Mijn Rosalia

[p. 98]

XII

Het was nu winter; wij gingen de kerstdagen in. Kerstmis betekende voor de meisjes een dag vrijaf en voor Rosalia een gang naar de middernachtsmis in stemmig zwart, het hoofd gedekt met een kanten mantilha - nu was zij werkelijk een senhora! De Oude kwam om geld en kreeg het; vertrok weer in een vrolijke stemming, een stuk in haar kraag en met de belofte onze voorspraak te zullen zijn bij haar geliefde São Antonio, aan wie zij nu een kaars ging wijden.

Mij vervulde de dag van beklemmende herinneringen. Wij, verlichte Berlijnse Joden, hadden het feest der Christenheid gevierd als ieder ander en waren daar ook in de nazitijd nog gedachteloos mee doorgegaan; vorig Kerstmis had ik van Moeder nog een warme wollen sjaal gekregen. Die ik zelf had moeten gaan kopen, want zij ging immers allang niet meer uit. Dat was enkele weken voor haar dood geweest... Ik had haar met een hoge keukenstoel verrast, opdat ze bij het koken niet steeds zou behoeven te staan. (Overigens kookte ik meestal voor ons beiden: haar benen wilden haar soms in het geheel niet meer dragen.)

Hier in onze ballingschap kwamen wij voor Heiligabend bijeen ten huize van mijn zwager. Er brandde een met zilverlamette en vergulde denappels behangen boom, waaronder een overvloed van cadeaus voor de beide meisjes lag en een pakje voor ieder der volwassenen, ook voor het personeel, dat binnen moest komen terwijl Joachim eigenhandig de kaarsjes ontstak en de grammofoon Stille Nacht, Heilige Nacht speelde. We stonden met ons allen stil te kijken naar de gouden lichtjes tussen het dennegroen, dat ons, emigran-

[p. 99]

ten, zo sterk aan een ‘thuis’ herinnerde waarvan de ziel zich maar niet kon losmaken, al zei de rede dat het voor altijd voor ons verloren was. In Olga's ogen zag ik tranen glinsteren. Ook Joachim was stil; soms glimlachte hij even bij de vreugdekreten van de kleine Mädi (Inez) terwijl ze haar pakjes opende. Hij vouwde het papier weer op en wond de linten en touwtjes gedachteloos tot kleine kluwens, zorgzaam man-en-huisvader die hij was.

Toen de meisjes later naar bed waren gestuurd en wij aan een uitgebreid kerstdiner bijeenzaten, kwam de vraag ter sprake, of men Clara en Inez onder de druk van hun Joodse afstamming moest laten opgroeien. ‘Maar ze wéten toch wat ze zijn? Ze weten toch waarom we uit Duitsland hebben moeten vluchten?’ riep Lilo uit, die zich altijd met ons identificeerde en er misschien werkelijk niet meer bij stilstond dat zíj het Derde Rijk tenslotte uit vrije verkiezing had verlaten.

‘Goed, ze weten het. Maar ze zullen het gaandeweg vergeten, als wij er tegenover hen niet meer voortdurend over spreken,’ zei Joachim, bezig de gebraden gans te trancheren; het viel moeilijk te zeggen of zijn gelaat rood van de inspanning was of van opwinding over het aangesneden thema.

‘Maar vind je dan dat wij mogen vergeten wie we zijn?’ vroeg Lilo.

Benno, die hongerig en wat verveeld naar het voorsnijmes gekeken had waarmee Joachim met chirurgische vakkennis de gans opereerde, wendde het gezicht nu lachend naar Lilo om; hij vond het vermakelijk dat zij niet kon en niet wilde vergeten dat zij Jodin was.

‘Laten we nu eens over iets anders spreken,’ zuchtte Olga. ‘Karl houdt van het witte borstvlees, geloof ik.’ Neen, ik

[p. 100]

prefereerde een poot of een vleugel, maar ik vond het niet de moeite waard, haar tegen te spreken. Ik wist het: op haar indirecte, maar volhardende wijze zou zij wel bereiken dat haar kinderen althans hier in huis niet te vaak meer te horen kregen dat zij tot het vervolgde, vloekbeladen ras behoorden. Clara en Inez, bruinogig en donkergelokt als hun Portugese schoolvriendinnetjes, spraken de landstaal zonder het vreemde accent dat Joachim en haarzelf tot hun dood toe onuitwisbaar stond ingebrand. Zij, Olga, had in stilte al lang met zichzelf uitgemaakt dat haar dochters gedoopt zouden worden en met Gods hulp Katholieke huwelijken sluiten; dan ging ook de naam Krakauer, die haarzelf nooit aangenaam in de oren had geklonken, verloren achter een melodieuze zuidelijke klank. Dan konden die twee onschuldigen - en na hen, hun kinderen - onbezwaard naar ziel en geest leven in een land waarin niemand hun meer het volwaardig burgerrecht zou kunnen ontzeggen. Joachim en zijzelf hadden genoeg geleden; de prijs voor het bloed was betaald, ook voor hun nageslacht. Dat had er recht op, eindelijk eens met rust te worden gelaten.

