Frans Coenen

[p. 12]

Eerste bladzijde van het Dagboek.

[p. 13]

Dagboek

Coenens persoonlijke ontwikkeling in de eerste helft van zijn leven kunnen we heel goed volgen dank zij een dagboek dat hij tussen 1884 en 1902 - dus van zijn 18de tot zijn 36ste jaar - heeft bijgehouden. Het dagboek is een curieus document, waarin soms met grote openhartigheid over zeer intieme zaken wordt gesproken: zijn verhouding tot zijn familie, zijn depressies, sexualiteit, zijn verlangen naar de dood enzovoort. Het is niet alleen belangrijk als persoonlijk en tijdsdocument, maar ook omdat we via zijn notities inzicht krijgen in de achtergronden van zijn werk en de wijze waarop dit tot stand kwam. Zonneklaar blijkt hoezeer Coenens verhalen en romans literaire vertalingen zijn van een hoogst persoonlijke problematiek en zeker niet gezien moeten worden als een modieus volgen van een in zwang zijnde pessimistische levensbeschouwing.

Het dagboek bevindt zich in het Letterkundig Museum in Den Haag en bestaat uit zes delen: twee cahiers, twee in linnen en een in leer gebonden deel plus een map met losse aantekeningen.

Wat was het motief van Coenen om een dagboek bij te houden? Hij schrijft hierover in het begin op woensdag 10 september 1884:

‘Ik wil 'n dagboek gaan schrijven! Waarom? Omdat ik geloof dat ik er in latere jaren berouw over zou hebben als ik niets blijvends meer over had uit dezen tijd, dat mij zal herinneren hoe ik gehandeld en gedacht heb en dat mij, wanneer ik het doorlees, deze jaren weer in 't geheugen terug roept, met al hun gebeurtenissen en voorvallen en dan is er nog 'n laatste punt: ik wensch de herinnering te bewaren van 't geen men en ik met men dacht van de gebeurtenissen op allerlei gebied waarvan dan de gevolgen zullen voortduren.’

Het dagboek schrijf hij uitsluitend voor zichzelf, zo deelt hij mee. Dit is bepalend voor het karakter van het dagboek: hier is duidelijk niet iemand bezig die voor het nageslacht schrijft. Zeker in het begin heeft hij geen literaire aspiraties. Pas in latere jaren bevat het dagboek beschrijvingen van mensen uit zijn omgeving of van personen die hij toevallig, in de trein bijvoorbeeld, heeft ontmoet. Het zijn oefeningen in het registreren van de werkelijkheid, noodzakelijk om het realiteitskarakter van zijn proza zo authentiek mogelijk te maken.

Hij neemt zich voor te schrijven, telkens als er iets belangrijks is gebeurd en hij zin heeft in schrijven. In de praktijk komt het er op neer, dat zijn dagboek nogal wat hiaten vertoont, soms zelfs van een half jaar.

[p. 14]

Dikwijls is de reden dat er volgens hem niets is gebeurd of zijn denkbeelden niet de moeite waard zijn.

Vaak neemt hij de pen op als hij er psychisch beroerd aan toe is. Zelfanalyse, het neerschrijven van zijn vondsten bevredigen hem en zijn dikwijls een troost. Wel is hij soms spuugzat van die maniakale drang naar zelfonderzoek, maar op een andere dag is hij weer tevreden over zijn dagboeknotities. Hij is er trots op een gewone stemming, waar anderen hun leven lang aan voorbijlopen, vastgelegd te hebben. Hij voelt zich daarin de meerdere van zijn medeschepselen. Belangrijk in latere jaren wordt voor hem dat hij zijn notities kan gebruiken om er kunst van te maken. Als hij op vrijdag 12 juli 1895 een nieuw dagboekdeel - in leer gebonden en in cassette - begint, schrijft hij:

‘Ik wil literatuur maken en ik wil mijn gevoel zeggen. De essentie van 't Leven. van mijn dagen vreemd-onbegrepen vloeiing moet dit heerlijk boek gaan inhouden. [...] Mijn vroeger zelf zal dit boek bewaren, mijn innigste is hierin, als in een kostelijken schrijn besloten, van 't Zelf der verdwenen dagen. Niet meer hoeft 't leven zoo onhoudbaar en onverschillig achter mij weg te vallen [...] Voor mij is actie naar buiten ijdelheid. Naar mijzelf moet ik luisteren.’

Het dagboek is, gerekend over de achttien jaren, in fases te verdelen. Deze fasering hangt nauw samen met de ontwikkeling van de persoonlijkheid van Coenen, een ontwikkeling die loopt van de puber naar de volwassen 36-jarige man die zijn plaats in de wereld heeft gevonden. Het is zeker niet toevallig dat in die laatste fase het dagboek afbreekt: zelfbespiegeling heeft plaats gemaakt voor een actief bestaan als criticus, journalist en conservator.

In de eerste fase, die tot het eind van de jaren tachtig loopt, beperkt de jonge Coenen zich hoofdzakelijk tot het noteren van de weinige feiten die in zijn kleurloos leven plaatsvinden. Het dagboek is hier nog extravert. Coenen tracht deel te nemen aan de beperkte wereld van school en gezin in Utrecht en Amsterdam en klaagt verder wat over zijn astma en de sleur van het schoolleven. Af en toe poogt hij te komen tot het formuleren van een levensfilosofietje. Van een duidelijke stellingname als individu is nog geen sprake.

