leyt de moeyte, welcke sy niet al nae-gejaeght, noch al verkregen hebben. De selve beeld' ick u af in voorsichtigheydt, kennis en zeden. Want het Reysen moet dese dry mede brengen, soose met raedt en daedt aen-ghevangen is. Dat daer door voorsichtigheyt verkregen wordt, toont ons Homerus, die uyt steeckenste niet alleen der Poëten, maer oock mijns oordeels, der Wysen: de vvelcke, wat oorsaeck schrijft hy over al toe aen die loose voorsichtigheyt van Ulysses, anders dan dat hy πολύτροπος vvas, dat is, dat hy in veel Gewesten was geweest; en dat hy, gelijck hy selfs seydt:

Πολλῶν ἀνθρώσπων ἴδεν ἄςεα χι νόον ἔγνω.

Dat is:

Veler menschen eygen aert en hert kent.

En vvaerlijck. Want 't is onghelooflijck hoe krachtigh die verscheyde instellinghen der volckeren, manieren en zeden van menschen, en die vreemde gedaenten van steden zijn tot voorsichtigheyt en oordeel; soo die niet alleen eens ghesien en even ghesmaeckt, maer onthouden, en met de schael van ondersoeck met malkand'ren vergeleecken zijn. 't Welck, mijns oordeels, u voor al te doen staet. Siet dan, hoort, oordeelt: noch verkrijght dese dingen niet alleen, maer ondersoecktse. d'Ondersoecking' sal uyt u en uyt uw verstandt spruyten: de verkryging' uyt menschen of boecken. Want yeder ghewest en tael heeft sijn besondere boecken en geschiedenissen, die sult ghy door-soecken; oock sullen 'er gheen bedaeghde en geoeffende menschen ontbreecken, van welcke ghy, haer vragende, sult konnen leeren. En hoe vvelick te recht u rade tot zedigheydt en stil-swyghen, soo vvil ick nochtans niet, of ghy moet op reys aen dat toomeloose lidt dickvvijls den toom wat vieren. Soo zy u het recht der sprake niet alleen op wegh, (in dien ghy sulcke medghesellen hebt) maer oock in de herberg'. Doch dit recht besluyt ick binnen dese palen: in 't ondersoecken van zeden, wetten: ghestaltenis van yeder stadt; oock van Princen, oorlogen, ghevallen, of yets anders meer deftighs en voortreflijcks. Dese dinghen sult ghy opteeckenen en bevvaren; verseeckert, dat daer uyt, die borgerlijcke voorsichtigheydt, door een heymelijcke wegh en kracht, in u sal gesaeyt vvorden. Want, ghelijck vvy niet en sien, dat kruyden en boomen groeyen, maer dat sy ghegroeyt zijn; soo sult ghy eer mercken dat ghy voorsichtigheydt ghekreghen hebt, dan dat ghyse krijght. Soo ontfanght die oock haer aen-vvas en bevochtigingh' door de druppeltjes van desen ondersoeckenden aert; vvelcke drup'len een braef gemoedt soo diep in-drinckt, dat 'et allenckskens nat wordt, door 't sap van een wijs oordeel. Dit zy geseyt van de voorsichtigheyt. Met de selve handt leyd' ick u nu tot de kennis. Misschien sult ghy verwondert staen, dat ick die buytens Landts soeck, daer haren setel veel eer t'huys is, en meer lust heeft in de heymelijckheydt en rust, als in 't ghewoel en de beweging'. Maer ghy sult af-staen van uw' verwondering', soo ghy let op de tweevoudighe manier, daer de kennis door verkreghen woordt: want sy heeft haer oorsprongh of van d'ooren, of van d'oogen, ick meen van den Leeraer, of van de Boecken. De Boecken belangende, sal niemandt loochenen, of die werden t'huys beter ghehandelt: de Leeraren gaet het heel anders. Want wat Landtschap is soo geluckigh, 't welck al de doorluchtighste verstanden in sich besloten heeft? Veel eer zijn die verstroyt; en door 't beschick Godts, heeft elck ghewest een peereltje, dat het selve doorluchtigh maeckt. Gaet daer by, hoort 'et, en suyght met open mondt uyt die Goddelijcke boesemen, fonteynen van een verborgen gheleertheyt. Wie en sou niet geleerder worden van eenen Turnebus? voorsichtiger van eenen Sigonius? en welspreeckender van eenen Muretus? welcker gehoor niet alleen, maer oock ghesicht my dier komt te staen. In dien ghy oock eenighsins in haer kennis komt te gheraecken, (want dat is die beleefde menschen aen-geboren) goede Godt! welcke gelegentheyt hebt ghy hier om te leeren, en rijck te worden! wat al schatten van verborghe wetenschappen sult ghy dagelijcks konnen op-sluyten! ghy siet, neffens my; grijp maer