Lilo gaf intussen nog geen kamp; zij legde ons uit waarom juist wíj, die zo fortuinlijk waren geweest nog bijtijds uit de hel daar in Duitsland te ontsnappen, de morele plicht hadden, aan ons Jodendom getrouw te zijn. Bleven wij in dat opzicht in gebreke, dan pleegden wij verraad aan onze broeders die voor een vrije staat Israël streden en daarmede hoop schonken aan de ongelukkigen wier lot nog in Hitlers bloedbevlekte handen rustte.

‘Bravo!’ riep Benno, steeds vol bewondering voor Lilo's retoriek. Zij keurde hem geen blik waardig.

Joachim toonde zich geïrriteerd, waarschijnlijk omdat hij

[p. 101]

Lilo niet geheel ongelijk kon geven, al koos ze een wat hoogdravende vorm voor haar aanklacht, die hij vooral tegen zijn vrouw gericht voelde. ‘Olga komt niet voor zichzelf op, maar voor Klärchen en Mädi,’ zei hij, in zijn opwinding weer terugvallend op hun kindernaampjes van vroeger, in Duitsland. ‘Wíj zullen onze schuld wel afdoen. Benno en Karl zouden hier helemaal niet zijn, als ik er hun niet bij geholpen had, daarginds weg te komen. Laat ieder (hij zei niet: “laat iedere Jood” - hij vermeed het woord, dat hem te pijnlijk was geworden) laat ieder voor zijn naaste familie zorgen; dan doet hij toch al iets voor zijn volk.’

Joachim was niet gewoon zichzelf in het openbaar te verheffen; ik zag zijn gêne, onmiddellijk nadat hij gesproken had. Meteen kwam Rosita zeggen dat hij aan de telefoon moest komen: er was van de kliniek opgebeld. Dankbaar voor de onderbreking, begaf hij zich naar het nevenvertrek; het bleek om een chirurgisch ingrijpen bij een kraampatiënte te gaan dat geen uitstel verdroeg. Geresigneerd kondigde hij ons het nieuws aan, zonder te willen laten blijken dat een gecompliceerde bevalling hem nog nooit zo welkom was geweest. Lilo liet het aanvechtbaar thema, dat zij met zoveel vuur verdedigd had, nu verder maar rusten: Joachim was weg en bij Olga viel er toch geen eer mee te behalen - die smoorde elk dispuut in een afkeurend zwijgen, of belde Rosita, om nog weer eens met de koffie rond te gaan.

Zonder het eigenlijk te willen, gaf ik het gesprek kort daarna een frivole wending door van mijn ontmoeting met dona Joana, de oude moeder van mijn Lissabonse hospita, te vertellen en van het in volkomen misverstaan vastgelopen gesprek dat wij over Hitler en de Joden hadden gehad. Benno blééf er bijna in en diste de laatste nazi-moppen op, die

[p. 102]

hij die avond nog niet kwijt had kunnen raken. Lilo kende ze al, maar moest er toch weer om lachen; ze wilde dat hij er nog andere zou vertellen. Ik zag Olga triest naar de kerstboom in de hoek kijken, waarvan de laatste kaarsjes nog eenmaal op-flakkerden voor ze geheel uitdoofden, een blauwig sliertje rook omhoog zendend.

Joachim wendde grote drukte in de kliniek en over-vermoeidheid van Olga als excuus voor om een nieuw samentreffen met de familie op Oud-en-Nieuw te vermijden; waarna Lilo er op stond dat ik oudejaarsavond dan bij haar en Benno zou vieren. Daar ze echter verder niemand uitgenodigd had, bleef de ware feeststemming uit; alles wat wij konden doen, was ons glas heffen en ons drieën maar het beste voor de toekomst toewensen terwijl de klokken het jaar 1938 inluidden. De onvermijdelijke omhelzing met Lilo volgde, en mijn eerder omschreven manoeuvre om haar steeds naar liefde dorstende mond te ontwijken slaagde slechts ten dele: zij was vastbesloten althans op de laatste dag van het jaar haar tol in schoonbroederlijke hartelijkheid te heffen.

Zij had mij juist aan een kruisverhoor onderworpen: op een zondag dit najaar was ik in een restaurant te Estoril gesignaleerd met een knappe en nog betrekkelijk jonge Portugese - durfde ik het te ontkennen? Neen, ik kon de juistheid van het bericht slechts bevestigen. Goed, dan wilde ik haar misschien ook wel iets méér over mijn damesgezelschap daar in Estoril vertellen?