Tegen het einde van de jaren tachtig wordt zijn dagboek meer introvert: hij keert zich af van zijn milieu en omgeving en de kern van zijn belangstelling verlegt zich naar zijn eigen psychische ontwikkeling. Het zal zeker niet toevallig zijn dat zijn ambitie om kunstenaar te worden juist in die tijd duidelijke vormen aanneemt. Op 9 december 1887 noteert hij dat hij getroffen is door een artikel van Van Hall in de augustus-aflevering van De Gids over het dagboek van de jong gestorven schilderes

[p. 15]

Marie Bashkirtseff, die na de ontdekking van haar schildertalent een geweldige energie heeft ontwikkeld.

‘God, wat is dat hoog, die alles verzettende wil om “footprints in the sand of time” achter te laten, die angst dat zij niet lang genoeg leven zal, niet gemengd [?] met eenige vrees voor den dood.’

Hij wil ook overgaan tot een diepgaande zelfbeschouwing, maar er zijn weerstanden:

‘Ik zou wel eens willen weten, hoeveel menschen van mijn vrienden en kennissen 'n vriendschap stand zouden houden voor mijn naakt zedelijk ik, wanneer ze mijn zelfbeschrijving hadden.

Zijn er velen zoo in de wereld, die eenigen twijfel [hebben] over den gunstigen afloop van een zoodanige inspektie?

Mijn ijdelheid zegt ja, hoewel ik [er] maar weinig reden toe heb om zoo te denken, en mijn sterkste argument is, dat 't toch wel zonderling zou wezen, als [ik] juist zoo anders was dan de millioenen medecreaturen.’

Er is volgens hem slechts een zwakke echo van zijn wanhoop in het dagboek tot nu toe terug te vinden en voortgaan op die manier wil hij niet.

‘De gebeurtenissen weliswaar, zijn lang niet altijd of beter meest niet de moeite waard, maar 't nasporen en opteekenen van mijn stemmingen en gevoelens is dat wel..... voor mij zelf.’

De drang naar zelfanalyse wordt op den duur bijzonder groot, vooral als hij depressief is. Het zou onjuist zijn zijn langdurige depressies alleen maar te beschouwen als de Weltschmerz van een verlate puber. Daarvoor is Coenens melancholie te fundamenteel. We moeten daarbij niet vergeten dat, afgezien van het feit dat zelfinzicht altijd een moeilijk karwei is, de psychologie nog in de kinderschoenen stond: Freud moest nog komen. Van onbewuste drijfveren heeft hij slechts een beperkt besef. Wel hebben de Studies van Van Eeden over hypnose en het onbewuste hem duidelijk gemaakt dat er in zijn innerlijk Ik ‘iets ondoorgronds’ is, waaruit verschrikkingen en verrassingen kunnen komen. Hij noteert op 1 februari 1891:

‘Het weten, dat elk mensch, ook de meest ondiepe, schijnbaar, iets onbegrijpelijks, zonderlings is, ik dus ook, maar ik nog buitendien met de gaaf om te begrijpen mogelijk, om heel diep te kunnen doordringen, ook tot dat andere Ik [...]’

[p. 16]

Geheel in de ban van zijn ontdekking van het onbewuste vraagt Coenen zich een dag later af of de kunst, een produkt immers van het onbewuste, nog wel waarde heeft:

‘Zullen die na ons komen niet om onze zoogen. “kunstvoortbrengselen” niet lachen, als de gebrekkige uitingen van een menschdeel, dat men toen nog maar onvolkomen kende, maar dat bij elk mensch aanwezig is en was en dat thans door een lichte kunstbewerking, tot uiting kan komen? Iets even gewoon als 't spreken in hypnose? Of is er nog een ander element in Kunst, zooals de nieuwen die definieeren? [Coenen bedoelt hiermeede Nieuwe Gidsers] Of doet 't er mogelijk niets toe, dat dit later zoo zij, vermindert de waarde der K. daarom geen grein wellicht? Schemerachtig dacht ik 't vanavond, herinnerend v. E's [van Eedens] woorden: alle wetenschap, alle denken der menschen heeft tot doel: steeds meer bewustwording.’

Bewustwording inderdaad is Coenens hoofddoel in deze tweede fase van zijn dagboek, maar het is de vraag of hij alle implicaties van zijn onbewuste drijfveren heeft doorzien. Neem nu zijn houding ten opzichte van de sexualiteit. Meermalen beschrijft hij zijn drang naar ‘zinnelijkheid’, onanie en hoerenbezoek, maar het is soms onduidelijk of hij allerlei implicaties met betrekking tot dit fenomeen ook heeft doorzien. Een ander probleem in die jaren is zijn faalangst, zijn insufficiëntiegevoelens, zijn angst om ijdel te zijn, zijn afkeer van de rechtenstudie en carrière maken. Hij is niet in staat om dit alles in verband te brengen met het feit dat hij als benjamin van een gezin moet rivaliseren met een persoonlijkheid als zijn vader en met de succesvolle broer Louis, tien jaar ouder dan hij.

Het is opvallend hoe in deze tweede fase op sommige momenten zijn stijl verandert. In plaats van het nuchter registreren en redeneren op papier schrijft hij nu in een soort ‘ecriture automatique’. En dit laatste gebeurt vooral wanneer hij zijn gevoelens laat gaan. Het is een stijl die sterk doet denken aan het impressionistisch proza van Van Deyssel of de sensitivistische poëzie van Gorter. Nergens anders toont hij op een dergelijke wijze zijn emotionaliteit.