[p. 323]

toe: sluyp met alle list, en breeck met geweldt in de kennis sulcker mannen. Nerghens kan men met beter schade onbeschaemt zijn. Dit is 't ghevoelen geweest van Plato, Pythagoras, Democritus en and're Wysen: de welcke Grieckenlandt dat Cabinet der konsten, verlaten hebbende, niet alleen nae geoeffende, maer oock nae wilde volckeren gereyst zijn, door groote leergierigheyt aengeprickelt. Nu komt 'er noch een and're nuttigheydt van d'ooghen: die u hier alleen dickmaels strecken tot leydts-luy na de wetenschap. Sie, nu treckt ghy nae Italien, dat schoone Landtschap, overvloeyend van brave steden, en vruchten des wijnstocks! dat vermaerde ghewest door faem en schriften: daer sult ghy niet een voetstap versetten, en uw' ooghen niet op-slaen, of sult een ghedenck-teecken ontmoeten, en u ghedachtenis werpen op oude wysen en geschiedenissen. Daer sult ghy met erbarmelijcke ooghen Thrasimenum sien, of Lannas, die eeuwige wond' des Rijcks: hier Alba, Tybur, of d'edelste Bajen. Daer sult ghy sien de verblijf-plaets van Plinius, en 't Vaderlandt van Virgilius en Propertius: hier de verslete spaenderen van de Hoef van Tullius of Varro. Hoe grooten en wat een heymelijcken vreughd' steeckter in die aenschouwingh'! als die groote Geesten sich niet alleen aen onse gedachten, maer oock by nae aen onse oogen vertoonen, en dat wy die aerde, die sy soo dickmaels gedruckt hebben, selfs bewandelen. Wien en souden die oude Hoeven, die Kercken, Tooneelen, Sloten, Graven en Steenen niet leeren, en op een wonderlijcke wyse vermaecken? leeren segh ick; om dat 'et voorwaer wonder is, met hoe grooten licht sulcke op-gheschrevene vreemdigheden 't verstant, snuffelende door der ouden schriften, konnen doorstralen; en dat seggen wy door eygen bevinding': Op dat ick niet en verswyghe die nuttigheydt, dat het gemoed grooter, en gelijck als boven sijn selven verheven wordt, door 't aenschouwen van soo veel hooge en uytsteeckende dingen. Eens anders heerlijckheydt en deughdt, soo dickwijls aenschouwt, baert lust tot ware deughdt en eer'. Nu koom ick tot de zeden, die by my de leste plaets hebben; maer laetse by u, ô jongeling'! soo ghy wijs zijt, d'eerste besitten. Want soo ghy van dit oogh'merck af-dwaelt, soo is al uw' kennis en voorsichtigheydt onnut, jae schadelijck. Acht and're dingen schoon, maer dese nootsaeckelijck, gebruyckt die tot çieraet, dese tot behoudenis. De zeden belangende, beveel ick twee dingen: dat ghy over al de goede volght, en de quade vliedt. Maer, op dat ick niet en misse, daer is misschien buytens Landts geen groote menighte van vroome. Want de rechte vroome schuylen meestendeel; en de deughdt heeft haer woon-plaets niet in 't gelaet, maer in 't binnenst van 't hert. Nochtans en sult ghy niet loochenen, of by d'uytheemsche wordt te recht vereyscht beleeftheyt, fraeyigheyt van zeden, en een uyterlijcke deughdt. Wat 'er in gebaerden, kleedingh en daden fraey stae, wat voor minlijckheden en aerdigheden in 't spreecken betamen, dat konnen u seer aerdigh leeren die netste volckeren, als Italianen, Spanjaerts en Franschen. En soo sult ghy onse plompigheydt dickmaels uytwisschen, door die beleeftheyt, die ghy uyt vreemdelingen ghesocht hebt: maer oock alleen gesocht, niet op gheroemt, maer matighlijck ghebruyckt, andersins en isser niets onçierlijcker dan dat çieraet, en niets dwaser dan die aerdigheydt. Wy hebben dick wijls belacht die guychel-speelders, die versch uyt Vranckrijck of Italien, ick en weet niet wat voor guychelachtighe ghebaerden sy aen den dagh brochten, en sulcke dertelheden, die weynigh mannelijck, op dat ick niet en segg' borgherlijck waren. Mijd, u hier af, en insonderheydt van innerlijcke en ware gebreecken des gemoedts, waer van over al een rijcken overvloedt is, uyt welcke ick grootelijcks sorg', jae vrees', dat ghy al eenige aren onvoorsichtighlijck sult uyt-plucken. Want ick en weet niet hoe lichtelijck wy die uytheemsche gebreecken aen-nemen, en mede in-swelgen, om dat se ons of vleyen door eenige nieuwigheydt, of bedrieghen onder den schijn van deughden. En gelijck 't fenijn onder den wijn gemenght schadelijck door-dringht, soo oock dese ondeughden klevende aen de deughdt. Want het gaet by nae soo, dat die ghebreecken, die in eenighe volckeren ingedrongen zijn, nu zeden genaemt, en niet alleen toe-gelaten, maer oock ghepresen worden. Hier komt by dat wy van naturen meer geneyght zijn om yets quaets nae te volgen.