Ik zag haar ogen branden van nieuwsgierigheid en had er plezier in, een geheimzinnig waas om Rosalia te weven. De dame in kwestie was een zakelijke relatie van mij, zei ik; ze

[p. 103]

had me min of meer bij zich in dienst genomen; ik trachtte haar bedrijf uitbreiding te geven door buitenlandse contacten voor haar te zoeken. Nu raakte Benno geïnteresseerd; ik kon zien wat er in hem omging: hij vroeg zich onwillekeurig af of hier bijgeval ook voor hem kansen lagen. Natuurlijk kon hij dit niet openlijk toegeven; zijn trots verdroeg het slecht dat hij zou meeprofiteren van een door mij ontdekt Geschäft. Híj was de grote zakenman van ons beiden; hij zou míj veel liever de botten hebben toegeworpen van een eerst door hem aangesneden bout. De nood moest dus wel hoog zijn, dat hij zich vernederde, zich door mij op sleeptouw te laten nemen. Hij had hópen buitenlandse contacten, liet hij zich op achteloze toon ontvallen; het sprak vanzelf dat hij die zonder meer te mijner beschikking stelde, als ik er iets mee beginnen kon.

Dit klonk nu wel edelmoedig, maar hij wist heel goed dat ik zijn hulp nooit zou aanvaarden zonder hem in de eventuele profijten te laten delen. Ik zei dus maar dat ik in overleg met de Portugese dame de zaak voorlopig nog uiterst bescheiden opzette. Mocht ik behoefte aan meer contacten voelen dan ik zelf reeds gelegd had, dan zou ik de hulp van mijn goede broer Benno natuurlijk gaarne aanvaarden; ik bedankte hem bij voorbaat voor zijn aanbod.

Hij begreep dat ik hem er buiten wilde houden, en was verstandig genoeg zich verder niet op te dringen. Zijn stem klonk mat terwijl hij, nu nog slechts uit nieuwsgierigheid, informeerde om wat voor bedrijf het dan wel ging. ‘Mode,’ zei ik vaag, ‘het zal Lilo meer interesseren dan jou.’ - ‘Wat zul jíj dan verstand van mode hebben?’ vroeg Lilo minachtend. Zij was jaloers op de knappe, nog betrekkelijk jeugdige, door mij in mysterie gehulde Portugese, zoals zij steeds

[p. 104]

jaloers was op elke vrouw die wélke man ook had weten in te palmen. Zij kon zich niet voorstellen dat ik met een vrouw als boven omschreven in zakelijke relatie trad zonder tevens met haar naar bed te gaan.

Ik lachte maar zo'n beetje. ‘Wat behoef ik nu van mode af te weten? Daar heb ik haar en haar modistetjes toch voor?’

‘Je reinste harem, dat merk ik wel,’ sneerde Lilo.

In Benno's ogen ontwaakte nog weer een nieuwe belangstelling. ‘Modistetjes? Hoeveel wel?’ vroeg hij, als geïnteresseerd in de omvang van het bedrijf.

Hij en Lilo wachtten beiden op mijn antwoord. Ik zweeg en bleef maar lachen. ‘Karl kan jou daar missen als kiespijn,’ zei Lilo, zich nu ergerend over ons beiden. Maar dat zij niet echt boos op mij was en me desnoods ook wel iets wilde vergeven, bleek duidelijk toen de klokken hun middernachtsgebeier inzetten.

Bij het naar huis gaan later, door de nu stil geworden straten, hoorde ik Lilo's woorden over Rosalia weer. Een knappe vrouw, vond men mijn begeleidster van die zondag daar in Estoril. Nu, dat was zij misschien ook wel. In den beginne had ik het zelf ook gevonden, maar de laatste tijd schonk ik niet zoveel aandacht meer aan haar.

Achteraf geloof ik, neen, weet ik wel zeker, dat ik een beetje verliefd op Aurora was, de preek vergetend die ik bij voorbaat tegen mezelf gehouden had. Ik moest aan haar denken terwijl ik daar boven in het kabinet Rosalia's kasboek en grootboek bij werkte; ik zocht verlangend haar blik wanneer ik voor mijn ochtendwandeling door het atelier liep. En natuurlijk kon haar dat niet ontgaan; als toevallig sloeg zij haar donkere ogen even naar mij op.

Het was voor haar een ongevaarlijk spelletje - waarom

[p. 105]

zou zij er zich (en de andere meisjes) niet een weinig mee vermaken?

Maar mijn vijftigjarig hart bonsde stormachtig terwijl ik het atelier uitvluchtte om in de buitenlucht mijn hoofd wat af te koelen.