Gelijck een Schilder met een lucht en vliegend' pinseel de kreucken, wratten en vlecken des aensichts af-beeldt; doch niet soo licht het aensicht selfs: soo konnen wy, niet sonder groote moeyte de vromigheydt; lichtelijck, de vlecken des gemoedts nae volgen. Weest dan hier wacker en ondertast van te vooren ernstlijck, wat voor ghebreecken een yeder volck lief en aen-geboren zijn. Want wie loochent dat, ghelijck een yeder mensch, soo oock een yeder volck sijn gaven, sijn gebreecken heeft? Gaet ghy nae Vranckrijck? sie daer lichtvaerdigheydt en ydelheydt, die, wel niet in alle, maer in 't meesten-deel der Franschen d'overhandt heeft. Gaet ghy na Italien? sie daer dertelheydt en wellust. Nae Spanjen? sie daer een nieuwe stormkat en Africaensen hooghmoedt. Nae Duytschlandt? sie daer slemperyen en dronckenschap. Welcke ghebreecken ick wel weet dat sy verschoonen, en noemense valschelijck beleeftheydt, getrouwigheydt, deftigheydt en vrolickheydt: maer ghy, vermijdtse; noch en laet die vleyende pest niet in u ad'ren sluypen, door den wint van een verkeert oordeel. Dit had ick te seggen van de zeden, en eyndige; ten zy ick hier noch yets by-voeghe van Italien self. Want myne liefde en sorge t'uwaerts reckt desen stijl breeder uyt. Ick beken dan, dat ghy nae een ghewest gaet, veel beter, en nae een volck, veel edelder, als dit; maer twijffel, of 't oock vromer en ghetrouwer is. In die ghewesten woont verstandt, diep sinnigheyt, groote en verheve gemoederen; doch niet altijdt suyvere en eenvoudige. Deshalven isser voor ons, die onvoorsichtigh en openhartigh zijn, al eenigh gevaer, spruytende uyt twee pylen. Want, en onder de mannen zijnder veele loose en slim in 't veynsen; en onder de vrouwen schoone, doch dertele en wellu-

[p. 324]

stige. Hier is een Scylla, daer een Charybdis: en op dat ghy dese twee gevaren ontzeylt, soo is u niet alleen voorsichtigheydt, maer oock gheluck noodigh. Dat eerste nochtans bekommert my minst, vermidts my dunckt dat een groot deel daer van door eenige wetten kan te niet ghedaen worden. Want waerom en sou de veynsingh selfs niet een sterck schilt zijn, teghen die loerende en dubbelhertige menschen? Weest dan een Romeyn onder de Romeynen, een Grieck onder de Griecken. Nochtans en wijs' ick u de wegh niet tot bedrogh, dat zy verre; maer, gelijck de Artsen, verdrijv' ick 't een fenijn met het ander, niet tot u schaed', maer tot u hey!. Ick rade u tot eenighe kleyne en onnoosele veynsingen, niet om and're te behaghen, maer om, als 't noodigh is, u herte te bedecken. Onthou' u, in Italien dese dry dinghen: Hebt een open aensicht, een spaersame tong' en een gheslooten hert. Vw' wesen zy vriend'lijck en beleeft teghen elck; uw' hert stae voor niemandt open, maer houdt het gelijck als in een Cabinet beslooten, tot dat ghy weder-keert by u oprechte vrienden en bekende ghemoederen. Hier geldt die zenuw' der wijsheydt van Epicharmus: Niemandt te betrouwen. 't En zy ghy dat doet, soo sal meer als een Ulysses u, als eenen anderen Ajax omcingelen, en sult in ons, droefheydt, in haer, bespotting' veroorsaecken. Doch dese mijn waerschouwingh streckt sich eyghentlijck uyt over 't ghemeen der Italianen. Want waerom soud' ick mistrouwen van d' Edele? seecker, de treffelijckste zijn daer meestendeel de beste, hoogh van ghemoedt, oprecht, liefhebbers der deughdt, eer en geleertheyt. Heel anders hebben wy gesien in 't ghemeen, 't welck den droesem, en waerlijck 't graeuw is. In die dan blinckt dat oud' Italiaensch en Romeynsch bloedt: in dit (soo moet ick sterven) klare overblijfselen der Gotthen en Vandalen. Nu, hoe sal ick u best wapenen tegen dien and'ren pijl? voorwaer, ick kan veel eer wenschen dat ghy daer voor sult behouden wesen, dan hoopen. Soo verr' brenghen my de vrees, en u ouderdom, die nu in 't sieden selfs is, en die, 'k seggh' niet vrouwen, maer Venetiaensche of Romeynsche Venussen. Alle hoop' van bystant is hier alleen gheleghen in u natuur en wil: in dien een van die beyde sich neyght tot die heete en loose dochters der son, wat mensch sal u bewaren? Nochtans, op dat ick niet yets segghe: sie daer, een dubbele wapen-rusting', voor ooghen en ooren. Voor eerst, segg' ick, sluyt uw' oogen, en wentse af van dit aenlockelijck aenschouwen. Want hier doet die besmettelijcke sieckte haer intrée; en de min of de begeerlijckheyt en sal niet lichtelijck anders, als door dese twee vensters, in-sluypen. Maer wapen' oock uw' ooren, niet alleen teghen alle wellustige, maer oock weynigh eerlijcke redenen. Want die zijn 't die kittelen en aenlocken: en gelijck 't begeeren spruyt uyt het aenschouwen, soo 't willen uyt het hooren. Ghelijck het dan eertijdts de wijs was, den kampvechters eenige beschermingen voor d'ooren te setten, om de slagen te myden; alsoo, hebt ghy dit vaste genees-middel teghen de wonden der min: Niets minnelijcks aen te hooren. Dit raeckt de menschen: nu moet ick yets seggen van de plaetsen, en de ghewesten, die seer schoon zijn door gantsch Italien; oock seer verscheyden. Soo dat ghy u niet t'onrecht mooght beraden, welck ghy kiesen sult om te besien, of in te woonen. En na mijn oordeel, (want ick hebse meest al besien en bewandelt) soo moet ghy eerst nae Romen gaen, doch woonen 'er niet. Want daer is een verwerringh, oock gheen rechte suyverheydt van lucht en zeden: Als ghy dan die outheden, ghedenck-teeckens, en de velden oock daer Troyen ghestaen heeft, eerbiedighlijck en ghenoegh besien hebt; soo reyst na Napels en vertoeft een weynigh in die edele, bebouwde en gheneuchelijcke stadt. Over welcke wegh ghy veelderhande vermaeck sult vinden, 't welck ick over-slae: doch soo ghy langer in Italien blijft, soo keert na Toscanen, en blijft daer wat woonen om de spraeck, lucht en zeden: Dese al zijn daer suyver en onbesmet. Maer als ghy nu weder-keert, soo sult ghy met vermaeck Bolonien die koester-plaets van geleertheydt, en dat groote Padua sien, alwaer als ghy een weynigh gheweest hebt, soo sal 't u niet verdrieten, in 't aenschouwen van die uyt stekenste Stadt, die beheerster der zee, ick segh Venetien, eenige weecken door te brengen: ha benydelijcke, schoone, rijcke en geluckige Stadt! minder nochtans hellende nae onsen aert; om dat sy meêr een vriendt is van Mercurius als van Minerva. Ten laetsten in u af-scheydt, sult ghy in dat groote en verstrooyde Mylanen geraken, met welck eynd' van Italien, ick mijn brief eyndighe. Sal Godt ootmoedigblijck bidden dat hy is beware, en ghy dit bewaert. Vaer wel, edelste jongelingh, vaer wel: Godt en volbrenge my niet die voor-spoocken, die in mijn treurigh hert woelen.